Тірек-қимыл жүйесі

Қаңқа мен бұлшық ет тірек-қимыл жүйесін құрайды. Денені қимыл-қозғалысқа келтіреді және ішкі мүшелерді қорғайды. Адамның қаңқасы өзара буындар қалтасы және сіңірлер арқылы жалғасады. Адамның қаңқасында 220-дей сүйек бар. Сүйектер омыртқа жотасын, кеуде қуысын, бас сүйек, иық, жамбас белдеулері, аяқ-қол сүйектерін құрайды.

Адамның қаңқасының өзіне тән ерекшелігі бар. Оның негізгі ерекшелігі мынау: қолдың құрылысы адамның еңбек етуіне байланыcты икемделген. Ал аяқ сүйектері дененің салмағын ұстап, жүріп-тұруға бейімделген, аяқ сүйектері жуан және мықты болады.

Адамның денесіндегі сүйектер бірімен-бірі байланысты болады. Сүйек байланысының 3 түрі болады: қозғалмайтын, қозғалмалы және жартылай қозғалмалы. Қозғалмайтын сүйектерге – бас сүйегі және жамбас; жартылай қозғалмалы сүйектерге – омыртқа жотасы; қозғалмалы сүйектерге – буын арқылы жалғасқан сүйектер – қол, аяқ, иық және қабырғалар жатады.

Сүйектер ұзын, қысқа, жалпақ болуы мүмкін. Ұзын сүйектер жілік деп аталады. Бұл сүйек тығыз заттан тұрады. Оның іші қуыс болады, онда жілік майы бар. Жіліктің екі басы сүйек кемігінен түзіледі. Жілік денеге таяныш болады. Қысқа сүйектер денеге мықтылық қасиет береді және иілімді жерлерде орналасады. Олар - омыртқа, табан және қол сүйектері. Жалпақ сүйектер жұқа болады. Бұларға бас сүйегі, жамбас, кеуде қуысындағы қабырға, жауырын және самай, бет сүйектері жатады.

ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ: түсіндіру, сұрақ-жауап, талдау, тіл дамыту, мәтінмен жұмыс.

ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Ә. Қараев «Қазақ тілі», Алматы, «Ана тілі», 1993 ж., 179 бет.

2. Б. Ж. Доскеева «Қазақ тілі», Мед.ЖОО арналған, А., «Қайнар», 2002, 91-92 беттер.

3. Бектурова А.Ш. Казахский язык для всех: учебник/ А.Ш.Бектурова, Ш.К.Бектуров. – Алматы: Атамұра, 2004. – 720 с.

4. Берікұлы Н. Қолданбалы қазақ тілі: оқу құралы/Н.Берікұлы, Ж.С.Есқарина. – Ақтөбе, 2005. – 320 б.

5. Қазақ тілі: оқу құралы/Мурзалина Б. ж.б. – Алматы: Ана тілі, 2003, - 264 б.

6. Оразақынова Н.А. Қазақ тілі (Сөзжасам. Морфология): оқу-әдістемелік/ Н.А. Оразақынова. – Алматы: Арыс, 2004, -176 б.

7. Күзекова З.С. Қазақ тілі: практикалық курсы/З.С. Күзекова. – Алматы, 2003.

Бақылау сұрақтары:

1. Толықтауыш қандай сұрақтарға жауап береді?

2. Мысал келтіріңіз.

3. Өзіңіз білетін атауларды (терминдерді) жазыңыз.

Баста:

Кеуде қуысында:

Құрсақ бөлімінде:

Иық, жамбас белдеулерінде:

Рмқк «марат оспанов атындағы батыс қазақстан мемлекеттік медициналық университеті» практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау

Мамандық: жалпы медицина, стоматология

Пән: қазақ тілі

Кафедра: тілдер

Курс І

№ 28 тақырып: Тура толықтауыш. «Тірек-қимыл жүйесі» мәтіні.

Құрастырушы: аға оқытушы Абдуллина Л.Н.

оқытушы Утаргалиева Ш.Ш.

Ақтөбе 2010 ж

Тақырыбы: Тура толықтауыш. «Тірек-қимыл жүйесі» мәтіні.

