Пытанне 1

Распаўсюджанне хрысціянства ў Еўропе

С. В. Марозава

Хрысціянства ўзнікла ў І ст. ва ўсходніх правінцыях Рымскай імперыі як рэлігія прыгнечаных, якія шукалі збаўлення ад бесчалавечных умоў жыцця ў прыходзе месіі (збавіцеля). Хрысціянская ідэя адплаты абяцала ўсім пакутным і абяздоленым атрыманне шчасця і свабоды ў царстве нябесным. Касмапалітызм хрысціянства, універсалізм яго маральных прынцыпаў, нівеліроўка класавых і нацыянальных адрозненняў, місіянерская дзейнасць спрыялі яго адносна хуткаму распаўсюджанню сярод розных сацыяльных і этнічных груповак імперыі. З цягам часу са зняважанай і гнанай “іудзейскай секты” яно ператварылася ў дзяржаўную рэлігію Рымскай імперыі. Рашаючы паварот адбываецца ў ІV ст.

Праследаванне хрысціян Дыяклетыянам у 303 г. было адным з самых жорсткіх і практычна апошніх ганенняў. Ганімае на пачатку ІV ст. язычніцкім грамадствам і дзяржавай, раздзіраемае ўнутры складанейшымі багаслоўскімі спрэчкамі, хрысціянства сустракае новае V ст., будучы адзінай афіцыйна прызнанай рэлігіяй Рымскай імперыі. Перамога хрысціянства звязана з імем імператара Канстанціна І (274 – 337), які прымаў удзел не толькі ва ўмацаванні афіцыйнага становішча хрысціянства ў імперыі, але і ў вырашэнні унутрыцаркоўных, дагматычных пытанняў. З выданнем Міланскага эдыкта (313 г.) хрысціяне становяцца пад абарону дзяржавы і атрымліваюць роўныя з язычнікамі правы. З сярэдзіны ІV ст. хрысціянства стала афіцыйнай дзяржаўнай рэлігіяй, абавязковай для ўсіх паўнапраўных членаў Рымскай імперыі. К канцу стагоддзя імператар Феадосій І накладае забарону на язычніцкія культы. Храмы язычнікаў былі разбураны ці ператвораны ў цэрквы. Можна гаварыць аб канчатковым трыумфе новай веры. Рымская імперыя стала хрысціянскай імперыяй. Новая вера спачатку распаўсюджваецца ў гарадах. Сельскія прыходы з’явіліся толькі ў V – VI ст. На мяжы VI – VII ст. яно распаўсюджваецца паўсюль.

Пры падтрымцы дзяржавы ў ІV ст. завяршылася фарміраванне царкоўных дыяцэзаў (епіскопій і мітраполій). Асабліва вялікі ўплыў у царкве набылі дыяцэзы Рыма, Александыі і Антыахіі. Афіцыйна іх першынства было зацверджана Першым (Нікейскім) Усяленскім саборам (325 г.). У канцы ІV ст. ранг патрыярха атрымаў епіскап Канстанцінопаля. Яму было адведзена другое месца “па годнасці” пасля рымскага папы. Вялізныя тэрытарыяльныя абшары юрысдыкцыі Канстанцінопальскага патрыярхата і яго ганаровае першынства, побач з Рымам, былі ўстаноўлены Халкідонскім саборам 451 г. Пад уладай гэтага патрыярхата апынуліся ўсе землі Усходне-Рымскай імперыі, якія ляжалі на поўнач ад Сірыі. На гэтым жа саборы да ліку дыяцэзаў вышэйшага рангу быў дададзены даволі сціплы па памерах Ерусалімскі патрыярхат, які артымаў пятае месца ў царкоўнай іерархіі. Такім чынам, уся хрысціянская царква апынулася пад кіраваннем пяці патрыярхаў, а падданыя Рымскай імперыі апынуліся пад кантролем дзвюх улад – свецкай і духоўнай. Шматвекавая барацьба за першынства ў кіраванні царквой разгарнулася, у асноўным, паміж папствам і Канстанцінопальскім патрыярхатам.

Ужо ў ІV ст. намеціліся заўважныя адрозненні паміж усходняй і заходняй цэрквамі і ў пытаннях дагматыкі, і ў арганізацыі кіравання, і ў абраднасці. Карэннае адрозненне усходняй царквы ад заходняй, было ў тым, што яна знаходзілася ў большай залежнасці ад дзяржаўнай улады і была на працягу тысячагоддзя яе вернай саюзніцай.

З часу ператварэння хрысціянства ў дзяржаўную рэлігію ўлада Рымскай імперыі нязменна клапацілася пра яе інтарэсы і матэрыяльны дабрабыт. Да сярэдзіны ІV ст. па колькасці і багаццю зямельных уладанняў царква мала ўступала імператарскаму дому.

Адначасова са станаўленнем царкоўнай арганізацыі і ўмацавання яе статуса ў дзяржаве шырокае распаўсюджанне ў імперыі атрымлівае інстытут манаства. З руху пустэльнікаў-адзінак, якія шукалі (спачатку ў Егіпце) “спасення” ў пячорах і пустынях, манаства пераўтварылася ў магутную карпарацыю, валодаўшую буйнай рухомай і нерухомай маёмасцю. Манастырі ўзнікалі ўсюль. Нават Ірландыя, дзе прапаведаваў у V ст. св. Патрык, становіцца важнейшым асяродкам манаскага жыцця – факт зусім нечаканы для хрысціянства ў сувязі з геаграфічнай аддаленасцю Ірландыі. Чорнае духавенства набывала ўсё большы грамадскі ўплыў. Нягледзячы на адрозненні ўставаў манастыроў, манахі як на Усходзе, так і на Захадзе (першыя менш падтрымліваюць сувязь са знешнім светам, другія болей удзельнічаюць у жыцці грамадства) садзейнічаюць распаўсюджанню хрысціянства і заахвочваюць імкненне да ведаў. Менавіта з асяроддзя манахаў абіралася вышэшае духавенства, аж да патрыярхаў. Цэрквам і манастырам дзяржаўная ўлада раздавала прыілеі ў першую чаргу, вызваляла іх ад шмат якіх падаткаў і павіннасцяў, іерархам – дала права суда над падуладнымі ім духавенствам.

Працэс фарміравання хрысціянскай дагматыкі расцягнуўся на некалькі стагоддзяў. Яе афармленне адбывалася на царкоўных саборах і дзякуючы дзейнасці айцоў царквы – тых хрысціянскіх вучоных і пісьменнікаў, якіх царква прызнала найбольш аўтарытэтнымі тлумачальнікамі хрысціянства. Хрысціянскай дагматыцы прысвяцілі свае працы выдатныя багасловы ІV – V ст., часта называемыя “усяленскімі настаўнікамі”: Афанасій Александрыйскі, Васіль Вялікі, Рыгор Багаслоў, Рыгор Ніскі, Іаан Златавуст, Аўгусцін Блажэнны і інш. Творы айцоў царквы з’яўляюцца састаўной часткай Свяшчэннага Падання, якое разам са Свяшчэнным Пісаннем (38 кнігамі Старога і 27 кнігамі Новага Запаветаў) і склала хрысціянскае веравучэнне. Усяленскія саборы: Нікейскі 325 г., Канстанцінопальскі 381 г., Эфескі 431 г., Халкідонскій 451 г., Канстанцінопальскія 553 і 680 гг. і сёмы Усяленскі сабор у Нікеі 787 г. - далі дакладныя агульнацаркоўныя вызначэнні па агульным пытанням хрысціянскага веравучэння, ісцінам веры (дагматыцы) і правілам царкоўнай арганізацыі і дысцыпліны (канонам). Гэтыя пастановы лічыліся абавязковымі для ўсяго хрысціянскага свету. Выйшаўшае з іудаізма, хрысціянства ўсё больш ад яго аддаляецца.

Паралельна з інстытутам Усяленскіх сабораў складваецца другое ўяўленне аб агульнацаркоўным аўтарытэце: у выніку рознагалоссяў належыць звяртацца да апостальскіх епіскапскіх кафедр. Такія кафедры былі заснаваны самімі апосталамі Хрыста, і таму, меркавалася, што іх пераемнікі захавалі хрысціянскае веравучэнне ў першазданнай чысціні. Галоўнай з кафедр лічылася рымская, заснаваная “князем апосталаў” Пятром.

Абгрунтаванне агульнацаркоўнага прымата (вяршэнства) кафедры апостала Пятра стала асноўным напрамкам дзейнасці папства ў ІV – V ст. Найбольш поўна гэту дактрыну выказаў папа Леў І Вялікі (440 - 461). Аднак на ўсходзе імперыі першынства рымскага епіскапа прызнавалі толькі фармальна і прыцязанні Льва Вялікага ўстаць над самімі Усяленскімі саборамі, якія працягвалі лічыцца вышэйшым царкоўным аўтарытэтам, былі адвергнутыя.

Разам з тым, сярод усходніх патрыярхаў ужо ў V ст. лідзіруючае становішча заняў Канстанцінопаль.

Калі на ўсходзе імперыі царква апынулася пад жорсткім кантролем імператара, які актыўна ўтручаўся ў рашэнне дагматычных пытанняў, то на захадзе папства імкнулася адстаяць аўтаномію духавенства, а адпаведна, і сваёй улады. Гэтаму ў немалой ступені садзейнічаў перанос сталіцы імперыі з Рыма і ліквідацыя Заходняй Рымскай імперыі. Папа Геласій І у канцы V ст. абвясціў безумоўным злом любое ўтручанне імперыі ў справы

Да канца ІV ст. хрысціянства зацвердзілася практычна ва ўсіх правінцыях Рымскай імперыі. На яго зацвярджэнне не паўплывала і стварэнне германскіх дзяржаў на Захадзе. За выключэннем франкаў, усе іншыя народы Захаду былі перавернуты ў хрысціянства ў яго ератычнай, арыянскай трактоўцы яшчэ да іх пасялення на тэрыторыі імперыі. Яшчэ ў 40-я г. IV ст. намаганнямі епіскапа Вульфілы арыянства (ад імя александрыйскага святара ІV ст. Арыя, які абвяргаў дагмат траічнасці Хрыста) пранікае да готаў. У V ст. у Іспаніі ад вестготаў арыянства прынялі вандалы і свевы, а ў Галіі – бургунды. Лангабарды, якія ў 568 г. уварваліся у Італію, перанялі арыянства ад астготаў.

На поўнач ад маршрутаў вестготаў і астготаў працягвала панаваць артадаксальнае хрысціянства. У 496/497 г. яго прыняў франкскі кароль Хлодвіг. Прынятае на Нікейскім саборы веравызнанне запанавала на паўднёвым захадзе Еўропы: у пачатку V ст. у бургундаў, у 589 г. у вестготаў, да канца VII ст. у лангабардаў. У Ірландыі, якая не ўваходзіла ў склад Рымскай імперыі, хрысціянства пачынае распаўсюджвацца ў першай палове V ст.

