Oświecenie

Oświecenie – nazwa epoki w dziejach kultury europejskiej. W XVIII w. idee Oświecenia docierają praktycznie do wszystkich krajów. W Polsce za datę początkową Oświecenia uważano kiedyś r.1764 (koronacja Stanisława Augusta Poniatowskiego). Obecnie badacze opowiadają się za datą wcześniejszą (ok. 1740 r.).

Oświecenie oznacza przemiany w myśleniu o świecie, polityce, społeczeństwie, jednostce ludzkiej. Powoduje zwrot w filozofii, nauce, pedagogice. Pojęcie to nie mówi nam jeszcze o stylu sztuki czy literatury wyrażającej idee Oświecenia. Jeśli chodzi o literaturę polskiego Oświecenia, to stylem w niej dominującym jest klasycyzm, mniejsze znaczenie ma sentymentalizm, zaś rokoko spełnia rolę wręcz marginalną. Pamiętajmy ponadto, że oświeconej Warszawie prowincja przeciwstawia często twórczość w stylu schyłkowej fazy baroku.

Trzy style Oświecenia

Klasycyzm

• Rozum

Wierzyć że rozum jest najwyższą instancją i najdoskonalszym instrumentem poznania świata. Wybierać raczej chłód i dystans, poskramiać emocje. Ufać mędrcom i filozofom. Szkiełko i oko nie mogą nas zwodzić.

• Norma

To oczywiste, że w literaturze nie wszystko wolno. Pożnać zasady poetyki, wymyślone przez starożytnych. Gatunki literackie są stałe, podobnie jak przypisane im style. Dbać o jasność i czystość języka.

• Stały świat wartości

Wierzyć w postęp, nie poddawać się przeciwnościam losu, zwątpieniom, niepokojom. Ideałem – człowiek działający w zgodzie z prawami natury.

• Użyteczność

Po co wymyślono literaturę? Ależ właśnie po to, by wychowywała czytelnika, by bawiąc czy karcąc jednocześnie uczyła właściwego postępowania.

• Abstrakcja

Filozoficzne umysły nie zajmują się drobiazgami. Badajmy więc to, co ogólne: prawo, wartości, typy ludzkie, uniwersalną mądrość. W uczonej poezji mało miejsca zostaje dla lirycznego «ja». Uczucia osobiste na drugim planie.

Wzory. Literatura starożytna (rzymska na równi z grecką, a jednym z najważniejszych pisarzy Horacy), literatura renesansowa (w polsce olbrzymim uznaniem cieszy się nadal Kochanowski, wzór poety-patrioty – Franciszek Bohomolec nie tylko wydał dzieła mistrza z Czarnolasu, ale też uczynił go bohaterem jednego ze swych utworów), współczesna literatura francuska (Boileau, La Fontaine, Rousseau, Wolter).

Tematy. Trzy podstawowe kręgi tematyczne polskiego klasycyzmu to:

1. Polityczny (poezja okolicznościowa);

2. Obyczajowy (formujący model człowieka Oświecenia, przeciwstawionego Sarmacie);

3. Zagadnień historizoficzno-moralnych.

Gatunki. Satyra (Naruszewicz, Krasicki), bajka (Krasicki, Trembecki), poemat heroikomiczny (Węgierski, Krasicki), oda, hymn, komedia obyczajowa (Zabłocki), komedia polityczna (Niemcewicz), powieść (Krasicki).

Rokoko

Termin bardziej z historii sztuki niż literatury. Uznawane do niedawna za styl późnej sztuki barokowej, ostatnio zyskuje rangę samodzielnego stylu.

Rokoko cechuje duch zabawy, elegancja, wdzięk, delikatność, lekkość. Związane jest silnie z kulturą dworską, a jego ojczyzną jest rzecz jasna Francja. Najłatwiej opisać rokoko wyobrażając sobie buduar modnej damy, pełen stylowych mebelków, bibelocików, muszelek, róż, wachlarzy, porcelanowych amorków.

Właściwym tematem literatury rokokowej jest miłość, często ujmowana jako gra. Typowe gatunki: anakreontyk, epigramat, wiersz sztambuchowy, erotyk. W literaturze polskiego Oświecenia elementy rokokowego stylu znajdziemy w niektórych utworach Trembeckiego i Kniaźnina. Są jednak badacze gotowi wiązać z rokokem także Fircyka w zalotach Zabłockiego, a nawet Rękopis znaleziony w Saragossie Jana Potockiego.

Sentymentalizm

• Uczucie

Wierzyć, że uczucie ważniejsze jest od rozumu. Cenić uczucia osobiste, szczere, autentyczne. Wybierać wrażliwość, a nie pełen chłodu dystans. Ufać własnemu sercu. Serce nie może nas oszukać.

• Prostota

Odrzucić – w miarę potrzeby – normy poetyki, granice gatunków. Pisać w sposób możliwie najprostszy.