Мақсаты: Толықтауыштың мағынасы мен тұлғасына қарай бөлінуі туралы мәлімет беру. Жаттығу жұмыстары арқылы бекіту.

Өткізілу түрі: түсіндіру, сұрақ-жауап, талдау.

Толықтауыш – тура және жанама болып екіге бөлінеді. Табыс септік тұлғасындағы толықтауышты тура толықтауыш дейміз. Мысалы: Хабиболланы (кімді?) ел сыйлайды. («Нан иісі»). Әмір қалтасынан бір қалыңырақ хатқапты суырды. (С. Шайм). Толық толықтауыш өзі толықтайтын мүшесімен іргелес те, алшақ та тұра алады. Іргелес тұрғанда, кейде табыс септік жалғауы түсіп қалады. Мысалы: Ауыл бізге азық-түлік (нені?) жіберіпті. Жидебай бұлағында балық та (нені?) өсіреміз. («Тербеледі тың дала»).

ТАҚЫРЫП БОЙЫНША ТАПСЫРМАЛАР:

1-тапсырма. Етістіктермен (сұрақ арқылы) сөз тіркесін жасаңыз, сөйлем құрастырыңыз.

Музыка баяндау (нені)

Ауру түрін тексеру (кім?)

Суреттер арқасын көру (кімнің?)

Баланың кітапты сипау (нені?)

Оқыған анықтау (нені?)

Диагнозды қолдану (не?)

Дәрігер тыңдау (не?)

2-тапсырма. Берілген сұрауларға байланысты сөйлем құрастырыңыз. Толықтауыштың астын сызыңыз.

Үлгі: Кімнен нені үйрен? Кімге нені үйрет? Немен нені тазала? Кімге нені немен тазалат? Нені немен аш? (толтыр, ұштастыр, жең, қаз, шап). Неге немен жаз?

3-тапсырма. Мәтін бойынша кездесетін төмендегі сөз тіркестерін оқытушының көмегімен орыс тіліне аударыңыз.

Қимыл-қозғалысқа келтіру, ішкі мүшелерді қорғау, сіңірлер арқылы жалғасқан, оның негізгі ерекшелігі, қолдың құрылысы, еңбек етуге икемделген, аяқ сүйектері жүріп-тұруға бейімделген, жіліктің екі басы, тығыз зат, ұзын сүйектер.

4-тапсырма. Төмендегі сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.

1. Скелет и мыщцы выполняют защитную функцию. 2. Головной мозг расположен в полости черепа. 3. Спинной мозг расположен в позвоночном канале. 4. Кости могут быть длинными и короткими. 5. Формирование скелета заканчивается к 22-25 годам. 6. Позвоночник с.остоит из 33-34 коротких костей. 7. Ключицы и лопатки образуют скелет плечевого пояса. 8. Кости пальцев подвижны. 9. Скелет взлослого человека состоит примерно из 220 костей, которые соединены между собой.

Әдебиеттер:

1. Ә. Қараев «Қазақ тілі», Алматы, «Ана тілі», 1993 ж., 179 бет.

2. Б. Ж. Доскеева «Қазақ тілі», Мед.ЖОО арналған, А., «Қайнар», 2002, 91-92 беттер.

3. Бектурова А.Ш. Казахский язык для всех: учебник/ А.Ш.Бектурова, Ш.К.Бектуров. – Алматы: Атамұра, 2004. – 720 с.

4. Берікұлы Н. Қолданбалы қазақ тілі: оқу құралы/Н.берікұлы, Ж.С.Есқарина. – Ақтөбе, 2005. – 320 б.

5. Қазақ тілі: оқу құралы/Мурзалина Б. ж.б. – Алматы: Ана тілі, 2003, - 264 б.

6. Оразақынова Н.А. Қазақ тілі (Сөзжасам. Морфология): оқу-әдістемелік/ Н.А. Оразақынова. – Алматы: Арыс, 2004, -176 б.

7. Күзекова З.С. Қазақ тілі: практикалық курсы/З.С. Күзекова. – Алматы, 2003.

Бақылау сұрақтары:

1. Тура толықтауыш деген не?

2. 5 мысал келтіріңіз.

3. 4-тапсырма бойынша қазақ тіліне аударған сөйлемдер бойынша сұрақтар құрыңыз, тура толықтауыштарды табыңыз.