Хрысціянізацыя варварскіх народаў у асноўным адбывалася зверху, у свядомасці мас доўгі час працягвалі жыць язычніцкія ўяўленні і вобразы. Нярэдка і каралёў да хрышчэння падштурхоўвалі чыста палітычныя матывы, ці жаданне набыць пакравіцельства больш магутнага бога, здольнага забяспечыць удачу. У імкненні пашырыць свой уплыў царква прыстасоўвала язычніцкія ўяўленні да хрысціянства. У выніку нараджаўся дзіўны сплаў хрысціянскай дактрыны і язычніцтва. Язычніцкія святы і рытуалы напаўняліся новым, хрысціянскім зместам. Неадукаванымі слаямі насельніцтва словы хрысціянскіх прапаведнікаў тлумачыліся, насуперак волі апошніх, у духу, далёкім ад багаслоўскай традыцыі.

У 597 г. папа накіраваў да англасаксаў-язычнікаў прапаведнікаў хрысціянства на чале з манахам Аўгусцінам. Да канца VІІ ст. англасаксонская царква стала першай царквой на поўначы ад Альп, падпарадкавнай непасрэдна Рыму, засвоіўшай яго звычаі і літургію.

На працягу VIII ст. еўрапейскі кантынент больш глыбока далучаецца да хрысціянства. Заслуга пераварочвання ў хрысціянства германскіх народаў належыць англасаксонскаму манаху Баніфацыю з Уэссекса, які ў першай палове VIII ст. разгарнуў у Германіі місіянерскую дзейнасць. Ён правёў рэформу франкскай царквы, мэтай якой была яе уніфікацыя і падпарадкаванне Рыму. Каралінгі выкарысталі хрысціянізацыю дзеля ўмацавання франкскага панавання на заваяваных тэрыторыях і зрабілі яе зброяй знешняй палітыкі. Менавіта ў гэты час з’ўляецца асобы тып хрысціянскай місіі, якая несла новую веру на вастрыі мяча. Такой была хрысціянізацыя Саксоніі ў апошняй трэці VIII ст. Каралінгі ўспрынялі ад св. Баніфацыя ідэю царкоўнай рэформы, з дапамогай якой яны стварылі ў цэлым рымскую царкву і замацавалі аўтарытэт папства ў Заходняй Еўропе.

У канцы Х – пачатку ХІ ст. язычніцкі свет адступае на поўначы і ўсходзе Еўропы.

Часткай экспансіянісцкай палітыкі германскіх імператараў стала хрысціянізацыя суседніх язычніцкіх народаў. У Х ст. намаганнямі германскіх місіянераў хрысціянства зацвярджаецца ў Чэхіі, Польшчы і Венгрыі. У 1000 г. прымае хрысціянства венгерскі герцаг. Тады ж пачалася прымусовая хрысціянізацыя славянскіх плямёнаў міжрэчча Эльбы і Одэра, якая працягвалася аж да ХІІІ ст. У Х ст. нямецкія місіянеры далі імпульс распаўсюджанню хрысціянства ў Скандынавіі. У 1010 – 1030 г., пасля пераварочвання ў хрысціянства нарманскіх герцагаў, каралі Нарвегіі, Швецыі і Даніі таксама далучаюца да хрысціянскага света.

Уключэнне паўднёвых і ўсходніх славян у хрысціянскі свет адбываецца ў многім дзякуючы Візантыі. Пачынаючы пераход да хрысціянства, сербы, балгары, а таксама ўсходнеславянскія плямёны аддаюць перавагу Візантыі перад германскімі плямёнамі. Але заходнія славяне (палякі, чэхі, славакі) і некаторыя паўднёвыя славяне (харваты, славенцы) звернуты да хрысціянства франка-германскімі манахамі, што адыграла сваю ролю ў падзеле славянскіх народаў.

Пачынаецца цяжкая работа па стварэнню кліра, будаўніцтву храмаў, фарміраванню корпуса богаслужэбнай літаратуры. Важнай падзеяй для хрысціянскага света стала дзейнасць святых братоў Канстанціна (Кірыла) і Мефодыя. Візантыйскія манахі Кірыл і Мефодый, закліканыя мараўскімі правіцелямі ў 863 г., ствараюць славянскі алфавіт, заснаваны на грэчаскіх літарах, які лёг у аснову сучаснага беларускага алфавіта, перакладаюць з грэчаскай на славянскую мову богаслужбовыя кнігі і сталі праводзіць набажэнства на славянскай мове ў Вялікай Маравіі.

У 864 г. быў ахрышчаны разам з сям’ёй і саноўнікамі балгарскі хан Барыс. Расправіўшыся з антыхрысціянскім рухам (загадаў знішчыць 52 удзельнікаў язычніцкага бунту, асляпіць уласнага сына за здраду хрысціянству), ён, лавіруючы паміж Рымам і Канстанцінопалем, увергнуўшы новаперавернутых балгар у бездну раздора паміж імі, распачынае шматвекавую барацьбу за самастойнасць балгарскай царкоўнай арганізацыі.

Непасрэдным штуршком для абвяшчэння хрысціянства дзяржаўнай рэлігіяй у Польшчы і на Русі паслужылі палітычныя абставіны. Ведучы барацьбу за Заходняе Памор’е і сустрэўшыся з пагрозай нямецкай палітычна-рэлігійнай экспансіяй, польскі кароль Мешка І імкнуўся знайсці саюзніка ў асобе чэшскіх правіцелей і ўстаць на роўную нагу ў палітычных і дыпламатычных зносінах са Свяшчэннай Рымскай імперыяй. Саюз з Чэхіяй быў замацаваны шлюбам з чэшскай княжной, які суправаджаўся хрышчэннем самога Мешкі і яго бліжэйшага акружэння. Хрысціянізацыя Польшчы да ХІІ ст. была клопатам дзяржавы. Першымі аплотамі хрысціянства былі манастыры. Паўстанне 1037 г. сведчыць аб цяжкасцях пранікнення новай веры ў народныя пласты. На працягу Х-ХІІ ст. польская культура перажывала працэс глыбокай унутранай трансфармацыі, становячыся часткай заходняга хрысціянства.

У 988 г. хрысціянства было прынята княжацкім дваром Русі і кіеўлянамі, а затым і жыхарамі іншых гарадоў і рэгіёнаў. Працэс хрысціянізацыі ўсходніх славян працягваўся не адно стагоддзе, але рашучы крок быў зроблены. Русь атрымала доступ да больш высокай візантыйскай культуры. Услед за арганізацыяй царквы сюды стала пранікаць не толкі грэчаская, але і славянамоўная (спачатку набажэнская, потым і свецкая) літаратура. Вялікую ролю ў гэтым працэсе адыграла Балгарыя, у якой славянская пісьменнасць абапіралася больш чым на стогадовую традыцыю і ўласная літаратура дасягнула высокага ўзроўню. Русь актыўна пераймала вопыт візантыйскай імперыі ў каменным дойлідстве, жывапісе, кніжнай справе, ювелірнай і шкларобчай вытворчасці. У ХІ ст. на Афоне быў заснаваны рускі манастыр, які стаў важным цэнтрам усходнеславянска-візантыйскіх культурных сувязяў. Культурныя і гандлёвыя сувязі паміж краінамі не перарываліся да канца ХІ ст., а потым на доўгі тэрмін амаль спыніліся ў сувязі з захопам крыжакамі Канстанцінопаля ў 1204 г. і спусташэннем Кіева мангола-татарамі ў 1240 г.

Такім чынам, да пачатку ІІ тысячагоддзя хрысціянства зацвердзілася на ўсёй тэрыторыі Заходняй, Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, за выключэннем Прыбалтыкі, а таксама часткі Іспаніі і Сіцыліі, занятых арабамі.

Раўсюджанне хрысціянства ў многім змяніла аблічча сярэднявечнай Еўропы. Хрысціянскія цэрквы - рымска-каталіцкая, праваслаўная грэчаская і на познім этапе феадалізма пратэстанцкія і уніяцкая – сталі вядучымі фактарамі яе духоўнага і сацыяльна-палітычнага жыцця. Хрысціянства фарміравала рэлігійную свядомасць і садзейнічала развіццю культуры еўрапейскага грамадства – пісьменства, літаратуры, філасофіі, архітэктуры і выяўленчага мастацтва, было захавальнікам антычнай культурнай спадчыны, садзейнічала стварэнню і ўмацаванню цывілізацыйнага адзінства Еўропы, далучаючы яе народы да новых этычных каштоўнасцяў, спрыяла ўзмацненню дзяржаўнасці шмат якіх народаў. Разам з тым хрысціянская царква стала буйным зямельным уласнікам (у заходнееўрапейскіх краінах, напрыклад, ёй належала прыкладна трэць зямельнага фонда), а таксама галоўнай ідэалагічнай сілай феадальнага грамадства, сваім вучэннем асвячала феадальныя парадкі.

Між тым адносіны паміж хрысціянскім Усходам і Захадам усё больш псуюцца. Ужо ў ІХ ст. паміж Візантыйскай і заходняй Рымскай імперыямі з розным палітычным ладам, з рознымі мовамі і канфесіямі ўжо няма амаль нічога агульнага. Канчатковы разрыў паміж Рымам і Канстанцінопалем становіцца толькі пытаннем часу. Раздзелены палітычна і культурна, хрысціянскі свет падзяляецца і царкоўна. У 1054 г. адбыўся раскол паміж папствам і ўсходняй царквой, які паклаў пачатак асобнаму існаванню дзвюх цэркваў: рымска-каталіцкай і праваслаўнай. На самай справе, цэрквы на лацінскім Захадзе і грэчаскім Усходзе ўжо даўно развіваліся адасоблена, а расколы (схізмы) здараліся і раней. Супрацьстаянне усходняй і заходняй цэркваў шмат у чым вызначалася рознымі ўяўленнямі аб узаемаадносінах свецкай і духоўнай улады, гэтак і саперніцтвам рымскага папы і канстанцінопальскага патрыярха. Істотную ролю ў абвастрэнні ўзаемаадносін Рыма і Канстанцінопаля адыгралі палітычныя фактары: адраджэнне Рымскай імперыі на Захадзе і барацьба імперыі і папства супраць Візантыі на поўдні Італіі ў першай палове ХІ ст.

Разам з тым, паміж лацінскай і грэчаскай цэрквамі да сярэдзіны ХІ ст. назапасіліся і значныя адрозненні ў тлумачэнні хрысціянскага вучэння. Так, да нікейскага сімвала веры на захадзе сталі дадаваць філіокве (дадатак “і ад Сына”), сцвярджаючы, такім чынам, зыходжанне Святога Духа не толькі ад Бога Айца, але і ад Сына. Цэрквы разыйшліся па ўяўленням аб замагільным свеце. Грэчаскія багасловы лічылі замагільны свет двухчастным: складаўся з рая і ада. Папства ў ХІІІ ст. зацвердзіла догмат аб чыстцы як асобным, трэцім “адсеку” замагільнага свету.

