- •Модуль «Гісторыя Беларусі»
- •Тэмы і планы лекцыйных заняткаў для студэнтаў завочнай формы навучання
- •Планы семінарскіх заняткаў і тэмы рэфератаў па гісторыі Беларусі для дзённай формы навучання
- •Семінар 1. – 2 гадзіны
- •Развіццё беларускіх зямель (VI – сярэдзіна XIII ст.).
- •Тэмы рэфератаў
- •Палітычнае і сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель у складзе Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага (сярэдзіна XIII – 1596 г.).
- •Тэмы рэфератаў
- •Фрміраванне беларускай народнасці. Культура Беларусі XIV – першай паловы XVII ст.
- •Тэмы рэфератаў
- •Беларускія землі ў складзе Рэчы Паспалітай (1569 г. – сярэдзіна XVIII ст.). –
- •Тэмы рэфератаў
- •Далучэнне Беларусі да Расійскай імперыі (1772–1795 гг.).
- •Тэмы рэфератаў
- •2.Асаблівасці развіцця Беларусі ў XIX ст.
- •Тэмы рэфератаў
- •Беларусь у пачатку XX ст.
- •Тэмы рэфератаў
- •2.Усталяванне Савецкай улады на Беларусі (1917–1929 гг.).
- •Тэмы рэфератаў
- •Бсср у міжваенны перыяд (1921–1939 гг.) План
- •Тэмы рэфератаў
- •Беларусь у гады Другой сусветнай вайны
- •Тэмы рэфератаў
- •Беларусь у 1945–1980 гг.
- •Тэмы рэфератаў
- •Рэспубліка Беларусь (1990–2012 гг.).
- •Тэмы рэфератаў
- •Тэмы і планы лекцыйных заняткаў для студэнтаў завочнай формы абучэння
- •Фарміраванне беларускай нацыі.
- •Заходняя Беларусь у складзе Польшчы.
- •Планы семінарскіх заняткаў для студэнтаў завочнай формы абучэння
- •Беларусь у савецкі перыяд (1917–1991 гг.)
- •Пытанні да заліку па гісторыі Беларусі
- •Курс лекцый па гісторыі беларусі Першабытны лад на тэрыторыі Беларусі.
- •Беларускія землі ў VI-іх стст.
- •Беларускія землі ў іх-пач. Хііі стст.
- •Вялікае княства Літоўскае ў складзе Рэчы Паспалітай
- •Сацыяльна-эканамічнае развіццё вкл
- •1. У феадальную эпоху галоўным сродкам вытворчасці была зямля. Манапольнае права ўласнасці на зямлю належала феадалам. Сяляне з’яўляліся землекарыстальнікамі.
- •Культура і царква вкл. Этнічныя працэсы
- •Наступленне каталіцтва ў Рэчы Паспалітай увасобілася таксама і ў заключэнні Берасцейсай царкоўнай уніі 1596 г.
- •Спіс літаратуры
- •Асноўная
- •1. Кастрычніцкая рэвалюцыя. Устанаўленне Савецкай улады ў Беларусі
- •2. Беларускі нацыянальны рух пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі. Абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі
- •3. Утварэнне Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі
- •4. Сацыяльна-эканамічныя пераўтварэнні на савецкай частцы тэрыторыі Беларусі ў 1918–1920 гг. Палітыка “ваеннага камунізму”
- •5. Савецка-польская вайна на тэрыторыі Беларусі. Вынікі Рыжскага міру (1921 г.) для Беларусі
- •Тэма. Беларусь у міжваенны перыяд
- •1. Новая эканамічная палітыка ў бсср
- •2. Прамысловасць бсср у 20-30-я гг. Індустрыялізацыя: сутнасць і вынікі
- •3. Сельская гаспадарка бсср у 20-30-я гг. Калектывізацыя: сутнасць і вынікі
- •4. Грамадска-палітычнае жыццё бсср у 20-30-я гг. Палітыка беларусізацыі
- •5. Палітычныя рэпрэсіі ў бсср
- •6. Культурнае жыццё бсср у 20–30 гг.
- •7. Беларускае замежжа ў 20–30-я гг. Хх ст.
