Ministerstwo Oświaty i Nauki Ukrainy

Lwowski Uniwersytet Narodowy imienia Iwana Franki

Instytut Slawistyki

Ludmiła Petruchina

Historia literatury polskiej

(barok, oświecenie)

Materiały metodyczne I teksty

dla studentów slawistyki wydziału filologicznego

Lwów

2004

Міністерство освіти і науки України

Львівський національний університет імені Івана Франка

Інститут славістики

Людмила Петрухіна

Історія польської літератури

(бароко, просвітництво)

Львів

Розділ ІІІ

BAROK

Nazwa “barok” pojawiła się wcześniej niż pierwsze zabytki tej nowej sztuki. Najpierw nazwy tej używano w dziedzinie sztuki jubilerskiej, gdzie wyrażano się niepochlebnie o pewnym gatunku pereł o śmiesznych, dziwacznych i nieregularnych kształtach (portugalskie: barocco, hiszpańskie: barrueca, być może z łacińskiego: verruca, co znaczy brodawka, skaza, ułomność).

Z czasem tą nazwą zaczęto określać wypowiedzi wykrętne, mylące. Potem posługiwano się nią przy odróżnianiu tego, co było zgodne z obowiązującymi regułami estetycznymi, od tego, co się temu sprzeciwiało, co nie było regularne, a więc “barokowe”. Artysta barokowy to ten, który się z reguł wyłamywał.

W roku 1915 Henryk Wőlfflin w książce „Podstawowe pojęcia historii sztuki” przedstawił rozbudowaną naukę o stylu barokowym. Było to wyłożenie przeciwieństw między barokiem a renesansem za pomocą zestawienia cech „klasycznych” (renesansowych) i “barokowych”, zawartych w słynnych parach pojęć formalnych: 1) linearność – malarskość; 2) płaskość – głębia; 3) forma zamknięta (tektoniczna) – forma otwarta (atektoniczna); 4) jedność (subordynacja) – wielość (koordynacja); 5) jasność (bezwarunkowa) – niejasność (uwarunkowana).

Właśnie ta praca zainicjowała badania nad barokiem o szerokim wachlarzu problemów i zagadnień.

Pierwszą bodaj próbą zastosowania terminu barok do zjawisk literackich była praca Edwarda Porębowicza „Andrzej Morsztyn, przedstawiciel baroku w poezji polskiej” (1894).

Główne cechy baroku

Sztukę XVII wieku charakteryzuje wielokierunkowość. W architekturze istniały dwa sprzeczne nurty: barokowy i klasycystyczny, a w malarstwie co najmniej trzy: barok, klasycyzm, naturalizm. Jednak w XVII wieku barok niewątpliwie jest kierunkiem najbardziej wybijającym się, dynamicznym.

W zakresie filozofii dominowały tendencje do jednolitej wizji rzeczywistości, rozmaite jednak były koncepcje życia. A więc mamy koncepcje oparte na przeświadczeniu, że życie doczesne ma swe niewątpliwe wartości, których nie można lekceważyć, bo pierwszeństwo ma radość przed cierpieniem (św. Franciszek Salezy). Obok tego pojawiają się zwolennicy ucieczki od doczesności (mistycy), zwolennicy życia rygorystycznego (janseniści) i pesymiści (Pascal). Według W.Tatarkiewicza “wzmaganie się chrześcijańskiego optymizmu i chrześcijańskiego pesymizmu” właśnie w XVII wieku doszło do największego nasilenia.

Pojawia się człowiek rozdwojony, rzucony na pastwę rozterek moralno-religijnych. Kształtuje się osobliwy typ człowieka kierującego zasadą “dwoistego życia”, łączącego ostrą ascezę z folgowaniem uciechom życia, co w kapitalnym dwuwierszu zawarł „żegnający się ze światem” magnat polski i nieprzeciętny literat, Stanisław Herakliusz Lubomirski:

Żyłem źle, żyłem dobrze, dałem przykład z siebie.

To sztuka: zażyć świata – a przecie być w niebie.

W architekturze barokowej wysuwa się następujący zespół podstawowych cech: 1) wolność, 2) dynamizm i życie, 3) malarskość, 4) wielkość, 5) bogaсtwo.

W rzeźbie króluje tematyka mitologiczna, choć konkuruje z nią religijna (np. postacie świętych). Znamienne jest dobre opanowanie wiedzy anatomicznej. Cechą szczególnie wyróżniającą był dynamizm, który wykazują nawet postacie zmarlych. Z rozmachem twórczym wiąże się upodobanie do rzeźb dużych rozmiarów.

W malarstwie barokowym pojawiły się cienie, nawet mrok, kontrasty świateł, skróty perspektywiczne. Zadomowiły się tematy pospolite, rozpanoszył się sensualizm. Tematyka erotyczna nie należała do rzadkości. Dla pozorów opatrywano sceny zmysłowe etykietami mitologicznymi, np. igraszki Marsa i Wenery lub biblijnymi. Karierę zrobiła piękna pokutnica Magdalena oraz cnotliwa Zuzana. Artysta sięgał po tematy kontrastujące piękno z brzydotą.

W zakresie muzyki barok wprowadza trzy nowości: 1) nowe gatunki (np. opera); 2) nowy styl wykonawczy (koncertujący); 3) nowy styl kompozycyjny (monodia akompaniowa). Muzyka barokowa jest ekspresyjna, ma tendencje do uczynienia z dźwięku czynnika wyrazu. Cechuje ją zamiłowanie do wielkich form, zdobnictwa, upodobanie w kontrastach, np. kontrastowe operowanie chórem i solistami.

(Sajkowski A. Barok. Warszawa, 1972)

Najważniejsze cechy literatury barokowej

• Bogactwo

Korzystać ze wszystkich dostępnych nam środków wyrazu. Rozwijać kunszt słowny. Nie unikać przesady. W sztuce – preferować dekoracyjność, malarskość, przepych.

• Ekspresja

Zaskakiwać, a nawet szokować czytelnika. Pamiętać, że brzydota i okrucieństwo też mogą być tematami dla artysty.

• Sztuczność

Natura wymaga upiększenia. Komplikacje i zawiłości są prawdziwym żywiołem artysty. Liczy się oryginalność, wyrafinowany smak, erudycja. Dziwaczności też w cenie.

• Niepokój metafizyczny

Zrozumieć, że w obliczu Boga, a nawet kosmosu, człowiek jest nicością. Zadawać pytania o sprawy ostateczne, a nie znajdując odpowiedzi – popadać w rozpacz albo w melancholię. Rozmyślać o śmierci i czasie minionym.

• Koncept

Cenić zaskakującą pointę, kunsztowny paradoks, metaforę i poetycki koncept. Poznać wszystkie tajemnice poetyckiego warsztatu. Brać od starożytnych przede wszystkim elementy dekoracji.

Człowiek baroku

Osobowość bardzo różnorodna tak jak zróżnicowany jest barok w poszczególnych krajach. W literaturze polskiej spotykamy na przykład barok dworski (Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski), sarmacki (Jan Chrystozom Pasek, Wacław Potocki) i ewentualnie religijny („poeci metafizyczni”: Mikołaj Sęp Szarzyński, Sebastian Grabowiecki). Ideałem Morsztyna był zapewne „homo ludens” (człowiek zabawy), Potockiego – szlachcic-patriota.

(Tomkowski J. Literatura polska. Warszawa, 1993. – S.17)