У апошнім канфлікце ХІ ст. паміж Рымам і Канстанцінопалем сутыкаюцца патрыярх Міхаіл Кілуарый і кардынал Умберта, легат папы Льва ІХ. Абодва непрымірыма адстойваюць свае пазіцыі, дзейнічаюць храбра і рашуча, па-свойму інтэрпрэтуючы асобныя, парой нязначныя бакі літургічнай практыкі ў рымскай царкве. 16 ліпеня 1054 г. папскія легаты адлучаюць Міхаіла Кілуарыя, а той, у сваю чаргу, са згоды імператара, адлучае ад царквы папскіх легатаў. Хрысціянскі свет назірае за гэтым даволі абыякава, лічачы, што гэта толькі адзін з эпізодаў у зацягнутай спрэчцы. Ніхто не западозрвае, што наступае канчатковы разрыў, які яшчэ больш падкрэслівае ўсю глыбіню прорвы, што паступова ўтварылася паміж хрысціянскімі светамі Усходу і Захаду.

Нягледзячы на паглыбленне тэалагічных разыходжанняў, сучаснікі не ўспрымалі раскол 1054 г. як канчатковы. Ён стаў магчымым толькі пасля разгрома крыжакамі Канстанцінопаля у 1204 г., які суправаджаўся бясчынствамі лацінян у грэчаскіх цэрквах. З кожным стагоддзем пропасць паміж двума адгалінаваннямі хрысціянства паглыблялася. Прадпрымаліся спробы пераадолець раскол і аднавіць страчанае адзінства хрысціянства. У 1274 г. у Ліёне і ў 1439 г. у Фларэнцыі былі заключаны уніі, фактычна падпарадкоўваўшыя папе царкву аслабелай Візантыйскай імперыі. У далейшым яны былі адвергнуты праваслаўнай царквой, атрымаўшы, аднак, прызнанне ва уніяцкіх цэрквах Беларусі і Украіны, дзе, пасля правалу спроб глабальнага аб’яднання хрысціянства, у 1596 г. была заключана рэгіянальная Берасцейская царкоўная унія. Рух за вяртанне былога адзінства хрысціянства (экуменізм) працягваецца і сёння.

Пытанне 2

Раскол хрысціянства на каталіцызм і праваслаўе

Разделение церквей – раскол христианства как мировой религии на православие и католицизм, завершивший обособление западной и восточной церквей и оформленный на соборе 1054 г. Вызван постепенно увеличивавшимся количеством отличий между ними, в основе которых лежали особенности природных, культурных и культурных условий жизни восточной и западной частей Римской империи, а также амбициозными претензиями руководства их церквей. На Западе в связи с упадком, а потом упразднением власти императора и распадом империи (около 476 г.) необычайно возрос авторитет главы церкви – римского епископа, получившего наименование папы. На Востоке, где империя сохранилась, патриархи церквей (константинопольский, антиохийский, александрийский и иерусалимский) не могли получить такой власти. Они почти не пытались выйти из-под опеки императоров. Во время иконоборческого движения в Византии (VIII – XIX в.) независимости церкви был нанесен особенно сильный удар: чтобы лишить ее всякой самостоятельности и еще больше подчинить себе, императоры запрещали поклонение иконам (тем самым ослабляя притягательность церковных обрядов для верующих) и конфисковывали церковно-монастырские земли. Правда, почитание икон было потом восстановлено (842 г.), но земли не были возвращены церкви, и самостоятельность ее была окончательно подорвана.

Именно поэтому восточные патриархи не могли подчиниться власти папы римского. Последний однако все более настойчиво притязал на первенство во всем христианском мире. Организационные и догматические разногласия между восточной и западной церквами, отражавшие политическую борьбу, постепенно накапливались и привели наконец к формальному разрыву между этими церквами.

Восточнославянские земли, несмотря на многочисленные конфликтные ситуации между Русью и Византией, не раз приводившие к военным действиям между ними, исторически исподволь сориентировались на восточное христианство.

Западную (римско-католическую) и восточную (греко-православную) церкви доныне разделяют следующие главные догматические расхождения:

1. Догмат западной церкви об исхождении святого духа от бога-отца и от бога-сына («filioque») в отличие от догмата восточной церкви, которая признает исхождение святого духа только от бога-отца. Это разногласие руководители католической и православной церквей всегда считали главнейшим и даже единственным непримиримым.

2. Учение католической церкви о «сверхдолжных заслугах» святых перед богом: эти заслуги составляют как бы сокровищницу, которой церковь может распоряжаться по усмотрению.

3. Практика индульгенций – опущений грехов, продаваемых церковью как бы из этого священного фонда.

4. Католическое учение о чистилище (принятое на Флорентийском соборе 1439 г.), где грешные души, горя в пламени, очищаются, чтобы попасть впоследствии в рай. Причем срок пребывания в чистилище опять-таки по молитвам церкви (за плату со стороны родственников) может быть сокращен.

5. Учение о непорочном зачатии девы Марии, существовавшее еще в ХI в. И возведенное в 1854 г. В догмат.

6. Догмат о непогрешимости папы в делах веры, установленный в 1870 г.

Обрядовыми особенностями католической церкви по сравнению с православной являются: крещение обливанием (вместо православного погружения), миропомазание не над младенцем, а над совершеннолетним, причащение мирян одним хлебом (хлебом и вином причащаются только духовные лица), пресный хлеб (облатки) для причастия, крестное знамение пятью пальцами, употребление латинского языка в богослужении и пр.

Канонические отличия католицизма: безбрачие всего духовенства (в православии только монашества), недопущение выхода из духовного звания, институт кардиналов, первенство пап, признание 21 (вместо 7, признаваемых православными) вселенского собора, запрещение мирянам читать и толковать Библию (в ХIII в., например, соборы католических иерархов четырежды накладывали запрет на чтение Библии мирянами; теперь это запрещение ослаблено), нерасторжимость брака и пр.

В большинстве этих различий так или иначе проявляется значительно более мощная организация католической церкви, выработавшей в течение веков разнообразные действенные и в то же время гибкие способы влияния на массы верующих и пользовавшейся во многих странах огромной политической властью.

Отчужденность между римско-католической и православной церквами сохранилось и доныне, хотя прежние кровавые столкновения между их сторонниками теперь и прекратились. Папская курия не раз пыталась ценой мелких уступок в обрядах подчинить себе восточные церкви: Флорентийская уния 1439 г., Брестская 1596 г. Но Брестская уния не смягчила религиозной розни, а еще больше усилила ее.

В 1965 главы римской и константинопольской церкви сняли анафему, взаимно наложенную в 1054 г.

Литература:

1. Введение христианства на Руси / Отв. ред. А.Д.Сухов. – М., 1987.

2. Токарев С.А. Религия в истории народов мира. – М., 1986. – С. 508–510.

С. В. Морозова

Пытанне 3

Хрышчэнне Русі. Хрысціянізацыя Беларусі

Крещение Руси – введение христианства в восточнославянских землях. Являлось историческим событием европейского значения, итогом длительных и сложных экономических, социально-политических и культурных процессов, в которых Русь выступала в ее широких международных связях. Крещение Руси совершилось до разделения католической и православной церквей и имеет общехристианское значение. Утвердившись на исходе Х в. в качестве государственной религии древней Руси, христианство явилось ферментом новой цивилизации.

Летопись содержит сказание о «выборе вер» великим киевским князем Владимиром (между православием, католицизмом, исламом и иудаизмом). Однако этот выбор был исторически предопределен принадлежностью Руси к европейской цивилизации, ведущей ролью Византии в христианском мире в развитии духовной и материальной культуры.

Взаимная поддержка в Византии православной церкви и государства, отсутствие ступенчато-стройного иерархического устройства, увенчанного верховенством папства, как это имело место в католической церкви, сделало православную церковь более подходящей для древней Руси «моделью» чем католическая церковь. Русь сориентировалась на византийскую версию христианства. Попытки западнохристианских миссионеров перехватить инициативу христианизации Руси успехи не имели.

Уже в 957 г. великая киевская княгиня Ольга приняла крещение в Царьграде с намерением последующего признания христианства государственной религией Руси. Преемник Ольги Святослав был приверженцем язычества. Преемник Святослава на киевском великокняжеском престоле Владимир в первую пору княжения придерживался язычества, осознавая в то же время необходимость религиозных перемен, что и осуществил в 980 г. (по летописной записи), учредив в Киеве пантеон языческих божеств. Попытка Владимира, реформировав язычество, приспособить его к новым государственно-политическим и идеологическим реалиям оказалась неудачной.

В 988 г. Владимир принял крещение, оговорив его условием женитьбы на сестре византийского императора Василия II Анне. Брак, по-видимому, состоялся летом 989 г., после чего Владимир с участием высших византийских иерархов приступил к широкой акции крещения Руси. Государственная санкция христианства и включение церкви в социально-политическую структуру способствовало повышению престижа и влияния Древнерусского государства в христианской Европе. Это было подкреплено последующими династическими браками преемников Владимира с представителями королевских фамилий Европы.

После крещения были учреждены епископские кафедры во Владимире-Волынском, Белгороде, Новгороде, Переяславле, Ростове, Чернигове.

Крещение одной части киевлян было добровольным, другой – принудительным. Принудительным было крещение новгородцев, руководимое светскими властями – посадником Добрыней и воеводой Путятой: «Путята крестил мечом, а Добрыня огнем». Сокрушение языческих божеств вызвало в конце Х в. – 60-70-е г. ХИ в. антихристианские восстания в Новгороде, Киеве, Суздале, Ростове.

Русь не сразу стала христианской. Еще веками новая религия отвоевывала себе место в умах и душах людей.

Крещение Руси имело долговременные религиозные, общественно-политические и культурные последствия.

С принятием христианства как господствующей религии связано распространение на Руси библейских книг, патристической литературы, церковноучительных сочинений.

Крещение Руси – это не только достояние далекого прошлого, но и событие, органично связанное с современностью, поскольку православная церковь – реальный факт нашей действительности, как и десятки миллионов верующих, религиозные потребности которых она обслуживает.

В 1988 г. в СССР торжественно отмечалось 1000-летие крещения Руси, которое стало катализатором общественного обсуждения вопросов религии и церкви. Православные авторы рассматривают крещение Руси как исходную точку всего последующего развития общества, в котором первенствующую роль играла церковь. По их мнению, христианство составляло стержень и движущую силу всей истории и культуры восточнославянских народов. Католические и униатские авторы акцентируют внимание на нераздельность христианства во время принятия его Русью в качестве государственной религии.

Литература:

1. Клибанов А.И., Митрохин Л.Н. Крещение Руси: История и современность. – М., 1988.

2. Введение христианства на Руси / Отв. ред. А.Д.Сухов. – М.: Мысль, 1987. – 302 с.