- •8. Заходняя Беларусь у складзе Польскай дзяржавы
- •Тэма. Беларусь у гады другой сусветнай вайны
- •1. Другая сусветная вайна (1939-1945 гг.). Уключэнне Заходняй Беларусі ў склад бсср
- •2. Нападзенне Германіі на ссср. Абарончыя баі ў Беларусі і ўстанаўленне акупацыйнага рэжыму
- •3. Разгортванне партызанскай вайны супраць акупантаў у Беларусі
- •4. Вызваленне Беларусі ад нямецкай акупацыі
- •5. Удзел беларускага народа ў разгроме нацысцкай Германіі і мілітарысцкай Японіі. Страты Беларусі ў час Другой сусветнай вайны
- •Спіс літаратуры
- •Асноўная
- •2. Беларусь у 50-я – першай палове 80-х гг. Гаспадарчыя рэформы і іх абмежаванасць
- •Тэма. Да новай мадэлі грамадскага ладу
- •1. Бсср у другой палове 80-х – пачатку 90-х гг. Супярэчнасці ў грамадска-палітычным і эканамічным развіцці
- •2. Бсср на міжнароднай арэне ў 40–80-я гг.
- •3. Культурнае і духоўнае жыццё бсср у другой палове 40-х – 80-я гг.
- •Спіс літаратуры
- •Асноўная
- •Раздзел. Шлях да суверэнітэту і дзяржаўнай незалежнасці беларусі (1991–2012 гг.)
- •1. Станаўленне і развіццё суверэннай Рэспублікі Беларусь. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь (са змяненнямі і дапаўненнямі)
- •2. Рэспубліка Беларусь і сусветнае супольніцтва. Яе адносіны з снд і Расійскай Федэрацыяй
- •3. Пошукі шляхоў выпрацоўкі эканамічнай палітыкі Рэспублікі Беларусь
- •4. Культурнае і духоўнае жыццё Рэспублікі Беларусь
- •Асноўная
Тэма. Да новай мадэлі грамадскага ладу
1. Бсср у другой палове 80-х – пачатку 90-х гг. Супярэчнасці ў грамадска-палітычным і эканамічным развіцці
У сярэдзіне 80-х гг. Савецкі Саюз апынуўся ў складаным становішчы: запавольваліся тэмпы сацыяльна-эканамічнага развіцця, не заўсёды дасягненні навукі і тэхнікі ўкараняліся ў вытворчасць, нізкай была якасць многіх відаў прадукцыі, не хапала высокаякасных тавараў на рынку, па некаторых паказчыках прыпыніўся рост жыццёвага ўзроўню народа. Патрабавалася рэфармаванне палітыка-эканамічнай сістэмы, якая ў аснове сваёй сфарміравалася ў СССР у 20–30-я гг.
У другой палове 80-х гг. быў удакладнены палітычны курс і вызначана палітыка перабудовы, ініцыятарам якой з’яўляўся генеральны сакратар ЦК КПСС М.С. Гарбачоў (1985 г.).
Перабудову прадугледжвалася праводзіць у рамках сацыялістычнага выбару з мэтай больш поўнага раскрыцця патэнцыяльных магчымасцей сацыялізму і ператварэння яго ў мадэль гуманнага, дэмакратычнага ладу. Палітыка перабудовы ўключала правядзенне эканамічнай рэформы, рэформы палітычнай сістэмы, сацыяльнай і культурнай сфер жыцця савецкага грамадства, стварэнне прававой дзяржавы. Важным напрамкам палітыкі перабудовы стала дэмакратызацыя грамадскага жыцця рэспублікі і разгортванне галоснасці і плюралізму.
Поспех рэформы ў значнай ступені залежыў ад таго, як хутка і ў якім накірунку адбудзецца дэмакратызацыя партыі. Трэба адзначыць, што напачатку ў дзейнасці Кампартыі Беларусі з’явіліся некаторыя змены. У партыйных камітэтах былі скасаваны гаспадарча-галіновыя адзелы і пачалося ўвядзенне ратацыі кадраў. У мэтах пашырэння ўнутрыпартыйнай дэмакратыі былі ўведзены выбары на альтэрнатыўнай аснове, рабіліся захады па пашырэнні правоў пярвічных арганізацый. Аднак жыццё паказала, што ў КПСС – КПБ адсутнічала канкрэтная, навукова абгрунтаваная праграма абнаўлення савецкага грамадства. Не былі дакладна вызначаны канчатковыя вынікі, на дасягненне якіх накіроўваліся намаганні грамадства. Сацыялістычныя ідэалы ў вачах мільёнаў людзей абясцэньваліся, аўтарытэт пануючай партыі катастрафічна падаў.
Важнае значэнне ў рэформе палітычнай сістэмы атрымала аднаўленне поўнаўладдзя Саветаў. Яны павінны былі пашырыць свой уплыў на ўсе бакі кіравання, палепшыць структуру і функцыяніраванне ўсяго дзяржаўнага апарату. У 1989 г. адбыліся выбары народных дэпутатаў СССР, якія ўпершыню праходзілі як больш свабодныя і альтэрнатыўныя, аднак 1/3 частка кандыдатаў прайшла ў дэпутаты не па выбарчых акругах, а ў якасці прадстаўнікоў Камуністычнай партыі і грамадскіх арганізацый, што наглядна сведчыла аб абмежаванасці дэмакратыі.
