12.4. Палітыка і права. Канцэпцыя прававой дзяржавы

12.4 Палітыка і права. Канцэпцыя прававой дзяржавы

Права – сукупнасць устаноўленых ці санкцыянуемых дзяржавай агульнаабавяз­ковых правіл паводзін (нормаў), захаванне якіх забяспечваецца мерамі дзяржаўнага ўздзеяння, у тым ліку і прымус, замацоўвае ў якасці абавязковага, ахоўваемага зако­нам той лад грамадскіх адносін, які адпавя­ дае інтарэсам пануючых класаў (сац. груп). Сфера права ахоплівае перш за ўсё галіну вытворчасці, абмену і размеркавання; права замацоўвае існуючыя формы ўласнасці і выступае як рэгулятар меры і формаў размеркавання працы і прадуктаў паміж членамі грамадства. Права замацоўвае формы праў­лення, дзяржаўнага ўладкавання, рэгламентуе арганізацыю і сістэмнасць дзяржаўнага механізму, вызначае прававое становішча грамадзян.

Права неразрыўна звязана з дзяржавай і палітыкай. Не можа быць дзяржавы без сістэмы ўстаноўленых ім законаў і іншых юрыдычных норм, у той жа час права – нішто без апарата, здольнага прымушаць да захавання нормаў права.

Права не з’яўляецца адвольным параджэннем дзяржавы, яно абумоў­лена эканамічным ладам грамадства, характарам грамадскіх адносін. Наяўнасць у грамадстве права азначае, што вялікае кола грамадскіх адносін набыло характар праваадносін, удзельнікі якіх выступаюць як носьбіты юрыдычных правоў і абавязкаў. Сукупнасць гэтых права­адносінаў утварае грамадскі правапарадак. Роля права ў жыцці грамад­ства выражаецца і ў яго ідэалагічным уздзеянні на свядомасць і псіхалогію людзей. Як нарматыўная форма выражэння прынцыпаў фармальнай роўнасці людзей у грамадскіх адносінах права адлюстроўвае яго спецыфі­ку ў адрозненне ад усіх іншых відаў сацыяльнай рэгуляцыі – маральнай, рэлігійнай, загаднай, ураўняльнай і г. д. Прызнанне фармальнай роўнасці фактычна розных людзей падразумевае іх свабоду і незалежнасць адзін ад другога. Толькі свабодныя людзі могуць быць суб’ектамі права.

Правасвядомасць – сукупнасць поглядаў, ідэй, якія выражаюць адносіны людзей да права, законнасці, правасуддзя, іх уяўленне пра тое, што з’яўляецца правамерным ці неправамерным, гэта адна з формаў гра­мадскай свядомасці. Правасвядомасць выступае як спецыфічнае адлю­страванне эканамічных і іншых грамадскіх адносін у выглядзе ўяўлення аб правах і абавязках удзельнікаў гэтых адносін. Канцэнтраваным выра­жэннем правасвядомасці з’яўляецца прававая ідэалогія (сістэма прававых поглядаў). Псіхалагічны бок правасвядомасці складаюць прывычкі і пачуц­ці людзей у адносінах прававых з’яў.

Правасвядомасць праз дзейнасць сваіх суб’ектаў, уключаных у сіс­тэму грамадскіх сувязей, выконвае шэраг функцый:

• пазнавальную;

• ацэначную;

• рэгулятыўную.

Правасвядомасць звязана з усімі формамі грамадскай свядомасці, але асабліва цесныя сувязі ў яе з палітычнай свядомасцю – перш за ўсё таму, што ў класавым грамадстве дзяржаўнасць адыгрывае асноўную ролю ў развіцці права, г. зн. адбываецца арганічнае спалучэнне палітыкі і права. Прававыя погляды класа выражаюць і канкрэтызуюць тыя яго палітычныя ўстаноўкі і патрабаванні, якім ён імкнецца надаць усеагуль­насць у форме законаў. Калі палітыка – гэта канцэнтраванае выражэнне эканомікі, то права пэўна ж можна назваць канцэнтраваным выражэннем палітыкі.

Прававая дзяржава – прававая форма арганізацыі і дзейнасці публічнай палітычнай улады і яе ўзаемаадносін з індывідамі як суб’ектамі права, носьбітамі правоў і свабод чалавека і грамадзяніна. Прававая дзяр­жава – гэта дзяржава, дзе пануюць права, (гэты тэрмін зацвердзіўся ў нямецкай юрыдычнай літаратуры ў першай трэці XIX ст. у работах К. Т. Велькера, Р. Фон Моля і інш.).