С. В. Морозова

Христианизация Беларуси – процесс распространения христианской веры. По утверждению С.Тарасова, христианская вера приходила на белорусские земли первоначально в ее промежуточном варианте трактовки – не римском и не византийском; это можно было бы сформулировать фразой «Бог у нас единый - Христос». Так она легче воспринималась населением государства, не вызывая внутренних и внешних противоречий.

Принятие христианства было необходимым условием не только создания централизованного государства, но и вхождения в европейское сообщество.

О христианизации белорусских земель в конце Х в. свидетельствуют следующие известные нам сегодня факты: 1) упоминание исландской «Сагой о Торвальде Путешественнике» об основании им монастыря Иоанна Предтечи, 2) принятие дочерью Рогволода - Рогнедой – монашества и имени Анастасия (до 1000 г.), 3) основание в Турове в 1005 г. при князе Святополке епископской кафедры, 4) преданность христианству полоцкого князя Изяслава (конец Х в. – 1001 г.), 5) строительство в Полоцке кафедрального собора, и др. факты.

Укрепить позиции христианства в Полоцком княжестве стремился князь Всеслав. Однако язычество еще долгое время оставалось здесь влиятельной силой. Имеется сообщение 1392 г., что в Лукомле «поганых дела зане оумножиса», в Полоцке также «зане оумножиса беззакония их, крест целуют да изменяют».

Оплотом язычества долгое время оставалось Верхнее Понеманье. Еще в ХI в. Основная масса его населения была языческой. Начало христианизации Верхнего Понеманья относят к середине ХII в. Именно этим временем датируется строительство каменных христианских храмов в Гродно, Новогрудке и Волковысске.

В ХII в. резко увеличивается количество храмов. К единственному известному Софийскому собору в это время присоединяются: в Гродно – 3 церкви, Витебске, Минске, Новогрудке, Волковыске, Турове, возможно, в Пинске – 6. В исторически и этнически связанном с Беларусью Смоленске в это время было 7 храмов. Постоянно увеличивалось количество верующих. В ХII в. массовый характер приобретает монашеское послушничество.

В 1992 г. В Беларуси широко отмечалось 1000-летие Полоцкой епархии.

Литература:

1. Чаропка В. Усталяванне хрысціянства і падзенне крэваў // Беларускі гістарычны часопіс. – 1998. – № 4. – С.53 – 61.

2. Тарасаў С. Прылучэнне да хрысціянства // Беларускі гістарычны часопіс. – 1993. – № 1. – С.34 – 42.

Морозова С.В.

Пытанне 4

Ефрасіння Полацкая (каля 1101 – 23 ці 25.5.1167 г.) – полацкая князёўна, ігумення, якая займае асаблівае, пачэснае месца ў нашай старажытнай гісторыі; беларуская святая.

Радзіма асветніцы – Полацкае княства, магутная раннефеадальная дзяржава, дзе кіравала дынастыя Рагвалодавічаў. Каля 1101 г. у Полацку з’явілася на свет дзяўчынка Прадслава, якой было наканавана далучыць да свайго імя назву роднага горада і назаўсёды застацца ў гісторыі. Яна паходзіла з роду полацкіх князёў. Яе продкамі ў чацвёртым калене былі вялікі кіеўскі князь Уладзімір Святаславіч, хрысціцель Русі, і полацкая князёўна Рагнеда. Дзедам Прадславы быў легендарны полацкі (а некалі і кіеўскі) князь Усяслаў Чарадзей. Блізкімі сваякамі былі візантыйскія імператары, князі кіеўскія, тураўскія, пераяслаўскія, смаленскія, растова-суздальскія, уладзіміра-валынскія, каралі Венгрыі.

Асноўная крыніца біяграфічных звестак пра асветніцу – яе “Жыціё”, напісанае невядомым аўтарам у Полацку на мяжы ХІІ–ХІІІ ст. Да нас дайшло больш за 130 спісаў “Жыція святой і найпрападобнейшай Ефрасінні”, што сведчыць пра шанаванне яе ў мінулым. Да “Жыція” далучаецца інфармацыя нешматлікіх звестак летапісаў.

Маленькая Прадслава была здольнай дзяўчынкай, мела ахвоту да вучэння, цікавілася рукапіснымі кнігамі, якія меліся пры княжацкім двары. Яе настаўнікамі былі духоўныя асобы, вучылася пераважна па рэлігійных кнігах. Чуткі пра прыгожую і адукаваную – што ў тыя часы было вялікай рэдкасцю – дзяўчыну разышліся за межы Полацкай зямлі. Калі Прадславе споўнілася 12 гадоў (узрост, з якога дзяўчынка магла ўступаць у шлюб), да яе зачасцілі сваты князі. Але дзяўчына адмовілася ад дынастычнага шлюбу і, насуперак волі бацькоў, тайна пастрыглася ў манашкі пад імем Ефрасінні, каб аддаць жыццё служэнню Богу і свайму народу. Жыла яна ў келлі Сафійскага сабора ў Полацку.

Князёўна, якая стала манашкай, не хавалася за манастырскімі сценамі ад свецкіх клопатаў. Наадварот, яна брала чынны ўдзел у палітычным жыцці Полацкай зямлі, знаходзілася у цэнтры культурнага жыцця княства, амаль на поўстагоддзя разгарнула шматгранную асветніцкую дзейнасць. Займалася перапісваннем кніг для бібліятэкі полацкай Сафіі, што было нялегкай працай, якая тады лічылася выключна мужчынскай. Садзейнічала пабудове храмаў і заснаванню манастыроў. Збірала вакол сябе таленты, займалася мецэнацтвам. У канцы 1120-х гадоў яна заснавала пад Полацкам жаночы манастыр св. Спаса (стаў называцца Спаса-Ефрасіннеўскі), дзе па яе замове полацкі дойлід Іаан паставіў мураваны храм. Спаская царква, у якой размяшчалася келля Ефрасінні, захавалася да нашага часу. Храм багата распісаны фрэскамі, якія маюць вялікую гістарычную і мастацкую каштоўнасць. У канцы 1150-х г. Ефрасіння заснавала мужчынскі манастыр з царквой св. Багародзіцы, дзеля якой набыла ў Царгарадзе абраз Адзігітрыі (Багародзіцы) Эфескай, напісаны, паводле падання, першым іканапісцам апосталам Лукой. Гэты жывапісны твор прыслаў асветніцы па яе просьбе блізкі сваяк полацкіх князёў візантыйскі імператар Мануіл Комнін ў 1158 г. Абраз быў бласлаўлёны царгарадскім патрыярхам. Цяпер ён знаходзіцца ў Санкт-Пецярбургу ў фондах Рускага музея.

Для прывезеных святынь па замове Ефрасінні ювелір Лазар Богша ў 1161 г. зрабіў рэліквіяр у форме крыжа (даўжыня 51 см) для царквы св. Спаса. Ён быў выраблены з кіпарысу, абкладзены залатымі і срэбнымі пласцінкамі з каштоўнымі камянямі, эмалевымі выявамі святых і надпісамі. Гэты шэдэўр мастацтва атрымаў назву – крыж Ефрасінні Полацкай і стаў нацыянальнай рэліквіяй беларусаў, шануемай праваслаўнымі, католікамі і уніятамі. У пачатку Вялікай Айчыннай вайны крыж знік з Беларусі. Вучоныя мараць знайсці яго і вярнуць у скарбніцу нашага гістарычнага багацця. Нядаўна зроблена копія крыжа, якая зберагаецца ў Полацку.

Заснаваныя Ефрасінняй манастыры сталі асяродкамі асветы ў Полацкім княстве: пры іх працавалі школы, бібліятэкі, скрыпторыі – перапісаныя ў іх кнігі разыходзіліся па Полацкай зямлі і за яе межы, – верагодна, іканапісная і ювелірная майстэрні. Сама Ефрасіння складала і, магчыма, запісвала малітвы і дыдактычныя пропаведзі. Яна была вядомай сярод суайчыннікаў і як справядлівы суддзя, дарадчык і міратворца.

У пажылым веку (пачатак 1167 г.) Ефрасіння рушыла ў паломніцтва па святых месцах у Іерусалім. У гэтым нялёгкім падарожжы славутую палачанку “с великою честью” сустракаў візантыйскі імператар Мануіл, блаславіў царгарадскі патрыярх. Яна была добра прынята і ў Іерусаліме. Але, знясіленая падарожжам, захварэла і памерла там 23 або 25 мая 1167 г. Пахавалі яе ў манастыры св. Феадосія, непадалёку ад Іерусаліма. У 1187 г. перепахавалі ў Кіева-Пячорскай лаўры – на той час гэта было самае святое месца на ўсходнеславянскіх землях. У 1910 г. астанкі асветніцы даставілі ў заснаваны ёю Спаскі манастыр у Полацку, дзе яны захоўваюцца і сёння.

Дзейнасць Ефрасінні Полацкай пакінула след не толькі ў гісторыі, але і ў душы беларускага народа. Ефрасіння стала сімвалам духоўнага служэння сваёй Радзіме, невычарпальнай крыніцай маральнай сілы і духоўнага адраджэння нашага народа. Яе царкоўнае шанаванне пачалося на Беларусі ў канцы ХІІ ст. без афіцыйнай кананізацыі. Тады ж было напісана “Жыціё Ефрасінні Полацкай” – адзін з найбольш ранніх твораў гістарычнай прозы. Яно ўслаўляе настойлівую і самаахвярную жанчыну, яе імкненне да ведаў і дасканаласці. Былі створаны царкоўныя спевы пра Ефрасінню, самыя старажытныя з якіх узыходзяць да ХІІ ст. У Маскоўскай Русі Ефрасіння Полацкая стала шырока вядомая ў ХVI ст., калі мітрапаліт Макарый уключыў яе “Жыціё” ў Мінеі-чэцці”. Яна стала першай жанчынай, кананізаванай Рускай праваслаўнай царквой (1547 г.), прызнана святой і каталіцкай царквой.

У канцы ХХ ст. асветніца з роду Усяслава была вернута ў гістарычную памяць беларускага народа і прызнана святой апякункай Беларусі. У 1984 г. яна была далучана праваслаўнай царквой да Сабора беларускіх святых за дзейнасць на ніве ўмацавання хрысціянскай веры і асветы. Дзень памяці Св. Ефрасінні адзначаецца царквой 23 траўня. Імя Ефрасінні носяць цэрквы ў Саўт-Рывер (ЗША) і Таронта (Канада), беларускі прыход у Лондане (Англія).

С. В. Марозава

Пытанне 5

Крыж Ефрасінні Полацкай – галоўная нацыянальная рэліквія беларусаў. Лёс Крыжа

Крыж Ефрасінні Полацкай – галоўная нацыянальная рэліквія беларусаў

Марозава С.В.