У 1990 г. па-новаму былі праведзены выбары народных дэпутатаў у Вярхоўны і мясцовыя Саветы дэпутатаў БССР. Аднак ва ўмовах аднапартыйнасці большасць месцаў зноў атрымалі прыхільнікі Камуністычнай партыі Беларусі. Рост грамадзянскай і палітычнай свядомасці насельніцтва прывёў да ўзнікнення ў 1989 г. апазіцыйнага ў адносінах да КПБ грамадска-палітычнага руху пад назвай Беларускі народны фронт (БНФ) “Адраджэнне” за перабудову, які ў 1990 г. узяў курс на заваяванне палітычнай улады.
У 1990 г. на ХХХІ з’ездзе КПБ было прынята рашэнне імкнуцца да захавання за партыяй ролі кіруючай і накіроўваючай сілы ў грамадстве. Імкненне партыйнага кіраўніцтва праявілася ў рашучым супрацьдзеянні ўзнікненню любых палітычных арганізацый.
Права на аб’яднанне ў форме палітычных партый, масавых рухаў, прафесіянальных саюзаў, жаночых, маладзёжных, дзіцячых, навуковых, культурна-асветніцкіх, спартыўных і іншых аб’яднанняў і таварыстваў было замацавана прынятым у кастрычніку 1990 г. Законам СССР “Аб грамадскіх аб’яднаннях”. Першымі сталі Беларуская сялянская партыя, Беларуская сацыял-дэмакратычная грамада, Аб’яднаная дэмакратычная партыя Беларусі, Нацыянальна-дэмакратычная партыя Беларусі, Беларускі хрысціянска-дэмакратычны саюз і інш. Складванне шматпартыйнасці азначала канец манаполіі КПСС – КПБ на ўладу. Была зроблена спроба рэфармавання Кампартыі ў напрамку яе дэмакратызацыі і пераўтварэння ў партыю парламенцкага тыпу, але гэта аказалася справай бесперспектыўнай. У самой партыі ўзніклі роз-ныя плыні, многія камуністы выйшлі з яе складу.
Утварэнне палітычных партый і аб’яднанняў сведчыла пра глыбокія пераўтварэнні ў грамадскім жыцці і развіцці дэмакратыі. Але галоўнае заключалася ў тым, што стварэнне палітычных фарміраванняў на справе сцвярджала новыя падыходы да вырашэння складаных грамадска-палітычных праблем і крах аднапартыйнай сістэмы на Беларусі.
Важную ролю адыгрывала аднаўленне і дзейнасць прафсаюзнага руху. У кастрычніку 1990 г. адбыўся першы з’езд Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі – самага буйнога грамадскага аб’яднання ў рэспубліцы. На хвалі забастовачнага руху ўтварылася Канфедэрацыя працы Беларусі. У Салігорску ўзнік Незалежны прафсаюз гарнякоў Беларусі. У 1991 г. адбыўся ўстаноўчы з’езд Свабодных прафсаюзаў Беларусі, якія аб’явілі сябе канкурэнтамі Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі.
Апошняй спробай вярнуць ўсё на старыя пазіцыі быў жнівеньскі путч 1991 г. у Маскве, калі “Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы” (ДКНС) аб’явіў аб пераходзе ў яго рукі ўсёй улады ў СССР. Няўдалы вынік гэтага мерапрыемства паскорыў крах КПСС (КПБ) і СССР у цэлым.
Дэмакратызацыя грамадска-палітычнага жыцця была звязана з курсам на паскарэнне сацыяльна-эканамічнага развіцця. Аднак супярэчнасці жыцця грамадства сярэдзіны 80-х гг. асабліва востра праявіліся ў эканоміцы.
У адпаведнасці з прынятым 12-м пяцігадовым планам развіцця БССР на 1986–1990 гг. прадугледжвалася за пяць гадоў павялічыць за кошт інтэнсіўнага развіцця эканомікі нацыянальны даход на 26%. З мэтай паскарэння навукова-тэхнічнага прагрэсу ва ўсіх галінах народнай гаспадаркі была створана рэспубліканская праграма “Інтэнсіфікацыя”.
Асноўнай праблемай эканамічных пераўтварэнняў з’яўлялася забеспячэнне выпуску прадукцыі высокай якасці і надзейнасці, канкурэнтназдольнай на сусветным рынку, своечасовае яе аднаўленне ў ад-паведнасці з запатрабаваннямі спажыўцоў. Аднак ва ўмовах функцыя-ніравання каманднай эканомікі вынікі дасягаліся за кошт адміністратыўных метадаў.