Ужо антычнымі мысліцелямі быў распрацаваны шэраг палажэнняў, значных для наступных уяўленняў аб прававой дзяржаве, у тым ліку аб ролі права ў арганізацыі справядлівай і ўстойлівай формы дзяржавы, аб праве як рэгулюючай норме палітычных адносінаў (Арыстоцель), аб дзяржаве (рэспубліцы) як справе народа і «агульным правапарадку» (Цыцэрон), аб свабодным індывідзе як суб’екце прыватнага і публічнага права (рымскія юрысты) і г. д. Істотны ўклад у распрацоўку гэтых палажэнняў унеслі Спіноза, Лок, Мантэск’е, Медысон і інш.

Філасофскае абгрунтаванне прававой дзяржавы без выкарыстання самога тэрміну дадзена Кантам, у вучэнні якога рэалізацыя патрабаванняў катэгарычнага імператыву ў палітычнай сферы паўстае як рэспубліка – прававая форма арганізацыі дзяржаўнасці з раздзяленнем улады.

У сістэматычным выглядзе філасофія дзяржавы як прававой арганізацыі распрацавана Гегелем: вяршэнства прававога закона; рэаль­насць правоў і свабод асобы; арганізацыя і функцыянаванне дзяржаўнай улады на аснове канстытуцыйна-прававой рэгламентацыі прынцыпу раз­дзялення ўлады; прававая форма (узаемнасць правоў і абавязкаў) узаемаадносін індывіда, грамадства і дзяржавы.

Прававая дзяржава – арганізацыя палітычнай улады, якая стварае ўмовы для найбольш поўнага забеспячэння правоў і свабод чалавека і грамадзяніна, а таксама для найбольш паслядоўнага «звязвання» дзяр­жаўнай улады з дапамогай права ў мэтах недапушчэння злоўжыванняў. Канцэпцыя прававой дзяржавы склалася ў XVII–XIX стст. у працах Дж. Лока, Ш. Мантэскье, Т. Джэферсона, І. Канта і іншых. І. Кант абгрунта­ваў тэорыю прававой дзяржавы. Ён разглядаў дзяржаву як аб’яднанне мноства людзей, падпарадкаваных праву. Ён вылучыў ідэю катэгарычнага імператыву як усеагульнага абавязковага маральнага закона, якому ўсе людзі, незалежна ад іх паходжання, сацыяльнага становішча, павінны падпарадкоўвацца.

Істотны ўклад у тэорыю прававой дзяржавы ўнеслі рускія мысліцелі А. Радзішчаў, А. Герцэн, М. Дабралюбаў, вучоныя-юрысты Б. Чычэрын, П. Наўгародцаў, Б. Кісцякоўскі. Знакаміты беларускі дзеяч часоў Вялікага княства Літоўскага Л. І. Сапега казаў, што грамадства без законаў – гэта як бы дзікія звяры. Значнымі вехамі на шляху да прававой дзяржавы сталі Канстытуцыі ЗША 1787 г. і Францыі 1789 г., якія ўпершыню замацавалі некаторыя палажэнні прававой дзяржаўнасці. Такім чынам, амаль усе тэарэтыкі канцэпцыі прававой дзяржавы лічаць неабходным ствараць такую грамадскую сістэму, якая б абараняла правы і свабоды грамадзян і забяспечвала б іх роўнасць перад законам.

Асноўныя прынцыпы прававой дзяржавы:

1) Асноватворчы прынцып – вяршэнства права (закона) у грамадстве ва ўсіх сферах. Законы прававой дзяржавы апіраюцца на Канстытуцыю і валодаюць найвышэйшай абавязковай сілай у параўнанні з усімі іншымі нарматыўнымі актамі, якія выдаюць дзяржаўныя органы. Закон не можа быць адменены ні ведамаснымі актамі, ні рашэннямі партыі.

2) Другі прынцып прававой дзяржавы – непахіснасць свабоды асобы, яе правоў і свабод, гонару і годнасці, іх ахова і гарантаванасць. Пры гэтым трэба мець на ўвазе, што права і свабода чалавека не даравана дзяржа­вай. Чалавек ад прыроды валодае асноўнымі правамі, а дзяржава абавя­зана гарантаваць іх захаванне. У прававой дзяржаве ўсе заканадаўчыя акты адпавядаюць правам чалавека. Напрыклад, амерыканская рэвалю­цыя побач з Дэкларацыяй аб незалежнасці прыняла Біль аб правах, Вялікая французская рэвалюцыя – Дэкларацыю правоў чалавека і грама­дзяніна, а Генеральная Асамблея ААН 10 снежня 1948 г. прыняла Усеагу­льную Дэкларацыю правоў чалавека. У той жа час простае дэклараванне правоў і свабод грамадзян яшчэ не азначае, што яны захоўваюцца ў рэальным жыцці. Ва ўмовах дэмакратызацыі ў многіх краінах СНД права моладзі на працу пакуль толькі дэкларацыя, таму што многія выпускнікі школ і ВНУ не могуць знайсці работу.