У сузор’і мысліцеляў і асветнікаў – ураджэнцаў зямлі беларускай, якія, пачынаючы з ХІІ ст., уносілі свае веды, думкі, талент у скарбонку айчыннай і сусветнай асветы, культуры, навукі і тым сцвярджалі ў свеце аўтарытэт беларускага народа, пачэснае месца належыць Ефрасінні Полацкай (каля 1101 г. – 23 ці 25 мая 1167 г.). Пад гэтым авеяным легендамі імем увайшла ў нашу гісторыю прыгожая, адукаваная і заможная полацкая князёўна Прадслава, якую высокія ідэалы хрысціянскай духоўнасці натхнілі на самаадданую культурна-аветную дзейнасць. Падзвіжніца хрысціянскай веры, яна стала першай беларускай жанчынай-святой. Яе спадчына складае той духоўны падмурак, на якім будуецца сучасная беларуская культура.

Адмовіўшыся ад дынастычнага шлюбу, адукаваная і здольная Прадслава пастрыглася ў манашкі пад імем Ефрасінні, каб аддаць жыццё служэнню Богу і свайму народу. Але князёўна не хавалася за манастырскімі сценамі ад свецкіх клопатаў. Яна брала чынны ўдзел у палітычным жыцці Полацкага княства, знаходзілася у цэнтры яго культурнага жыцця і амаль на поўстагоддзя разгарнула шматгранную асветніцкую дзейнасць. Займалася перапісваннем кніг для бібліятэкі полацкага Сафійскага сабра – гэта была нялегкая праца, якая тады лічылася выключна мужчынскай. Садзейнічала пабудове храмаў (Спаская царква, царква св. Багародзіцы) і заснаванню манастыроў (Спаса-Ефрасіньеўскі), забяспечвала іх культавымі рэліквіямі. Збірала вакол сябе таленты, займалася мецэнацтвам.

Для прывезеных святынь па замове Ефрасінні ювелір Лазар Богша ў 1161 г. зрабіў рэліквіяр у форме крыжа (даўжыня 51 см) для царквы св. Спаса. Ён быў выраблены з кіпарысу, абкладзены залатымі і срэбнымі пласцінкамі з каштоўнымі камянямі, эмалевымі выявамі святых і надпісамі. Гэты шэдэўр мастацтва атрымаў назву “Крыж Ефрасінні Полацкай” і стаў нацыянальнай рэліквіяй беларусаў, шанаванай праваслаўнымі, католікамі і уніятамі.

Заснаваныя Ефрасінняй манастыры сталі асяродкамі асветы ў Полацкім княстве: пры іх працавалі школы, бібліятэкі, скрыпторыі – перапісаныя ў іх кнігі разыходзіліся па Полацкай зямлі і за яе межамі, – верагодна, іканапісная і ювелірная майстэрні. Сама Ефрасіння складала і, магчыма, запісвала малітвы і дыдактычныя пропаведзі. Яна была вядома сярод суайчыннікаў таксама як справядлівы суддзя, дарадчык і міратворца.

У пажылым веку (пачатак 1167 г.) Ефрасіння рушыла ў паломніцтва па святых месцах у Іерусалім. У гэтым нялёгкім падарожжы славутую палачанку з вялікай пашанай сустракаў візантыйскі імператар Мануіл, блаславіў царгарадскі патрыярх. Яна была добра прынята і ў Іерусаліме. Але, знясіленая падарожжам, захварэла і памерла там 23 або 25 мая 1167 г. Пахавалі яе ў манастыры св. Феадосія, непадалёку ад Іерусаліма. У 1187 г. перепахавалі ў Кіева-Пячорскай лаўры – на той час гэта было самае святое месца на ўсходнеславянскіх землях. У 1910 г. астанкі асветніцы даставілі ў заснаваны ёю Спаскі манастыр у Полацку, дзе яны захоўваюцца і сёння.

Дзейнасць Ефрасінні Полацкай пакінула след не толькі ў гісторыі, але і ў душы беларускага народа. Ефрасіння стала сімвалам духоўнага служэння сваёй Радзіме, невычэрпнай крыніцай маральнай сілы і духоўнага адраджэння нашага народа. Яе царкоўнае шанаванне пачалося на Беларусі ў канцы ХІІ ст. без афіцыйнай кананізацыі. Тады ж невядомым аўтарам у Полацку было напісана “Жыціе святой і найпрападобнейшай Ефрасінні” – адзін з найбольш ранніх твораў гістарычнай прозы. Яно ўслаўляе настойлівую і самаахвярную жанчыну, яе імкненне да ведаў і дасканаласці. Да нас дайшло больш за 130 спісаў “Жыція”, зробленых у наступныя стагоддзі, што сведчыць пра шанаванне асветніцы ў мінулым. Былі створаны царкоўныя спевы пра Ефрасінню, самыя старажытныя з якіх узыходзяць да ХІІ ст. У Маскоўскай Русі Ефрасіння Полацкая стала шырока вядомая ў ХVI ст., калі мітрапаліт Макарый уключыў яе “Жыціе” ў “Мінеі-чэцці”. Яна стала першай жанчынай, кананізаванай Рускай праваслаўнай царквой (1547 г.). Была прызнана святой таксама каталіцкай царквой.

У канцы ХХ ст. асветніца з роду Усяслава была вернута ў гістарычную памяць беларускага народа і прызнана святой апякункай Беларусі. У 1984 г. праваслаўная царква далучыла яе да Сабора беларускіх святых за дзейнасць на ніве ўмацавання хрысціянскай веры і асветы. Дзень памяці Св. Ефрасінні адзначаецца царквой 23 траўня.

Для сучаснага пакалення беларусаў Ефрасіння Полацкая вядомая найперш Крыжом, зробленым па яе заказу у 1161 г. майстрам-ювелірам Лазарам Богшай для заснаванай ёй Спаскай царквы. Крыж з’яўляецца нашай галоўнай нацыянальнай рэліквіяй. Гэта – каштоўнасць як духоўная, так і матэрыяльная. Кавалачкі мошчаў, закладзеныя ў драўляную кіпарысавую аснову Крыжа; золата, срэбра і каштоўныя камяні, выкарыстаныя для ўпрыгожвання; тонкая ювелірная работа; надпісы – ўсё гэта робіць Крыж важнай крыніцай для гісторыкаў беларускага пісьменства і ўнікальным помнікам мастацтва, шанаваным усімі хрысціянамі. Крыж стаў адным з сімвалаў старажытнага ўсходнеславянскага царкоўнага мастацтва.

Сведка 850-гадовай гісторыі, Крыж Ефрасінні Полацкай мае і сваю ўласную драматычную біяграфію. Ён не аднойчы пакідаў межы Беларусі. Некаторы час ім валодаў Іван Грозны. Аднак спужаўся праклёну выкрадальнікам, напісаным на Крыжы, і палічыў за лепшае вярнуць яго ў Полацк, што і зрабіў у 1563 г., калі захапіў горад. З канца ХVI ст. да 1841 г. Крыж захоўваўся ў полацкім Сафійскім саборы. У час нашэсця Напалеона рэліквію замуравалі ў яго сцяне. У 1841 – 1842 г. полацкі архіепіскап Васіль Лужынскі вазіў Крыж у Маскву і Пецярбург, каб з яго дапамогай сабраць сродкі для сваёй епархіі. З 1842 г. да 1928 г. Крыж зноў захоўваўся ў Полацку, у Спаса-Ефрасіньеўскім храме, пабудаваным у ХІІ ст.

У 1921 г. бальшавіцкія ўлады экспрапрыявалі гэту рэліквію, як і шмат іншых дарагіх царкоўных каштоўнасцяў, і аддалі на захоўванне ў мясцовы фінаддзел. У 1928 г. Крыж перадалі ў Мінск, у Беларускі дзяржаўны музей. Перадачу ажыццяўляў дырэктар гэтага музея, беларускі гісторык і публіцыст Вацлаў Ластоўскі, які дзеля гэтага спецыяльна прыязжаў у Полацк.

У сувязі з тым, што мяжа БССР з Польшчай праходзіла непадалёку ад Мінска, у пачатку 1930-х г. партыйна-дзяржаўнае кіраўніцтва Беларусі прыняло рашэнне, падтрыманае Крамлём, аб пераносе сталіцы рэспублікі ў Магілёў. Пачалася падрыхтоўка. У Магілёве пабудавалі Дом ураду – комплекс будынкаў, які нагадваў мінскі Дом ураду. Горад “падганялі” пад новы статус: пачалі знішчаць культавыя будынкі; звозілі каштоўнасці Беларусі, шматлікія шматлікія гістарычныя і культурныя рэліквіі народа [6].

Магілёўскі збор каштоўнасцяў складаўся ў асноўным з царкоўнага начыння, забранага ў 20-я гады ў царквы: многія дзесяткі старажытных ікон, у тым ліку ў каштоўных акладах, кніг; прадметы культа і інш. Найвялікшым рарытэтам магілёўскай калекцыі ў 1928 г. стаў Крыж Ефрасінні Полацкай – адна з самых шанаваных святынь праваслаўнага свету.

Крыж змясцілі ў экспазіцыю Магілёўскага краязнаўчага музея, які яшчэ да рэвалюцыі славіўся унікальнымі калекцыямі гістарычных рарытэтаў, а цяпер стаў своеасаблівым беларускім філіялам Дзяржсховішча.

Але хутка мясцовыя ўлады занепакоіліся тым, што ў музеі Крыж стаў прадметам залішняй увагі наведвальнікаў і нават пакланення вернікаў, і яго вырашылі схаваць ад людзей. Разам з іншымі каштоўнасцямі яго схавалі ў спецыяльна абсталяваным пакоі-сейфе з браніраванымі дзвярыма і масіўнай металічнай рашоткай на вакне. Гэта – былы банкаўскі сейф [4; 6]. Існуе версія, што гэты “опіум” ўлады збіраліся прадаць за мяжу як антыкварыят [2, с. 36]. У гэтым пакоі Крыж знаходзіўся да сярэдзіны ліпеня 1941 г., калі фашысты самкнулі кальцо акружэння вакол горада, хоць у 1930 г. (па іншых звестках, у 1933 г.) музей пераехаў у другі будынак, а ў яго памяшканнях размясціўся абкам партыі [1, c. 121].

Загадкавае знікненне Крыжа ў першыя дні Вялікай Айчыннай вайны нарадзіла шмат чутак і падазрэнняў. У пасляваенныя гады пошукамі Крыжа ніхто не займаўся. Цікавасць да сваёй страчанай святыні стала праяўляцца ў Беларусі толькі з атрыманнем ёй незалежнасці.

Існуюць тры галоўныя версіі знікнення нацыянальнай рэліквіі № 1: заходняя, або “нямецка-амерыканская” версія; усходняя, або маскоўская; і мясцовая, або полацкая версія. Іх выразна сфармуляваў беларускі вучоны, доктар філалагічных навук, прафесар Адам Мальдзіс, які сорак гадоў займаецца пошукамі Крыжа. Вялікія матэрыялы аб лёсе Крыжа за апошнія 20 гадоў сабраны камісіяй “Вяртанне” пры Беларускім фондзе культуры [3; 4].

