ТЭма 7 Праблема чалавека ў філасофіі і навуцы

7.1. Праблема сутнасці чалавека ў гісторыі чалавецтва

Т

Праблема сутнасці чалавека ў гісторыі чалавецтва

7.1

эрмінам «чалавек» абазначаецца вы­шэйшая ступень жывых арганізмаў на Зям­лі, суб’ект грамадска-гістарычнага развіцця, дзейнасці і культуры. Чалавек з’яўляецца прадметам вывучэння розных галін ведаў, такіх як сацыялогія, філасофія, псіхалогія, гісторыя, антрапалогія і многіх іншых. Антрапалогія – навука пра чалавека, яго станаўленне, развіццё і пра яго будучае.

У гісторыі філасофіі немагчыма знайсці ніводнага філосафа, ніводнай філасофскай школы ці напрамку, якія не звярталіся б да чалавека, да прамога ці ўскоснага аналізу розных бакоў яго матэрыяльнага і духоўнага быцця. У філасофіі няма прадмета больш складанага і супярэчлівага, чым чалавек, у ацэнцы якога выяўляюцца разнастайныя пазіцыі – ад светлых і аптымістычных да наіўных і поўных песімізму.

У розныя эпохі мысліцелі па-рознаму вызначалі чалавека. Найбольш ужывальным з’яўляецца вызначэнне «чалавек разумны» (хома сапіенс). У заалагічнай класіфікацыі К. Лінея фігуруе «рацыянальная жывёла», у Б. Франкліна чалавек – гэта «жывёла, якая вырабляе прылады», у ня­мецкага філосафа-ідэаліста Э. Касірэра –«сімвалічная жавёла». Згодна з дацкім філосафам С. К’еркегарам, чалавек ёсць істота, якая робіць вы­бар, у Ф. Ніцшэ, чалавек – гэта жывёла, здольная абяцаць. Для Б. Паскаля чалавек – гэта «мыслячы трыснёг», згодна з Ж-Ж. Русо, «чалавек, які разважае – проста сапсаваная жывёла». Іншым разам чалавек вызнача­ецца як звер, які прагне новага, у іншым выпадку – як жывая істота, якая можа адносіцца да свайго жыцця прынцыпова аскетычна. У некаторых выпадках сцвярджаецца, што спрадвечнай родавай прыкметай чалавека з’яўляецца празмернасць прыцягненняў. Чалавека тлумачаць і бязмеж­ным мікракосмам – унікальнай і цалкам дасканалай істотай, надзеленай усякай дабрадзейнасцю, і як памылку прыроды, асуджаную на пагібель з прычыны недасканаласці і заганнасці чалавечай натуры. «Чалавек – не статычны цэнтр свету, як ён доўга меркаваў, а вось і вяршыня эвалюцыі, што нашмат больш цудоўна, – казаў французскі філосаф і тэолаг П. Тэйяр дэ Шардэн. Процілеглы пункт гледжання выказваў А. Шапенгауэр, які сцвярджаў, што чалавек ёсць істота непаўнацэнная, «халтура прыроды». Чалавек таксама вызначаўся як «палітычная жывё­ла», «вянец прыроды», «тупік жыцця», «ілжывы крок жыцця», «істота, якая валодае самасвядо­масцю», «істота маральная і свабодная».

М. Шэлер меркаваў, што пры слове «чалавек» у свядомасці адукава­нага еўрапейца сутыкаюцца тры колы ідэй: па-першае, гэта кола ўяўленняў іудзейска-хрысціянскай традыцыі аб Адаме і Еве, аб тварэнні, раі і грэшна­сці; па-другое, гэта грэка-антычнае кола ўяўленняў, у якім самасвядомасць чалавека ўпершыню ў свеце ўзвысілася да паняцця аб яго асаблівым становішчы, і чалавек з’яўляецца чалавекам дзякуючы таму, што ў яго ёсць розум, мова, разумнасць; па-трэцяе, кола ўяўленняў сучаснага прыродазнаўства, згодна з якім чалавек ёсць досыць позні вынік развіцця Зямлі, істота, якая адрозніваецца ад формаў, якія папярэднічаюць яму ў жывёльным свеце, толькі ступенню складанасці злучэння энергій і здоль­насцей, якія самі па сабе ўжо сустракаюцца ў ніжэйшай, у параўнанні з чалавечай, прыродзе.

