Рмқк «марат оспанов атындағы батыс қазақстан мемлекеттік медициналық университеті» практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар

Мамандығы: жалпы медицина, стоматология

Пән: қазақ тілі

Кафедра: тілдер

Курс І

№ 52 тақырып Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері. «Дәрігердің қабылдауында» диалогі.

Құрастырушы: аға оқытушылар Абдуллина Л.Н., Сәбитбекова М.М., Ербатыр Б.Ө., оқытушы Утаргалиева Ш.Ш.

Ақтөбе 2010 ж.

Кафедра отырысында бекітілген

«02» қыркүйек 2010 ж.

№ 1 хаттама

Кафедра (курс) жетекшісі ____________________

Тақырыбы: Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері. «Дәрігердің қабылдауында» диалогі.

Мақсаты: Салалас құрмаластың түрлерін жалпы түсіндіріп беру.

Өткізілу түрі: проблемалық әдіс, түсіндіру.

Салалас құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер өзара екі түрлі: Интонация арқылы іргелесе байланысады. Мысалы: Бүркітбай балаға Амантайдың кескін-кейпін айтып еді, баланың көмейі босай қалды (С.М.). Жалғаулық шылаулар арқылы байланысады. Мысалы: Ол болған жайдың бәрін білетін еді, бірақ ештеңе айта алмады. Салалас құрмалас сөйлемдер мағыналық қарым-қатынасына қарай ыңғайлас, қарсылықты, себеп- салдар, талғаулы, кезектес, түсіндірмелі болып алты түрге бөлінеді.

ТАҚЫРЫП БОЙЫНША ТАПСЫРМАЛАР:

1 – жаттығу. Мәтінді оқып шығып, олардың жай я құрмалас сөйлем екендігін ажыратыңыз.

Мектептің асханасын аяқтау керек болды да, күні-түні құрылыс басынан аттап шықпадық. Әр жұмыстың өзіндік қызығы болатынын білесіз. Үй салудың да сондай қызықтары болады. Әсіресе, іргесі көтеріліп, бөлме-бөлмеге бөлініп, күннен-күнге биіктеп келе жатқанын көргенде, құрылысшы қуанбай тұра алмайды. Оның жауапкершілігі де, өз жұмысына деген ықыласы да арта түседі, өз өнеріне деген сыны да, тағылар міні де күшейе бастайды. Кейде мен өз өнерімді суретшілікке ұқсатамын (М.И.).

2 – жаттығу. Мәтіннен салалас құрмалас сөйлемдерді табыңыз.

Кітап – қымбат дос. Ол сенің айыбыңды ашпайды, сырыңды сыртқа шашпайды. Саған әр уақытта үндемей көмек көрсетуге әзір. Әрдайым айтқаныңа көнеді, айдауыңа жүреді, міндет қылмайды, ақы сұрамайды. Бірақ сен де кітапты сыйла. Оны сүй! Оның айтқан ақылын ұқ, көкейіңе құйып ал. Кітап – ортақ мүлік, халық қазынасы, сарқылмас білім бұлағы (Ө.Тұрым.).

3 – жаттығу. Салалас құрмалас сөйлемдерді тауып, жазыңыз.

Біз бір мың тоғыз жүз отыз екінші жылға шейін Прилуки қаласында тұрдық. Сол жылы менің ерім Полтаваға қызметке ауысты да, біз осында көшіп келдік. Олег ол кезде алты жаста еді. Біз Полтавада Октябрь көшесінде тұрдық. Біз онда өлкелік музейді және басқа да тарихи орындарды араладық. Полтавада ондай орындар көп-ақ. Олег екеуміз менің шешем Вера Васильевнаның үйіне де жиі барып тұрдық. Олег әжесін жақсы көретін және оған жиі баратын. Шешем партия мүшесі еді. Олег оны керемет адам деп білді. Шешем өзінің және шаруалардың революцияға дейінгі ауыр тұрмысы туралы айтатын. Олег әжесінен: - Байлар неге сонша ашқарақ болған, оларға сонша байлық неге керек болды? - деп сұрайтын (Е.Кошевая).

