Рмқк «марат оспанов атындағы батыс қазақстан мемлекеттік медициналық университеті» практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар

Мамандығы: жалпы медицина, стоматология

Пәні: Қазақ тілі

Кафедра: Тілдер

Курс І

№ 39 тақырып: Толымды, толымсыз сөйлемдер. «Баспа» мәтіні.

Құрастырушы: аға оқытушы Абдуллина Л.Н.,

оқытушы Утарғалиева Ш.Ш.

Ақтөбе 2010 ж

Кафедра отырысында бекітілген

«02» қыркүйек 2010 ж.

№ 1 хаттама

Кафедра (курс) жетекшісі ____________________

ТАҚЫРЫБЫ: Толымды, толымсыз сөйлемдер. «Баспа» мәтіні.

МАҚСАТЫ: Жай сөйлемнің түрлері туралы мағлұмат беріп, олардың жасалуын меңгерту, тіл ұстарту.

ТАҚЫРЫПТЫҢ НЕГІЗГІ (МӘСЕЛЕЛЕРІ) СҰРАҚТАРЫ:

1. Қандай сөйлем толымды сөйлем деп аталады?

2. Толымсыз сөйлем қандай болады?

3. Мысалдар келтіріңіз.

Тұрлаулы мүшелері түгел айтылған және мазмұны толық берілген сөйлемді толымды сөйлем дейміз.

Ойды айтуға тікелей қатысы бар тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелердің біреуі кейде бірнешеуі түсіп қалып айтылған сөйлемдерді толымсыз сөйлем дейміз. Әдетте толымсыз сөйлемнің бастауышы түсіп қалып айтылады. Толымсыз сөйлем кейде тұрлаусыз мүшелердің бірінен ғана тұруы мүмкін. Мысалы: Шәкірт жантайып жатты. Жоғары қарады. Күнбатысқа қарады, ауылға көз салды (Ж. Ай.). Бірінші сөйлемнің бастауышы – Шәкірт. Ал екінші, үшінші, төртінші сөйлемнің бастауышы да (Шәкірт) алдыңғы сөйлемнен белгілі болғандықтан, соңғы сөйлемдерге арнайы айтылмаған.

Толымды сөйлем кейде диалог жағдайында да кездеседі. Мысалы:

- Ал, ұлым, сен қайдансың?

- Қазақстаннан, Ақтөбеден.

1 – жаттығу. Оқып шығып, толымды және толымсыз сөйлемдерді табыңыз. Толымды сөйлемде қай мүше айтылмай қалғанын анықтаңыз.

Біз ол кезде жайлауда тұрамыз. Дәуімбай деп аталады. Аудан орталығынан қашық емес. Екі арада темір жол жатыр. Менің балдай балалық шағым сол әсем жайлауда қалды. Қандай алаңсыз еді, шіркін! Ертеңнен кешке шейін асыр салып ойнаймыз. Өрістен сауын кезінде жылқыларды қуып келеміз. Әжем бие саууға шығады. Не бары екі биеміз бар.

Жайлауды қақ тіліп, кішкене өзен ағады. Содан балық аулаймыз. Суына шомыламыз.(Ө.К. ).

- Жақсы білетін бір шопаның бар ма?

- Бар ғой.

- Кім еді ол?

- Балғабай.

- Қай Балғабай?

- Оспанов.

- Кәдімгі атақты Еңбек Ері Балғабай Оспановты айтып тұрмысың? Оны жақсы білемісің сен?

- Иә, білем. Жаз жайлауын, күз күзеуін, қыс қыстауын көргем.

- Ойбай-ау, очерк жазып берсеңші сол кісі туралы.

- Ендеше Балғабайдың өз аузынан айтылған сырды тыңда.(«Дала дауылпаздары»).

2 – жаттығу. Көшіріп жазып, толымсыз сөйлемдерді (ішіне тиісті мүшені көрсете отырып) толымды сөйлемге айналдырыңыз.

Жаңа мектептің сырт көрінісі жақсы. ... жаңа үлгі жобасымен салынған. ... оқу бөлмелері де дұрыс жабдықталыпты.

Айнұр – оқушы. ... бесінші класта оқиды. ... оқуы жақсы.

Біз екі тәулік жол жүріп Алматы қаласына да келдік. ... әдемі екен. ... көшелері қандай түзу.

Алай-түлей боран басталды. ... екі күнге созылды.

3-жаттығу. Берілген жаңа сөздерді жаттап алыңыз.

туғызу-пораждать,творить ерітінді-раствор

астыңғы жақ-нижняя челюсть қадағалау-наблюдать

сауығу-выздороветь зардап-последствие

шайғызу-полоскать оңаша-изолированно

енгізу-ввести түйіндер-узлы

тіс жегі-кариес жұтынғанда-при глотании

4-жаттығу. Берілген сөз тіркестерін орыс тіліне аударыңыз.

Әр түрлі микроорганизмдер, микроорганизмдер туғызады, жұтынғанда ауыру, дене қызуы көтерілу, жалпы жағдайы нашарлау, түйіндері үлкею, түйіндері кішірею, аурудың асқынуы, аурудың сауығуы, ерітінділермен шаю, антибиотиктер енгізу, аурудан сақтану, тіс жегін емдеу, мұрын мен жұтқыншақты емдеу.

ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ: Түсіндіру, проблемалық әдіс, сөздікпен жұмыс.

ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. М. Ә. Қараев «Қазақ тілі», Алматы, «Ана тілі», 1993 ж., 179 бет.

2. Б. Ж. Доскеева «Қазақ тілі», Мед.ЖОО арналған, А., «Қайнар», 2002, 91-92 беттер.

3. Бектурова А.Ш. Казахский язык для всех: учебник/ А.Ш.Бектурова, Ш.К.Бектуров. – Алматы: Атамұра, 2004ж. – 720 с.

4. Берікұлы Н. Қолданбалы қазақ тілі: оқу құралы/Н.Берікұлы, Ж.С.Есқарина. – Ақтөбе, 2005ж. – 320 б.

5. Қазақ тілі: оқу құралы/Мурзалина Б. ж.б. – Алматы: Ана тілі, 2003ж, - 264 б.

6. Оразақынова Н.А. Қазақ тілі (Сөзжасам. Морфология): оқу-әдістемелік/ Н.А. Оразақынова. – Алматы: Арыс, 2004, -176 б.

7. Күзекова З.С. Қазақ тілі: практикалық курсы/З.С. Күзекова. – Алматы, 2003ж.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Қандай сөйлем толымды сөйлем деп аталады?

2. Толымсыз сөйлем қандай болады?

3. Төмендегі сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз. Толымды сөйлемдерді толымсыз сөйлемдерге айналдырыңыз (ауызша).

1.Возбудителями ангины могут быть стрептококки, стафилококки, пневмококки, другие микробы. 2.Больного ангиной надо кормить жидкой пищей, не давать ничего холодного. 3. Слизистая оболочка глотки краснеет, миндалины увеличиваются. 4. Чаще всего при этом страдают сердце, почки, суставы. 5. Больной должен обязательно соблюдать диету.