Ważne tezy o baroku

1. Sztuka i literatura baroku nie stanowią przeciwieństwa do tradycji humanistyczno-renesansowej, lecz są jej normalną kontynuacją.

2. Zmysł dla artystycznej swobody, dla bogactwa formy i fantazji, pewien „romantyczny” charakter są niezmiernie znamienne dla utworów barokowych.

3. Związki baroku z katolicyzmem są wprawdzie bardzo silne, jednak barok nie jest bynajmniej tylko „sztuką jezuicką” ani „sztuką kontrreformacyjną”.

4. Również tzw. „klasycyzm francuski” należy do baroku.

5. Monarchia i szlachta są społeczną postawą baroku. Obok tego jednak występują wyraźne cechy ludowe i mieszczańskie w wielu dziełach barokowych.

(Krzyżanowski J. Widnokręgi barokowe //

Przegląd Humanistyczny. 1960, N5)

Sztuka słowa żywego

W życiu literackim szlachty w okresie porenesansowym przeważa coraz bardziej, zwłaszcza od połowy siedemnastowiecza, sztuka słowa żywego nad słowem pisanym. Czy magnat, któremu zależy na tym, aby godnie na sejmie wotować, w nowe starostwo się wzbogacić albo na sejmiku u panów braci zdobyć popularitatem, czy ziemianin, który rad by swoje nazwisko ozdobić jakimś tytularnym urzędem, choćby wojskiego czy stolnika, czy wreszcie szlachcic chudopachołek, rwący się do jakiejś mizernej krescytywy – wszyscy wysoko sobie ważą sztukę wymowy. Jest ona główną bramą, przez którą dostaje się do naszej kultury literackiej stylistyczna barokowa maniera, a równocześnie jest ona złotym kluczem otwierającym przystąp do umysłów i serc, budzącym największy podziw w życiu publicznym i towarzyskim.

Można tego kunsztu wyuczyć się w szkole jak rzemiosła, zwłaszcza od jezuickich nauczycieli poetyki i retoryki. Tutaj w rozmaitych ćwiczeniach ustnych i pisemnych wykuwa się barokozujący styl, kunsztowne konstrukcje składniowe, sztuczne inwersje, tu na potęgę smaży się wiersze i kleci rymy.

(Pollak R. Problematyka polskiego baroku literackiego //

Zjazd naukowy polonistów. Wrocław, 1960)

Długowieczność polskiego baroku

Przy studiach nad barokiem polskim przede wszystkim narzuca się uwadze jego długowieczność. Pierwszym wyraźnie barokowym pisarzem polskim jest Mikołaj Sęp Szarzyński, a więc poeta, który umarł jeszcze za życia Kochanowskiego, bo w r.1581, i tworzył w latach siedemdziesiątych XVI w. Ostatnim zaś ważnym, szerszego zasięgu zjawiskiem literackim o wyraźnym piętnie barokowym jest poezja konfederacji barskiej. Literatura polska rozwijała się więc pod znakiem baroku w ciągu dwóch wieków, co, oczywiście nie znaczy, aby w ciągu tych dwóch wieków barok w niej wyłącznie panował. Nie ma w dziejach literatury polskiej drugiego stylu, który by się odznaczał podobną długowiecznością.

(Weintraub W. O niektórych problemach polskiego baroku // Przegląd Humanistyczny. 1960. – N 5)

Wiek XVII w Polsce to pasmo wojen z Moskwą, Szwecją i Turcją oraz ich sojusznikami, to ponadto okres rokoszów i walk wewnętrznych z Kozaczyzną. Wieloletnie wojny wyczerpały polskie siły obronne, przetrzebiły ludność i wyniszczyły kraj, tak że w drugiej połowie stulecia ustaliła się o Polsce opinia jako kraju nędzy i słabości wewnętrznej.

Ówczesna Rzeczpospolita, zwana po unii lubelskiej Rzecząpospolitą Obojga Narodów, tworzyła prawdziwą mozaikę językowo-narodowościową oraz religijno-wyznaniową. W w. XVI tolerancja religijna, dobrobyt i siła polityczna państwa sprzyjały wytworzeniu się spójności wewnętrznej, mocniejszej niż w innych państwach podobnego typu w Europie. Lecz wobec wzrastającej nietolerancji religijnej w czasach kontrreformacji, pogarszania się sytuacji gospodarczej i braku silnej władzy więź słabła, co przejawiło się w okresie wojen z Kozaczyzną i podczas „potopu” szwedzkiego.

Z chwilą przeniesienia przez Zygmunta III Wazę rezydencji królewskiej z Krakowa do Warszawy (1596) zabrakło silnego, centralnego ośrodka kulturalnego, promieniującego na cały kraj. Warszawa nabierze tego charakteru dopiero w w. XVIII. Ogniskami zatem kulturalnymi stały się wówczas rezydencje magnackie, a obok nich rozrzucone po całym kraju dworki szlacheckie, które okazały się ostoją polskości, ale zarazem siedliskiem tradycjonalizmu i konserwatyzmu. Powstały zatem dwa nurty kulturowe: dworski, ulegający wpływom zagranicznym, oraz rodzimy, dworkowy, zwany sarmackim.

(Krajewski K. Średniowiecze–Oświecenie. Warszawa, 1985. – S.178–179)

Sarmatyzm

Ja, Polak, jako orzeł bez pętlic na swej

przyrodzonej pod królem swym bujam swobodzie

Stanisław Orzechowski

Szlachta „sarmacka” uważała się za bractwo, zwano się wzajemno braćmi, pisma adresowano do „panów braci”, a tytułowano się powszechnie skróconym tytułem, dawniej królewskim (wasza miłość), waszmość i waść.

Pojęcie równości i wolności szlacheckiej nabrało niebywałego znaczenia w sposobie myślenia, co uzewnętrzyło się w znanym powiedzeniu, iż „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”.

Charakterystyczną cechą stał się tradycjonalizm. Stąd chwalenie swojszczyzny, a niechęć do cudzoziemców i cudzoziemszczyzny, jak również wyjazdów zagranicznych.

Na takim podłożu ukształtował się wzór szlachcica-Sarmaty, stojącego na straży tradycji i rodzimej kultury, broniącego wolności szlacheckiej i ustroju Rzeczypospolitej, biorącego żywy udział w sejmikach, sejmach i rokoszach, by niedopuszczać do żadnych zmian lub reform, bo to przyniosłoby szkodę, tak jak „nowy przysmak w żołądku turbacyją¹, w zdrowiu zaś szkodę czyni”.

Sarmata pozostawał nadal ziemianinem, łącząc sielskość z rycerskością oraz dewocyjną pobożnością. Wyrzekał się cudzoziemskich nowinek i manifestował wierność katolicyzmowi. Sarmata nie doceniał zbytnio nauki, wystarczała mu wiedza wyniesiona z kolegium oraz znajomość łaciny. Zresztą poziom umysłowy braci szlacheckich był nierówny i nie bywał rzadkością szlachcic „chory na rękę”, czyli nie piśmienny.

(Krajewski K. Średniowiecze–Oświecenie. Warszawa, 1985.– S.180–181)

Główne cechy sarmatyzmu:

• ksenofobia;

• megalomania;

• mesjanizm.