4 – жаттығу. Берілген мақал-мәтелдердің екінші сыңарын өздеріңіз ойлап тауып, салалас құрмаласқа айналдырып жазыңыз.

1. Еңбек ерлікке жеткізер,… 2. Көз қорқақ,… 3. Еңбек түбі-береке,… 4. Қоянды қамыс өлтіреді,… 5. Атаның баласы болма,… 6. Ұста пышаққа жарымас,… 7. Ата көрген – оқ жонар,… 8. Білекті бірді жығар,… 9. Көп жасаған білмейді,… 10. Оқу – білім азығы, …

5-жаттығу. Диалогті оқыңыз. Жай сөйлемдерді салалас құрмалас сөйлемге айналдырыңыз.

Дәрігердің қабылдауында

Ерлан: Кіруге рұқсат па? Сәлеметсіз бе?

Дәрігер: Кіріңіз. Сәлеметсіз бе? Отырыңыз. Қай жеріңіз ауырады?

Ерлан: Екі-үш күннен бері жағдайым онша болмай жүр. Жүрегім қағып, басым айналады, жақсы ұйықтай алмай жүрмін.

Дәрігер: Қане, тамырыңызды ұстап көрейін, қызуыңызды өлшейін. Көйлегіңізді шешіңіз. Мына жерге шалқаңыздан жатыңыз. Енді етбетіңізден жатыңыз. Еркін, терең дем алыңыз. Жөтеліңіз. Бұрын немен ауырып едіңіз?

Ерлан: Бұрын анда-санда тұмауратып, кейде ішім ауыратын. Жалпы денсаулығым жаман емес.

Дәрігер: Рентгенге түсіңіз. Қанның және дәреттеріңіздің анализін тапсырыңыз. Кәне, тағы да аузыңызды кеңірек ашыңыз. Тіліңізді көрсетіңіз.

Ерлан: Анализдерімнің қорытындысын көрейін деп едім.

Дәрігер: Анализдеріңіз жақсы. Қауіпті ештеңе жоқ. Мен Сізге рецепт жазып берейін. Дәріні аш қарынға тамақтың алдында шай қасықпен күніне үш рет ішіңіз.

Ерлан: Сізге енді қашан келуім керек?

Дәрігер: Келесі аптаның аяғында келіңіз. Диета сақтаңыз.

Ерлан: Жақсы. Рақмет. Сау болыңыз!

Дәрігер: Сау болыңыз! Тез жазылыңыз.

Әдебиеттер:

1. С.М.Исаев «Қазақ тілі», Алматы, университет «Қайнар», 1993 ж.

2. Б.Ж.Доскеева «Қазақ тілі», Мед.ЖОО арналған, Алматы, «Қайнар», 2002 ж

3. Бектурова А.Ш. Казахский язык для всех: учебник/ А.Ш.Бектурова, Ш.К.Бектуров. – Алматы: Атамұра, 2004. – 720 с.

4. Берікұлы Н. Қолданбалы қазақ тілі: оқу құралы/Н.Берікұлы, Ж.С.Есқарина. – Ақтөбе, 2005. – 320

5. Қазақ тілі: оқу құралы/Мурзалина Б. ж.б. – Алматы: Ана тілі, 2003, - 264 б.

6. Оразақынова Н.А. Қазақ тілі (Сөзжасам. Морфология): оқу-әдістемелік/ Н.А. Оразақынова. – Алматы: Арыс, 2004, -176 б.

7. Күзекова З.С. Қазақ тілі: практикалық курсы/З.С. Күзекова. – Алматы, 2003.

Бақылау сұрақтары:

1. Салалас құрмалас дегеніміз не?

2. Оның мағыналық түрлерін атаңыз. Мысалдар келтіріңіз.

3. Жай сөйлемдерді салалас құрмалас сөйлемдерге айналдырыңыз.

1. Автобус болмады, …. . 2. Көктем келді, … . 3. Дәрігер науқас шағымдарын тыңдады да, … . 4. Ем жүргізілді, … . 5. Сабаққа кешіктім, … . 6. Білгенімді айттым, … .