Себеп-салдар салалас

Салалас құрамындағы жай сөйлемдер өзара бірі екіншісінде айтылған істің себебін не салдарын білдірсе, ондай салаласты себеп-салдар мәнді салалас дейміз.

Себеп-салдар салалас іргелес те, жалғаулық шылаулар арқылы да байланысады. Ол жалғаулықтар мыналар: сондықтан, неге десеңіз, өйткені, себебі.

Себеп-салдар салаластың құрамындағы жай сөйлемдер өзара былай орналасады:

1. Себеп мәнді жай сөйлем – сондықтан, сол себепті – салдар мәнді жай сөйлем.

2. Салдар мәнді жай сөйлем - өйткені, себебі, неге десеңіз – себеп мәнді жай сөйлем.

Мысалы: Жиналыстың қашан болатынын сен өзің айтпадың, сондықтан біз кешігіп келдік. Қолың қатты дейді, - қорқып тұрмын (Ғ,Мұст.).

ТАҚЫРЫП БОЙЫНША ТАПСЫРМАЛАР:

1–тапсырма. Қарсылықты салалас сөйлемдердің іргелес байланысқандарын бір бөлек, жалғаулық шылаулар арқылы байланысқандарын екінші бөлек жазыңыз.

1. Өзінің тұлғасы да қапсағайдай ірі келген, бірақ онда бір өткір, нәзік сипат бар. (Т.А.). 2. Жел саябырлаған сияқты, - екпіні әлі де қатты. 3. Суға ау салуға рұқсат жоқ, бірақ жыртқыш балықтарға қармақ құрғызады. (Ә.Сәр.). 4. Жау Ливанның жағасын бұзып өтуге тырысады, - оңай болып па ол? (С.М.). 5. Ол жалтармақ болып еді, бірақ денесі қарға жабысып қалғандай қозғалмады. Берік мата дыр-дыр етті, бірақ әлі жыртыла қалған жоқ.

2–тапсырма. Төмендегі жай сөйлемдерді мағына жақындығына қарай топтастырып, қарсылықты салалас құрмаласқа айналдырыңыз.

1. Саша өте нәзік, ашушаң бала болады.	1. Бірақ сұрақтардың таусылар түрі жоқ.
2. Ғалым болуды аңсаған жас Столетов терең білім алуды көздейді.	2. Соған қарамастан оның дарындылығы өте ерте көріне бастайды.
3. Иоффе кластағы тақталарды есепке толтырып шықты.	3.Алайда ол үшін Ньютонның планеталардың қозғалысын талдау үстінде бүкіл әлемдік тартылыс заңын ашқанын ғана біліп қою аз еді.

3–тапсырма. Көп нүктенің орнына ыңғайына қарай жай сөйлем ойлап тауып, себеп-салдар салаласқа айналдырыңыз.

1. Бала ауылға жетуге асық, өйткені ... 2. ... , себебі ауыл онша алыс емес еді. 3. Жерге енді біз иеміз, сондықтан, ... 4. Одан әрі олар кездескен жоқ... 5. ... сондықтан жол көрінбеуге айналды. 6. Үйімізде адам жоқ еді, ... 7. ..., өйткені Кенен әрбір әнді шыққан тарихымен айтады.

4 – тапсырма. Берілген жалғаулықтарды пайдалана отырып, себеп–салдар салалас сөйлемдер құрастырыңыз.

1. ...., сондықтан... 2. ...., өйткені ... 3. ... сол себепті ... 4. ..., себебі ...

Әдебиеттер:

1. С. М. Исаев «Қазақ тілі», Алматы, университет «Қайнар», 1993 ж.

2. Н. Берікұлы, Ж. Есқарақызы «Қазақ тілі сабақтары», Алматы «Ана тілі», 1997 ж.

3. Бектурова А.Ш. Казахский язык для всех: учебник/ А.Ш.Бектурова, Ш.К.Бектуров. –

Алматы: Атамұра, 2004. – 720 с.

4. Берікұлы Н. Қолданбалы қазақ тілі: оқу құралы/Н.Берікұлы, Ж.С.Есқарина. – Ақтөбе,

2005. – 320

5. Қазақ тілі: оқу құралы/Мурзалина Б. ж.б. – Алматы: Ана тілі, 2003, - 264 б.

6. Оразақынова Н.А. Қазақ тілі(Сөзжасам. Морфология):оқу-әдістемелік/ Н.А.Оразақынова.- Алматы: Арыс, 2004, -176 б.

7. Күзекова З.С. Қазақ тілі: практикалық курсы/З.С. Күзекова. – Алматы, 2003.

Бақылау сұрақтары:

1. Қарсылықты салалас сөйлемдердің жасалу жолдарын мысалдар арқылы түсіндіріңіз.

2. Себеп-салдар салалас сөйлемдердің жасалу жолдарын мысалдар арқылы түсіндіріңіз.

3. Қарсылықты салалас, себеп-салдар салалас сөйлемдер қолдана отырып, «Менің мамандығым» тақырыбына әңгіме жазыңыз.