Доўгі час самай папулярнай і афіцыйнай была заходняя версія прапажы скарбаў. У савецкі час агалошваць усходнюю версію было справай заўчаснай і бесперспектыўнай.

Паводле заходняй версіі, Крыж Ефрасінні Полацкай у Магілёве папаў спачатку ў рукі нямецкага афіцэра, а потым – у ЗША, у калекцыю Моргана.

Шэраг аргументаў накіроўвае даследчыкаў у пошуках Крыжа Ефрасінні Полацкай па ўсходняму следу. Гэта – ўспаміны сведкаў і ўдзельнікаў вывазу Крыжа, якія з’явіліся або былі абнародаваныя праз прэсу ў 1990-я г. Абарона Магілёва ў 1941 г. працягвалася доўга, і асноўныя каштоўнасці з пакоя-сейфа ў будынку Магілёўскага абкама партыі, паводле гэтых ўспамінаў, былі вывезены на аўтамашынах да захопу горада фашыстамі.

Усходні след “вядзе” ў Маскву і Санкт-Пецярбург, Эрмітаж. Называюцца таксама гарады Уфа і Самара, дзе ў час вайны захоўваліся магілёўскі архівы. Не выключана і тое, што Крыж знаходзіцца ў адным з царкоўных збораў Расіі.

Праўда, існуе таксама меркаванне, што “Магілёўскія скарбы” да Масквы не дабраліся, а былі схаваны ў Смаленску ў нейкім укрыцці падчас эвакуацыі па дарозе з Магілёва ў Маскву. Там яны і былі захоплены немцамі.

У 1944, а потым у 1947 г. быў складзены “Спіс разрабаваных нямецкімі акупантамі культурна-гістарычных каштоўнасцяў, якія захоўваліся ў Магілёўскім дзяржаўным гістарычным музеі да Вялікай Айчыннай вайны 1941 – 1944 гг.” і “Акт аб кошце стратаў”. У абодвух спісах фігуруе Крыж Ефрасінні Полацкай, і ў акце яму названы кошт у 6 мільёнаў рублёў. Агульныя страты музея ацэнены ў больш за 60 млн. руб. [6]. Гэта – нясметныя багацці. Ёсць падлікі, што агульны кошт магілёўскай калекцыі складае не менш 300 мільёнаў даляраў.

Паводле полацкай версіі знікнення Крыжа, ён застаўся там, дзе і быў зроблены. Калі ў 1920-я г. савецкая ўлада праводзіла экспрапрыяцыю царкоўнай маёмасці, полацкае духавенства здало копію, падробку Крыжа. Полацкая падробка папала ў Мінск, потым у Магілёў і была вывезена далей.

На жаль, тайну знікшай рэліквіі да сённяшняга дня раскрыць не ўдалося. Пошукамі займаюцца супрацоўнікі Інтэрпола, які зарэгістраваў прапаўшую беларускую рэліквію пад нумарам 34-1130 [1, с. 124], і КДБ Беларусі. Знайсці Крыж і вярнуць яго ў скарбніцу нашага гістарычнага багацця мараць вучоныя.

У той заблытанай, тупіковай сітацыі ў пачатку 1990-х г. нарадзілася ідэя аб аднаўленні ў сваім гістарычным выглядзе страчанай рэліквіі. Гэты ўнікальны выраб зрабіў брэсцкі нашчадак Лазара Богшы – мастак-эмальер Мікалай Кузьміч, за што бібліяграфічны цэнтр Кембрыджскага універсітэта (Вялікабрытанія) прысвоіў яму званне “Чалавек стагоддзя” [5]. Адноўлены крыж, асвечаны мітрапалітам Філарэтам, мае ўжо самастойную духоўна-культурную каштоўнасць.

Мяркуюць, што спакой, згода і працвітанне тады прыйдуць на нашу зямлю, калі будзе знойдзена і вернута на месца галоўная нацыянальная рэліквія ўсіх беларусаў – Крыж, зроблены Лазарам Богшай 850 гадоў таму.

Спіс выкарыстанай літаратуры

1. Асіноўскі, С. Таямніца крыжа Ефрасінні Полацкай / С. Асіноўскі // Архівы і справаводства. – 2006. – № 1. – С. 116 – 126.

2. Мальдзіс, А. З’яўленне Слуцкага Евангелля / А. Мальдзіс // Беларусь. – 2008. – Жнівень. – С. 34 – 37.

3. Мальдзіс, А. Рэальны след нацыянальнай рэліквіі № 1 / А. Мальдзіс // Голас Радзімы. – 2003. – 17 красавіка. – С. 5 – 6.

4. Мальдис, А. Крест Ефросинии Полоцкой: Три версии исчезновения национальной реликвии номер 1 / А. Мальдис // Беларусь сегодня. – 2008. – 4 апреля. – С. 8 – 9.

5. Николай Кузьмич: Тайны раскрываются во сне / // Советская Белоруссия. – 2004. – 18 августа. – С. 8 – 9.

6. Юшкевич, В. Тайна креста / В. Юшкевич // Советская Белоруссия. – 1990. – 28 сентября.

Лёс Крыжа Ефрасінні Полацкай у першай палове ХХ ст.

Марозава С.В.

Для Беларусі Крыж Ефрасінні Полацкай з’яўляецца галоўнай нацыянальнай рэліквіяй. Гэта – каштоўнасць як духоўная, так і матэрыяльная. Кавалачкі мошчаў, закладзеныя ў драўляную кіпарысавую аснову Крыжа; золата, срэбра і каштоўныя камяні, выкарыстаныя для ўпрыгожвання; тонкая ювелірная работа; надпісы – ўсё гэта робіць Крыж важнай крыніцай для гісторыкаў беларускага пісьменства і унікальным помнікам мастацтва, шанаваным усімі хрысціянамі. Зроблены ў 1161 г. майстрам-ювелірам Лазарам Богшай па заказу Ефрасінні для заснаванай ёй Спаскай царквы, Крыж стаў адным з сімвалаў старажытнага ўсходнеславянскага царкоўнага мастацтва.

Сведка 850-гадовай гісторыі, Крыж Ефрасінні Полацкай мае і сваю ўласную драматычную біяграфію. Аднойчы ён ужо пакідаў межы Беларусі. Некаторы час ім валодаў Іван Грозны. Аднак спужаўся праклёну пахіціцелям, напісаным на Крыжы, і палічыў за лепшае вярнуць яго ў Полацк, што і зрабіў у 1563 г., калі захапіў горад. З канца ХVI ст. да 1841 г. Крыж захоўваўся ў полацкім Сафійскім саборы. У час нашэсця Напалеона рэліквію замуравалі ў яго сцяне. У 1841 – 1842 г. полацкі архіепіскап Васіль Лужынскі вазіў Крыж у Маскву і Пецярбург, каб з яго дапамогай сабраць сродкі для сваёй епархіі. З 1842 г. да 1928 г. Крыж зноў захоўваўся ў Полацку, у Спаса-Ефрасіньеўскім храме, пабудаваным у ХІІ ст.

У 1921 г. бальшавіцкія ўлады экспрапрыявалі святыню, як і шмат іншых дарагіх царкоўных каштоўнасцяў, і перадалі на захоўванне ў мясцовы фінаддзел. У 1928 г. Крыж перадалі ў Мінск, у Беларускі дзяржаўны музей. Перадачу ажыццяўляў дырэктар гэтага музея, беларускі гісторык і публіцыст Вацлаў Ластоўскі, які дзеля гэтага спецыяльна прыязжаў у Полацк. Акт перадачы-прыёмкі Крыжа, складзены і падпісаны В.Ластоўскім, – важная і цікавая крыніца па гісторыі рэліквіі.

У сувязі з тым, што мяжа БССР з Польшчай праходзіла непадалёку ад Мінска, у пачатку 1930-х г. партыйна-дзяржаўнае кіраўніцтва Беларусі прыняло рашэнне, падтрыманае Крамлём, аб пераносе сталіцы рэспублікі ў Магілёў. Пачалася падрыхтоўка. У Магілёве пабудавалі Дом ураду – комплекс будынкаў, які нагадваў мінскі Дом ураду. Горад “падганялі” пад новы статус: пачалі знішчаць культавыя будынкі; звозілі каштоўнасці Беларусі, шматлікія шматлікія гістарычныя і культурныя рэліквіі народа [8].

Магілёўскі збор каштоўнасцяў складаўся ў асноўным з царкоўнага начыння, забранага ў 20-я гады ў царквы: многія дзесяткі старажытных ікон, у тым ліку ў каштоўных акладах, кніг; прадметы культа і інш. Найвялікшым рарытэтам магілёўскай калекцыі ў 1928 г. стаў Крыж Ефрасінні Полацкай – адна з самых шанаваных святынь праваслаўнага свету.

Крыж змясцілі ў экспазіцыю Магілёўскага краязнаўчага музея ў прыгожым асабняку, дзе да рэвалюцыі размяшчаўся земскі банк. Гэта быў вельмі багаты і вядомы музей у СССР. Яшчэ да рэвалюцыі ён славіўся унікальнымі калекцыямі гістарычных рарытэтаў: кнігамі ў залатых акладах, ювелірнымі ўпрыгожваннямі з разрытых курганаў, антычнымі залатымі рэчамі з раскопак Пампеі. Тут захоўваліся таксама залаты і срэбны ключы горада Магілёва; срэбная пячатка Магілёва, дадзеная разам з магдэбургскім правам; старажытная дарагая зброя; па некаторым данным – троннае крэсла імператрыцы Кацярыны ІІ; сані Напалеона і іншыя скарбы. Магілёўскі музей стаў своеасаблівым беларускім філіялам Дзяржсховішча.

Хутка мясцовыя ўлады былі занепакоены тым, што ў музеі Крыж стаў прадметам залішняй увагі і нават пакланенняя, і яго вырашылі схаваць ад людзей. Разам з іншымі каштоўнасцямі яго схавалі ў спецыяльна абсталяваным пакоі-сейфе з масіўнай металічнай рашоткай на вакне і браніраванымі дзвярыма. Гэта – былы банкаўскі сейф [4; 8]. Існуе думка, што гэты “опіум” ўлады збіраліся прадаць за мяжу як антыкварыят [2, с. 36]. У гэтым пакоі Крыж знаходзіўся да сярэдзіны ліпеня 1941 г., калі фашысты самкнулі кальцо акружэння вакол горада, хоць у 1930 (па іншых звестках, у 1933 г.) музей пераехаў у другі будынак, а ў яго памяшканнях размясціўся абкам партыі [1, c. 121].

Загадкавае знікненне Крыжа ў першыя дні Вялікай Айчыннай вайны нарадзіла шмат чутак і падазрэнняў. Што стала з Крыжом далей – аб гэтым можна меркаваць на падставе шэрагу ўскосных доказаў яго знікнення і месцазнаходжання.

