Rękopis znaleziony w Saragossie
Akcja utworu rozpoczyna się w 1809 r., gdy narrator odnajduje tajemniczy rękopis. W zapoznaniu z jego treścią pomaga narratorowi hiszpański kapitan. Rękopis przenosi nas w inne czasy, aż do r.1739. Właściwa „akcja” trwa 66 dni, czas powieści „rozszerzają” jednak kolejni narratorzy, którzy poprzez Hiszpanię i Francję prowadzą nas m.in. do Włoch i Meksyku. Bohaterami powieści są postaci wymyślone, autentyczne, a także legendarne – np. Żyd Wieczny Tułacz, dzięki któremu oglądać możemy całe dzieje cywilizacji.
Myśli i przygody
W powieści Potockiego krzyżują się nie tylko rozmaite wątki fabularne. Ścierają się tu również poglądy. Rozważania autora skupiają się wokół kilku kwestii:
Religia. Powieść odwołuje się do tradycji trzech wielkich monoistycznych religii ludzkości: chrześcijaństwa, judaizmu i islamu. Równie ważne jest to, co powstaje na marginesie religii: wiedza tajemna, mistyka, astrologia, mądrość kabalistów. Potocki głosi tezę, iż religie ulegają ewolucji. Niezmieny pozostaje ich fundament: wiara w jedynego Boga, przekonanie o możliwości kontaktu ze światem duchów, uznanie symbolicznego znaczenia rzeczy ziemskich.
Nauka. Próbą połączenia religii i nauki jest tzw. religia naturalna, czyli deizm. To nie jedyny ślad ideologii Oświecenia w utworze Potockiego. Odpowiednikiem dzieła francuskich encyklopedistów jest stutomowa synteza wszystkich nauk opracowana przez jednego z bohaterów Rękopisu – niestety, zjedzona przez szczury.
Europa. W powieści Jana Potockiego świat Orientu jest niemniej pociągający niż kultura europejska. Trzeba pobierać nauki od wielu mistrzów, trzeba doświadczyć wszystkiego. Myślenie jest także przygodą!
(Tomkowski J. Literatura polska. –Warszawa, 1993. – S.85).
W okresie oświecenia literatura polska: odnowiła związki z prądami europejskimi, udoskonaliła polski język poetycki i stworzyła styl nowoczesnej powieści, rozwinęła sposoby zwracania się do ogółu społeczeństwa i kształtowania się opinii publicznej, stworzyła podstawy polskiej krytyki literackiej.
(Okresy literackie / pod red. J.Majdy. –Warszawa, 1990. – S.172).
Розділ іv Bibliografia
Błoński J. Mikołaj Sęp Szarzyński i początki polskiego baroku. Kraków, 1967.
Dürr-Durski J. Daniel Naborowski. Monografia z dziejów manieryzmu i baroku w Polsce. Łódź, 1966.
Hernas C. Barok. Warszawa, 1973.
Hernas C. W kalinowym lesie. T.I–II. Warszawa, 1965.
Karpowicz M. Sztuka oświeconego sarmatyzmu. Warszawa, 1970.
Krajewski K. Średniowiecze – Oświecenie. Warszawa, 1985.
Poeci polskiego baroku. Oprac. J.Sokołowska i K.Żukowska. T.I–II. Warszawa, 1965.
Pollak R. Od renesansu do baroku. Warszawa, 1969.
Pollak R. Wśród literatów staropolskich. Warszawa, 1966.
Sajkowski A. Barok. „Biblioteka polonistyki”. Warszawa, 1987.
Sajkowski A. Nad staropolskimi pamiętnikami. Poznań, 1964.
Sokołowska J. Spory o barok. W poszukiwaniu modelu epoki. Warszawa, 1971.
Sokołowska J. Dwie nieskończoności. Szkice o literaturze barokowej Europy. Warszawa, 1965.
Sokołowska J. Jan Andrzej Morsztyn. Warszawa, 1965.
1 turbacyja – zaburzenie, niepokój, zakłócenie
2 komiega – statek do spławiania zboża
3 selina, szelina – gaj
4 rany – poranny, młody
5 blejwas – rodzaj białej farby
6 desperacja – utrata nadziei, rozpacz
7 chłodnik – szałas z gałęzi
8 towarzystwo regimentarskie – towarzysze spod chorągwi regimentarza Stefana Czarneckiego
9 okazyje – sposobności, powody do pojedynku
10 lubo – chociaż
11 impedymenta (z łac.) – przeszkody
12 wyniść – wyjść
13 po harapie – po wszystkim, po sprawie
14 medyjować – godzić, uspokajać
15 kryzys – dawniej rzeczownik rodzaju żeńskiego lub nijakiego
16 weredyczka - mówiąca prawdę w oczy
17 okulary na długiej rączce, często składane
18 dawna nazwa lornetki
19 Powolną - uległą, posłuszną
20 kornet - czepek
21 czaban - wół rosły
22 Mickiewicz objaśnia: „W głębszych stepach ukraińskich znajduje się gatunek baranów wielkich, którym gospodarze dla ulżenia ciężaru ogony na kołach uwiązywać zwykli”.
23 Ma tu autor na myśli wojny Persów ze Scytami
24 t.j. zdobyty od obcych, którzy się aż do środka przedarli
25 t.j. kilkanaście
26 Piton - wąż, zabty przez Apollona; połos - wąż ogromny
27 t.j. w czasach późniejszych
28 wielki mistrz, petit-maitre - mały mistrz
29 daw. układać w loki