Усе названыя і да іх падобныя вызначэнні аднаўляюць зборны вобраз чалавека, тым не менш, чалавек ва ўсе часы і ва ўсіх народнасцей не перастае быць вялікай тайнай светабудовы. Тайна прыроды чалавека належыць да ліку тых вечных праблем, да якіх філасофія вярталася і будзе вяртацца з прычыны характару і спецыфікі свайго прадмета.

Праблема чалавека заўсёды з’яўлялася адной з цэнтральных праб­лем філасофіі. У сучаснай літаратуры прызнаецца абмежаванасць як біялагізатарскага падыходу, які акцэнтуе эвалюцыйна-біялагічныя пера­думовы нормаў чалавечых стасункаў, так і сацыялагізатарскага падыходу, які тлумачыць прыроду чалавека ў першую чаргу сацыяльна значнымі прычынамі і які прыводзіць да панавання вобраза чалавека як сацыяль­нага функцыянера, шрубкі дзяржаўнай машыны. Сучасная філасофія і на­вука зыходзяць з разумення чалавека як цэласнай сацыяльна-біялагічнай істоты, прычым менавіта сацыяльнасць, грамадскасць складае суб­станцыю жыцця чалавека.

У антычнай філасофіі вызначальнай канцэпцыяй у разуменні чала­века быў космацэнтрызм, калі чалавек успрымаўся перш за ўсё як частка космасу, «малы свет», мікракосм, непарыўна звязаны з макракосмам, які нярэдка тлумачыўся як жывы арганізм. Пазнанне чалавека лічылася магчымым праз пазнанне Сусвету і існуючага ў ім парадку. У V ст. на зме­ну гэтай філасофіі прыходзіць хрысціянская канцэпцыя тэацэнтрызму, у адпаведнасці з якой усё прадвызначае Бог, які стварыў свет і чалавека адразу і канчаткова. Сутнасць чалавека спасцігаецца з дапамогай ад­крыццяў, сфармуляваных у Свяшчэнным Пісанні, пазнаць якія магчыма толькі з дапамогай веры ў біблейскія дагматы, недаступныя розуму. Аднак розум, азораны верай, дапамагае ўсвядоміць толькі маленькую часцінку патаемнага й запаветнага, але ніяк не самога чалавека, які выступае як вобраз і падабенства Бога, і таму ён ёсць такой жа неспасцігальнай тай­най, як і сам Бог.

У эпоху Адраджэння тэацэнтрызм адцясняецца антрапацэнтрыз­мам, які разглядае чалавека як творцу свайго ўласнага жыцця і лёсу, які валодае бязмежнымі творчымі магчымасцямі і які імкнецца да аўтаноміі і панавання над прыродай і прыродацэнтрызмам, які сцвярджае бяскон­цасць космасу, пазбаўленага цэнтру, і безаблічнасць Бога, бо Ён нібыта не з’яўляецца ўжо Творцам свету.

І. Кант разглядаў чалавека як унікальную істоту і такі ж самадастат­ковы аб’ект прыроды, як і іншыя яе жывыя і нежывыя аб’екты. Пасля Канта чалавек разглядаўся ў класічнай нямецкай філасофіі пераважна як суб’ект духоўнай дзейнасці, які стварае свет культуры, як носьбіт усеагульнага ідэальнага пачатку – духу, розуму. Супраць такога падыходу выступіў Л. Феербах, які выставіў на першы план прыродна-біялагічны пачатак у чалавеку, і разглядаў чалавека як біялагічную, пачуццёва-цялесную істо­ту, частку прыроды, арганізм. З Феербаха бярэ пачатак антрапалагізм – філасофская канцэпцыя, прадстаўнікі якой бачаць у паняцці «чалавек» асноўную светапоглядную катэгорыю і сцвярджаюць, што, зыходзячы з яе, можна распрацаваць сістэму ўяўленняў аб прыродзе, грамадстве і мыс­ленні.