3) Трэці прынцып прававой дзяржавы – наяўнасць эфектыўных фор­маў кантролю і нагляду за захаваннем правоў і свабод грамадзян, рэалі­зацыяй законаў, іншых нарматыўных актаў. У прыватнасці, для кантролю за захаваннем міжнародных дакументаў аб правах чалавека існуюць Міжнародны суд у Гаазе, Еўрапейскі суд у Страсбургу, створаны пост Упаўнаважанага па правах чалавека ў многіх краінах.

4) Чацвёрты прынцып прававой дзяржавы – гэта прынцып раздзя­лення ўлады. Прынцып раздзялення ўлады мяркуе адзінства і ўзаема­дзеянне ўлады, а таксама пэўнае вяршэнства заканадаўчай улады, канстытуцыйныя рашэнні якой абавязковыя для ўсіх.

5) Пяты прынцып прававой дзяржавы – узаемная адказнасць асобы і дзяржавы. Гэта значыць, што чалавек становіцца цэнтрам, вакол якога і ў інтарэсах якога функцыянуе дзяржава. Дзяржава, выдаючы законы, прымае на сябе канкрэтныя абавязкі па ахове правоў грамадзян. Аднак ёсць і другі бок гэтай праблемы. Прадастаўленне правоў мяркуе выка­нанне грамадзянінам пэўных абавязкаў: своечасовую плату падаткаў, захаванне законаў, павагу праваў і свабод іншых асоб і г. д. Чым больш адказна людзі да гэтага ставяцца, тым больш шырокім дыяпазонам правоў яны валодаюць.

Такім чынам, сутнасць прававой дзяржавы не столькі ў законах ці іх колькасці, колькі ў іх павазе да іх захаванні. Цалкам зразумела, што для рэалізацыі правоў чалавека неабходны сацыяльна-эканамічныя ўмовы, развіццё высокага ўзроўню культуры, дэмакратыі і г. д. Разам з тым трэба мець на ўвазе, што прававая дзяржава не стварае абсалютнай свабоды асобы. Свабода аднаго чалавека заканчваецца там, дзе парушаецца свабода другога. Але абвешчаныя ў прававой дзяржаве індывідуальная свабода, раўнапраўе і неўмяшальніцтва дзяржавы ў справы грамадзян­скага грамадства могуць быць найбольш поўна забяспечаны ва ўмовах сацыяльнай дзяржавы.

Сацыяльная дзяржава – гэта дзяржава, якая імкнецца да забеспя­чэння годных умоў існавання сваіх грамадзян, сацыяльнай абароненасці, саўдзельніцтва ў кіраванні дзяржавай, задавальнення матэрыяльных і духоўных патрэб грамадзянаў. У 60-я гг. ХХ ст. сацыяльныя дзяржавы Заходняй Еўропы, Паўночнай Амерыкі, Японіі, якія вызначыліся высокім узроўнем эканамічнага развіцця, сталі забяспечваць пражытачны мінімум кожнаму. Гэта было дасягнута шляхам пераразмеркавання нацыянальнага даходу на карысць менш забяспечаных слаёў, правядзення палітыкі занятасці, аховы працы, развіцця агульнадаступнай адукацыі, аховы здароўя і г. д. Дзейнасць такой дзяржавы заўсёды шматгранная. Яна імкнецца пашырыць правы асобы і напоўніць прававыя нормы больш справядлівым зместам. І сёння дэмакратычныя дзяржавы шукаюць апты­мальную меру спалучэння прававога і сацыяльнага прынцыпаў сваёй дзейнасці, хоць сустракаюцца з шэрагам аб’ектыўных цяжкасцей.

Фарміраванне прававой сацыяльнай дзяржавы магчыма толькі на аснове развітога грамадзянскага грамадства. У сапраўдным значэнні гэтага слова грамадзянскае грамадства складае сабой разнастайнасць не апасродкаваных дзяржавай узаемаадносін свабодных і раўнапраўных індывідаў ва ўмовах рынку і дэмакратычнай прававой дзяржаўнасці. Менавіта ў нетрах такога грамадства і ствараюцца палітычныя, сацыяльна-эканамічныя ўмовы і прававыя гарантыі забеспячэння правоў чалавека. Пры адсутнасці апошніх правы чалавека ператвараюцца ў марную дэкларацыю.