У ходзе ажыццяўлення перабудовы ў сацыяльна-эканамічным развіцці была прызнана неабходнасць забяспечыць пераход ад цэнтралізаванай, каманднай сістэмы кіравання да дэмакратычнай, заснаванай пераважна на эканамічных метадах. Пашыралася самастойнасць прадпрыемстваў і аб’яднанняў у выніку іх пераходу на поўны гаспадарчы разлік і самафінансаванне. Укараняліся прагрэсіўныя формы арганізацыі працы – арэндныя калектывы, гаспадарчыя разліковыя брыгады. Ужо ў 1988 г. на Беларусі ва ўмовах гаспадарчага разліку і самафінансавання працавалі ўся прамысловасць, аграпрамысловы комплекс, транспарт, гандаль, большасць будаўнічых арганізацый.
Разам з тым, спалучаць цэнтралізаванае кіраўніцтва з самакіраваннем прадпрыемстваў аказалася немагчыма. Не дапамагла і дзяржпрыёмка – кантрольная служба за якасцю выпускаемай прадукцыі. Больш таго, узнікла новая праблема: прадпрыемствы, якія атрымалі некаторую самастойнасць, пачалі павялічваць заработную плату супрацоўнікам, тэмпы ж росту вытворчасці пры гэтым не павышаліся. Пачалася інфляцыя, абвальны спад вытворчасці.
У сельскай гаспадарцы пераўтварэнні былі накіраваны на змякчэнне каманднага кіраўніцтва калгасамі з боку дзяржавы, але агульны стан працягваў пагаршацца, і для забеспячэння насельніцтва харчовымі прадуктамі была ўведзена сістэма талонаў. У гэтых умовах спробы пераходу да разнастайных форм і спосабаў гаспадарання на зямлі вынікаў не прынеслі.
Эканамічнае становішча рэзка пагоршылася ў сувязі з аварыяй на Чарнобыльскай АЭС 26 красавіка 1986 г. Эканамічны ўрон, нанесены Беларусі, ацэньваецца ў 32 гадавыя рэспубліканскія бюджэты, а вынікі для здароўя людзей наогул не прадказальныя. Радыёнуклідамі забруджана пятая частка тэрыторыі рэспублікі, дзе пражывала больш за 2 млн. чалавек. З гаспадарчага абароту выведзена 20% зямель. Паводле ацэнак спецыялістаў, чарнобыльскі выбух быў эквівалентны выбуху 70 бомбаў, што скінулі амерыканцы на Хірасіму ў канцы Другой сусветнай вайны.
У 1989 г. была прынята доўгатэрміновая Дзяржаўная праграма ліквідацыі вынікаў аварыі на Чарнобыльскай АЭС, якая накіравана на сацыяльную падтрымку людзей. Пачалося іх перасяленне з забруджаных тэрыторый на новае месца жыхарства.
Такім чынам, другая палова 80-х – пачатак 90-х гг. – час вострых супярэчнасцей у грамадска-палітычным і эканамічным развіцці БССР.
Асноўныя тэрміны і паняцці
Апазіцыя парламенцкая – група дэпутатаў, погляды якіх не супадаюць альбо супярэчаць думкам парламенцкай дэпутацкай большасці ці ўладзе.
Галоснасць – магчымасць адкрыта выказваць крытычныя адносіны да ўлады і існаваўшай ідэалогіі (сістэмы поглядаў), сказаць праўду аб сваёй гісторыі і сучаснасці, рэалізаваць на справе абвешчаныя дэмакратычныя свабоды слова, друку, мітынгаў і шэсцяў.
Кансерватызм – прыхільнасць да ўсяго застарэлага, аджыўшага, але вельмі ўстойлівага, традыцыйнага, што выклікае супрацьдзеянне ў адносінах да ўсяго новага.
Плюралізм – прызнанне права на існаванне розных поглядаў, думак, меркаванняў па пытанню або шляхах развіцця дзяржавы і грамадства. Увасабляецца ў шматпартыйнасці як форме дэмакратычнага ўладкавання грамадства.
Храналогія падзей
1985–1991 гг. – правядзенне ў СССР палітыкі перабудовы.
26 красавіка 1986 г. – аварыя на Чарнобыльскай АЭС.
Чэрвень 1989 г. – у Вільні адбыўся ўстаноўчы з’езд БНФ.
Пытанні для самаправеркі
1. У чым заключалася сутнасць палітыкі перабудовы ў СССР?
2. Якія палітычныя сілы ажыццяўлялі перабудову ў БССР і якія вынікі яна прынесла?
3. Пакажыце, у чым заключаецца значэнне шматпартыйнасці.
4. У чым прычыны крызісу беларускай эканомікі ў другой пало-ве 80-х – пачатку 90-х гг.?