У пасляваенныя гады пошукамі Крыжа ніхто не займаўся. Цікавасць да сваёй страчанай святыні стала праяўляцца ў Беларусі з атрыманнем ёй незалежнасці.

Існуюць тры галоўныя версіі знікнення нацыянальнай рэліквіі № 1: заходняя, або “нямецка-амерыканская” версія; усходняя, або маскоўская; і мясцовая, або полацкая версія. Іх выразна сфармуляваў беларускі вучоны, доктар філалагічных навук, прафесар Адам Мальдзіс, які сорак гадоў займаецца пошукамі Крыжа. Вялікія матэрыялы аб лёсе Крыжа за апошнія 20 гадоў сабраны камісіяй “Вяртанне” пры Беларускім фондзе культуры [3; 4].

Доўгі час самай папулярнай і афіцыйнай была заходняя версія прапажы скарбаў. У савецкі час агалошваць усходнюю версію было справай заўчаснай і бесперспектыўнай.

Паводле заходняй версіі, Крыж Ефрасінні Полацкай у Магілёве папаў спачатку ў рукі нямецкага афіцэра, а потым – у ЗША, у калекцыю Моргана. На гэты след навялі беларусаў ў 1970-я г. супрацоўнікі Эрмітажа. Адзін з іх, Барыс Сапуноў, які рыхтаваў адказ на запыт Магілёўскага музея, ці няма ў запасніках Эрмітажа эвакуяваных каштоўнасцяў, сцвярджаў, што Крыж асеў у калекцыі Моргана. У прыватнай размове з А.Мальдзісам у 1990 г. ён удакладніў, што Крыж быў куплены на аукцыёне ў Заходняй Еўропе больш за 25 гадоў таму, і на яго страчаны ўсе правы. Таму святыную наўрад ці ўдасца вярнуць у Беларусь.

Свой адказ на запыт Магілёўскага музея Б.Сапуноў грунтаваў на артыкуле пра перегародчатыя эмалі іншага, тады ўжо памёршага супрацоўніка Эрмітажа Б.Шалкоўнікава, апублікаваным у 1970-я г. у адным спецыяльным амерыканскім часопісе. Будучы ў свой час у Нью-Ёрку, Б.Шалкоўнікаў настойліва намагаўся прарвацца ў запаснікі морганаўскага музея. Але яго папярэдзілі, каб тут не вярцеўся, бо можа не вярнуцца дахаты.

Адмова беларускім эмігрантам у ЗША, якія наведалі фонд, бібліятэку і музей Пірпонта Моргана, у просьбе паказаць ім нацыянальную рэліквію замацавалі ў заакеанскай беларускай дыяспары веру ў заходнюю версію знікнення Крыжа.

У 1990 г. пошукі Крыжа ў вядомай амерыканскай фундацыі Пірпонта Моргана вёў А.Мальдзіс, які знаходзіўся ў Нью-Ёрку ў складзе беларускай дэлегацыі на чарговай сесіі Генеральнай асамблеі ААН. Ён наведаў бібліятэку, музей. Гэты музей заснаваў яшчэ ў канцы ХІХ ст. магнат і мецэнат Пірпонт Морган (1837 – 1913 г.). У музеі беларускі вучоны бачыў Біблію Гутэнберга, а таксама нямала чэшскіх і нямецкіх крыжоў і іншых рэліквій часоў Ефрасінні Полацкай, якія Морган набыў яшчэ ў час вучобы ў Еўропе. Значыць, разважыў А.Мальдзіс, у прынцыпе і наша рэліквія магла зацікавіць нашчадкаў заснавальніка музея, які асабліва захапляўся сярэднявечнымі шклянымі вырабамі.

У экспазіцыі музея крыжа не аказалася. Але ён мог папасці ў запаснікі. Запаснікі ўяўляюць сабой вялікае сховішча пад падлогай музея, падзеленае на 12 адсекаў, і ў кожнага – свой асобны захавальнік, які ведае толькі тое, што знаходзіцца ў яго адсеку.

Цяпер гэтыя багацейшыя зборы не належаць Морганам – у 1924 г. яны набылі статус грамадскага фонда. Савет дырэктараў працягвае набываць на аўкцыёнах экспанаты, цэлыя калекцыі. Прычым, усё гэта робіцца галосна.

Тады ж, у 1990 г., прадстаўніцтва Беларусі пры ААН зрабіла запыт у Морганаўскі фонд на прадмет наяўнасці у ім Крыжа Ефрасінні Полацкай. Адказ быў адмоўны – ў зборы Пірпонта Моргана Крыжа няма, а за калекцыі іншых Морганаў Савет дырэктараў не ручаўся.

Была зроблена і заяўка ў Інтэрпол. Праўда, у ёй не хапала галоўнага – аргументаваных доказаў.

У Нью-Ёркскай публічнай бібліятэцы А.Мальдзіс знайшоў тады згаданы артыкул Б.Шалкоўнікава. Ён быў апублікаваны ў часопісе “The Journal of Glass Study” за 1966 г. Але ў ім не аказалася ніякіх доказаў, што крыж дастаўся нямецкім акупантам, а праз іх – амерыканцам. На падставе гэтага А.Мальдзіс прыйшоў да высновы, што ў 1970-я г. супрацоўнікі Эрмітажа навялі беларусаў на ілжывы след [3; 4].

Шэраг аргументаў накіроўвае даследчыкаў у пошуках Крыжа Ефрасінні Полацкай па ўсходняму следу. Гэта – ўспаміны сведкаў і ўдзельнікаў вывазу Крыжа, якія з’явіліся або былі абнародаваныя праз прэсу ў 1990-я г. Абарона Магілёва ў 1941 г. працягвалася доўга, і асноўныя каштоўнасці з пакоя-сейфа ў будынку Магілёўскага абкама партыі, паводле гэтых ўспамінаў, былі вывезены на аўтамашынах да захопу горада фашыстамі.

Былы чырвонаармеец Пётр Паддубскі (нядаўна памёр) з’яўляўся шафёрам, які вывозіў скарбы ў Маскву. 13 ліпеня 1941 г., у самы разгар баёў за Магілёў, камендант загадаў яму вывезці з горада нейкі каштоўны груз. Пятру добра запомнілася, як адзін з тых, хто з будынка абкама партыі грузіў у кузаў пакункі і мяшкі, сказаў: “Какой крест красивый”.

У кабіну да Паддубскага сеў першы сакратар ЦК КП(б)Б Панцеляймон Панамарэнка, які кіраваў гэтай аперацыяй, і разам з дзвюма палутаркамі, гружанымі банкаўскімі каштоўнасцямі, калона рушыла на Маскву. Маршрут быў складаны, часта бамбілі варожыя самалёты. Але праз 2 дні груз даставілі ў сталіцу ва ўпраўленне Чырвонай Арміі, будынак якога знаходзіўся на Ленінскіх гарах.

Гэту інфармацыю былы шафёр расказаў супрацоўніку Камітэта дзяржбяспекі па Магілёўскай вобласці Сяргею Багдановічу, які ў 1997 г. агучыў яе на Міжнароднай канферэнцыі пад эгідай ЮНЭСКА па пытаннях рэстытуцыі.

Некаторыя штрыхі ў гісторыю прыёму-перадачы каштоўнасцяў у Маскве унёс адзін з магілеўчан, што ведаў чалавека, які ў 1941 г. эвакуяваў маёмасць з комнаты-сейфа абкама партыі. Той яму расказаў, што адвезлі ў Маскву і здалі ў банк карціны, абразы, золата, срэбра – ўсяго больш двух тысяч прадметаў. Калі іх там прымалі па вопісу, нечакана з’явіўся Берыя, уважліва аглядаў прадметы і з захапленнем цмокаў языком [3; 4].

У 1943 г., будучы ў Маскве, П.Панамарэнка, які меў непасрэднае дачыненне да лёсу Крыжа, не ставіў пад сумненне яго рэальнае існаванне, прычым не дзесьці за акіянам, а на савецкай прасторы. Гэта не значыць, што пасля 1943 г. Крыж не мог трапіць на Захад: як аплата па ленд-лізу, праз чорны рынак з удзелам Берыі ці яго нашчадкаў [3; 7].

Але і ў сакавіку 1945 г., выступаючы на VI пленуме ЦК камсамола Беларусі, П.Панамарэнка зноў згадваў пра Крыж Ефрасінні Полацкай і пры гэтым, як вынікае з кантэксту, не лічыў яго знікшым, а хутчэй за ўсё, ведаў, дзе ён знаходзіцца [7].

Даваенны і пасляваенны дырэктар Магілёўскага музея Іван Мігулін меў і добра ведаў даваенны вопіс рэчаў, што знаходзіліся ў пакоі-сейфе ў будынку абкама партыі, і ў 1944, а потым у 1947 г. па памяці склаў “Спіс разрабаваных нямецкімі акупантамі культурна-гістарычных каштоўнасцяў, якія захоўваліся ў Магілёўскім дзяржаўным гістарычным музеі да Вялікай Айчыннай вайны 1941 – 1944 гг.” і “Акт аб кошце стратаў”. Гэтыя дакументы – важныя гістарычныя крыніцы. У абодвух спісах фігуруе Крыж Ефрасінні Полацкай, і ў акце яму названы кошт у 6 мільёнаў рублёў. Сярод каштоўнасцяў, якія зніклі з Магілёўскага музея, у першым спісе – 89 пазіцый, у другім – 24 (што выклікае шмат пытанняў). У акце стратаў пералічаны ключ горада Магілёва з золата і срэбра коштам 1 млн. рублёў; 150 ікон беларускіх майстроў ХІІІ – ХVІІІ ст., страта якіх ацэнена ў 5 млн. рублёў; калекцыя халоднай і агнястрэльнай зброі Х – ХІV ст., даспехаў і ўзбраення з 280 прадметаў, ацэненая ў 1 млн. рублёў; калекцыя са 175 рукапісных і старадрукаваных кніг і грамат коштам у 3 млн. рублёў і іншыя скарбы. Агульныя страты музея ацэнены ў больш за 60 млн. руб. [8]. Гэта – нясметныя багацці.

Але і гэта – няпоўныя спісы прапаўшых каштоўнасцяў. Сярод іх былі таксама срэбныя пячаткі Магілёва, дадзеныя яму разам з магдэбургскім правам; булава Жыгімонта ІІІ, срэбная мітра Георгія Кансікага і інш.

Ёсць падлікі, што агульны кошт магілёўскай калекцыі складае не менш 300 мільёнаў даляраў

Застаецца незразумелым, чаму дырэктара І.Мігуліна, які ў 1941 г. кінуў рэліквіі ворагу, а потым вярнуўся ў горад на другі дзень пасля вызвалення і пачаў будаваць сабе дом, не пакаралі за бяздзейнасць. Ён адчайна апраўдваўся: маўляў, што той Крыж – не такое прадавалася за мяжу ў 30-я г. Нават залатыя ўпрыгажэнні з Помпеі не змаглі выратаваць. І не ў яго ўсё гэта было, не ў музеі, а ў абкаме, пакоі-сейфе. Там гаспадарылі перад прыходам немцаў адны партыйцы, масквічы нейкія [2, с. 36 – 37].

Сімптаматычна, што пасля вайны ўсё гэта нідзе “не засвяцілася”, акрамя Слуцкага Евангелля Таму даследчыкі мяркуюць, што ўсе магілёўскія каштоўнасці схаваны ў адным месцы, і каб знайсці Крыж, трэба шукаць іх усе разам.

Крыж Ефрасінні Полацкай знік з пакоя-сейфа разам з яшчэ адной вялікай святыні беларускай зямлі – Слуцкім Евангеллем. Уласнаручна перапісанае ў 1582 г. слуцкім князем Юрыем Алелькай і стагоддзямі захаванае ў Свята-Троіцкім Слуцкім манастыры, яно ўспрымаецца даследчыкамі разам з Крыжом Ефрасінні нібы непарыўнай парай.

І вось цуд – у 1994 г. прыхаджанка аднаго з мінскіх прыходаў прапанавала ў знак падзякі святару, які адпяваў яе сваяка, кнігу, якую гэты сваяк-нябожчык выратаваў ад знішчэння. Аказалася, што гэта вялікі духоўны і гістарычны скарб праваслаўнай царквы – Слуцкае Евангелле [4]. Гэта першая і прытым вельмі значная культурная каштоўнасць, якая аб’явілася, была вернута народу з тысяч артэфактаў, што летам 1941 г. зніклі з будынку Магілёўскага абкама партыі. Помнік нацыянальнай культуры вярнуўся з 60-гадовага нябыту [2].

Усходні след, вядзе, такім чынам, у Маскву, на другім месцы – Санкт-Пецярбург, Эрмітаж. Называюцца таксама гарады Уфа і Самара, дзе ў час вайны захоўваліся магілёўскі архівы. Не выключана і тое, што Крыж знаходзіцца ў адным з царкоўных збораў Расіі.

На думку А.Мальдзіса, спасылкі супрацоўнікаў Эрмітажа на памёршага прафесара Б.Шалкоўнікава рабілася, хутчэй за ўсё, дзеля таго, каб адвесці падазрэнні. Ён заўважыў і тое, што як толькі беларусы актывізуюць пошукі Крыжа, кожны раз усплывае “заходні след”. То з’яўляюцца сцвярджэнні, што каштоўнасці маглі ўплысці за акіян як аплата за пастаўкі па ленд-лізу. То ў расійскай прэсе з’яўляецца версія, што Крыж і іншыя магілёўскія каштоўнасці не давезлі да Масквы, схавалі па дарозе; то, што яны ў Смаленску папалі ў рукі фашыстаў, каманды Разенберга [3; 4].

У 2000 г. нехта Мікалай Пятроўскі выступіў у часопісе “Эхо планеты” з абвяржэннем версіі беларускіх чэкістаў аб тым, што “Магілёўскія скарбы” згубіліся недзе на тэрыторыі Расійскай Федэрацыі. Ён сцвярджаў, што рассакрэчаныя архівы ваеннага злачынцы Альфрэда Разенберга дазваляюць меркаваць, што разам з іншымі мастацкімі каштоўнасцямі Беларусі Крыж быў вывезены ў фашысцкую Германію [6].

Архіў “Аператыўнага штаба рэйхсляйтэра Разенберга” – спецыяльнай арганізацыі, якая займалася вывазам у Германію культурных каштоўнасцяў з акупаваных тэрыторый, разрознены, раскіданы часткамі па архівах і бібліятэках ЗША і Еўропы і для даследчыкаў цяжкадаступны. У анатаваным фондзе маскоўскай часткі разенбергаўскага архіва М.Пятроўскі знайшоў запіс 1943 г. Гэта паведамленне доктара Эсэра ў зондэрштаб “Выяўленчае мастацтва” аб так званым “Магілёўскім срэбным скарбе”. Указваецца, што скарб знаходзіцца ў Смаленску ў СД, але ужо афіцыйна перададзены Штабу, а менавіта зондэркамандзе “Смаленск”. Скарб складаецца з 369 прадметаў, упакаваных у чатыры вялікія скрыні. Больш падрабязнага апісання няма. Эсэр абяцаў пазней прыслаць вопіс.

На падставе гэтага запісу М.Пятроўскі зрабіў выснову, што “Магілёўскія скарбы” да Масквы так і не дабраліся. Хутчэй за ўсё, яны былі схаваны ў Смаленску ў нейкім укрыцці падчас эвакуацыі па дарозе з Магілёва ў Маскву. Там яны і былі захоплены немцамі.

Выяўленне спіса каштоўнасцяў, якімі валодаў доктар Эсэр, на думку М.Пятроўскага, можа даць новы імпульс пошуку “Магілёўскіх скарбаў” у заходнім напрамку. У яго запісцы нічога не гаворыцца пра Крыж Ефрасінні Полацкай. Але мы добра ведаем, што гэта святыня была ў складзе “Магілёўскай калекцыі” [6].

Паводле полацкай версіі знікнення Крыжа, ён застаўся там, дзе і быў зроблены. Калі ў 1920-я г. савецкая ўлада праводзіла экспрапрыяцыю царкоўнай маёмасці, полацкае духавенства здало копію, падробку Крыжа. Зразумела, што такая падробка была пад сілу толькі майстру-ювеліру. Ці быў тады такі ў Полацку? Вядома, што копія Крыжа на той час ужо мелася ў адным з храмаў Латвіі. Полацкая падробка папала ў Мінск, потым у Магілёў і была вывезена далей.

На карысць гэтай версіі можа сведчыць апісанне рэліквіі, зробленае ў 1928 г. Вацлавам Ластоўскім у сувязі з яе перадачай з Полацка ў Мінск. Дзіўна, чаму ён, дасведчаны гісторык, збіральнік старажытнасцяў, нарабіў фактычных памылак у апісанні Крыжа. У акце прыемкі-перадачы сказана, што ён зроблены з дубовага дрэва (гісторык павінен быў ведаць, што аснова Крыжа – кіпарысавая), што некаторыя каштоўныя камяні заменены шкельцамі. А можа такім чынам В.Ластоўскі даваў сігнал нашчадкам, што ў яго руках быў не арыгінал, а падробка, а сама рэліквія з яго маўклівай згоды засталася ў Полацку? [3; 4]

Ёсць яшчэ адна мясцовая беларуская версія – “магілёўская”. Згодна з ёй, у 1941 г. каштоўнасці вывезці на ўсход не паспелі, бо 15 – 16 ліпеня ў раёне Чавусаў замкнулася нямецкае кальцо акружэння Магілёва. Чэкісты, разумеючы, што ім не ўдасца прарвацца са скарбамі, закапалі іх дзесьці ў гэтым раёне, а самі разышліся, каб па аднаму перайсці лінію фронта. Ёсць таксама легенда, што Крыж разам з іншымі рэлігійнымі каштоўнасцямі музея пакінулі на захаванне некаму з магілёўскіх святароў, след якога навечна згубіўся ў ваеннай віхуры [1, с. 123].

На жаль, тайну знікшай рэліквіі да сённяшняга дня раскрыць не ўдалося. Але час ад часу дзякуючы новавыяўленым архіўным дакументам і ўспамінам сведкаў праясняюцца некаторыя дэталі. Пошукамі займаюцца супрацоўнікі Інтэрпола, які зарэгістраваў прапаўшую беларускую рэліквію пад нумарам 34-1130 [1, с. 124], і КДБ Беларусі. Нельга сказаць, што іх намаганні не даюць вынікаў. Злоўлена некалькі прадпрыймальных дзеячаў, якія намагаліся прымусіць замежнікаў купіць зусім новы “Крыж Ефрасінні”. Грошы за падробкі хацелі атрымаць сапраўдныя.

У свой час балгарская беларусістка Венета Георгіева-Казарава спыталася знакамітую прарочыцу Вангу, дзе знаходзіцца Крыж Ефрасінні Полацкай. Тая адказала: “А чаго беларусы хвалююцца. Крыж хутка знойдзецца”.

У гэтай заблытанай, тупіковай сітацыі ў пачатку 1990-х г. нарадзілася ідэя аб аднаўленні ў сваім гістарычным выглядзе страчанай рэліквіі беларускага народа. Пяць гадоў працаваў над гэтым унікальным вырабам мастак-эмальер з Брэста Мікалай Кузьміч, карыстаючыся фотанегатывамі 1896 г., зробленымі з Крыжа, яго здымкамі ХХ ст. і дакументамі ХІІ ст.; асвоіў старажыную тэхніку нанясення эмаляў. За гэту працу бібліяграфічны цэнтр Кембрыджскага універсітэта (Вялікабрытанія) прысвоіў брэсцкаму нашчадку Лазара Богшы званне “Чалавек стагоддзя” [5]. Адноўлены крыж, асвечаны мітрапалітам Філарэтам, разам з уманціраванымі ў аснову мошчамі, прывезенымі з Ерусаліма, мае ўжо самастойную духоўна-культурную каштоўнасць.

Ёсць меркаванне, што спакой, згода і працвітанне тады прыйдуць на зямлю Беларусі, калі будзе знойдзена і вернута на месца галоўная нацыянальная рэліквія ўсіх беларусаў – Крыж, зроблены Лазарам Богшай 850 гадоў таму.

Спіс выкарыстанай літаратуры

7. Асіноўскі, С. Таямніца крыжа Ефрасінні Полацкай / С. Асіноўскі // Архівы і справаводства. – 2006. – № 1. – С. 116 – 126.

8. Мальдзіс, А. З’яўленне Слуцкага Евангелля / А. Мальдзіс // Беларусь. – 2008. – Жнівень. – С. 34 – 37.

9. Мальдзіс, А. Рэальны след нацыянальнай рэліквіі № 1 / А. Мальдзіс // Голас Радзімы. – 2003. – 17 красавіка. – С. 5 – 6.

10. Мальдис, А. Крест Ефросинии Полоцкой: Три версии исчезновения национальной реликвии номер 1 / А. Мальдис // Беларусь сегодня. – 2008. – 4 апреля. – С. 8 – 9.

11. Николай Кузьмич: Тайны раскрываются во сне / // Советская Белоруссия. – 2004. – 18 августа. – С. 8 – 9.

12. Петровский, Н. Кто же похитил Крест Ефросинии? / Н. Петровский // Эхо планеты. – 2000. – № 11. – С. 22 – 26.

13. Скалабан, В. В ожидании Креста? / В. Скалабан // Труд в Беларуси. – 2005. – 20 января. – С. 21.

14. Юшкевич, В. Тайна креста / В. Юшкевич // Советская Белоруссия. – 1990. – 28 сентября.