У філасофіі марксізму прыродны і сацыяльны пачаткі ў чалавеку атрымалі тлумачэнне з пункту гледжання дыялектыка-матэрыялістычнага манізму. Чалавек стаў разглядацца адначасна і як біялагічная істота, якая з’явілася ў выніку эвалюцыйнага развіцця нежывой прыроды, і як істота сацыяльная, сутнасць якой вызначаецца грамадскімі адносінамі. Пачы­наючы з XIX ст. намаганнямі такіх філосафаў, як Ф. Шэлінг, М. Штырнер, С. К’еркегор, Ф. Ніцшэ, еўрапейскае мысленне паварочваецца ў бок інды­відуальнай і гістарычнай канкрэтызацыі чалавечага існавання. Паняцце жыцця, пачуцця, волі, ірацыянальнага становяцца прадметам спецыяль­нага філасофскага аналізу і атрымліваюць затым найбольш поўнае раз­віццё ў філасофіі экзістэнцыялізму. У пачатку ХХ ст. узнікае антрапасо­фія – развіваемае Р. Штейнерам акультна-містычнае вучэнне аб чалавеку як носьбіту патаемных, духоўных сіл.

У 20-я гады ХХ стагоддзя сфарміравалася новая самастойная галіна філасофскіх ведаў – філасофская антрапалогія (вучэнне пра чалавека), значны ўклад у станаўленне якой унеслі М. Шэлер, А. Гелен, X. Плеснер. У далейшым яна сталася складнікам больш агульнага комплексу ведаў пра чалавека – агульнай антрапалогіі, у якой, апрача філасофскага, вы­дзяляюцца біялагічны, тэалагічны (рэлігійны), сацыялагічны, псіхалагічны, культурны (этнаграфічны), структуралістычны, педагагічны напрамкі.

Паняцце чалавечай асобы выражаюць розныя тэрміны: «чалавек», «індывід», «індывідуальнасць», «асоба», «персона», «арганізм». Паняцце «чалавек» указвае толькі на якасныя адрозненні людзей ад жывёл і нічога не кажа пра сацыяльна абумоўленыя адрозненні паміж самімі людьмі. Паняццем «індывід» звычайна абазначаецца як адзінкавы прадстаўнік той ці іншай сацыяльнай супольнасці (рабочы, фермер, бізнесмен), прычым спецыфічныя асаблівасці рэальнага жыцця і дзейнасці канкрэтнага чалавека ў змест паняцця «індывід» не ўваходзяць. «Індывід» – гэта чала­век як адзінкавы прадстаўнік нейкага цэлага – біялагічнага роду, сацыяль­най супольнасці, групы. Тэрмін «індывідуальнасць», наадварот, абазначае тое асаблівае, спецыфічнае, што адрознівае такога чалавека ад усіх іншых, уключаючы прыродныя і сацыяльныя, цялесныя, саматычныя і псіхічныя, унаследаваныя і добранабытыя ўласцівасці.

Паняцце «асоба» дапамагае ахарактарызаваць у чалавеку сацыяль­ны пачатак яго жыццядзейнасці, тыя ўласцівасці і якасці, якія чалавек рэалізуе ў грамадскім жыцці, у працэсе ўзаемадзеяння з іншымі людзьмі. У першапачатковым значэнні слова «асоба» абазначала маску, ролю, вы­конваемую акцёрам у старажытнагрэчаскім тэатры. Старажытнагрэчаскія філосафы не ўяўлялі сабе асобу па-за абшчынай, па-за полісам. Разам з тым, асоба – гэта зусім канкрэтны чалавек як сістэма ўстойлівых якасцей, уласцівасцей, рэалізуемых у сацыяльных сувязях, сацыяльных інстытутах, культуры. Тэрмін «асоба» абазначае, па-першае, чалавечага індівіда як суб’екта адносін і свядомай дзейнасці; па-другое, устойлівую сістэму сацы­яльна значных рыс, якія характарызуюць індывіда як члена таго ці іншага грамадства ці супольнасці.

На ранніх этапах станаўлення і развіцця грамадства характэрнай ры­сай грамадскай свядомасці быў антрапамарфізм, які выражаўся ў прыпа­дабненні да чалавека і надзяленні чалавечымі псіхічнымі ўласцівасцямі прадметаў і з’яў нежывой прыроды, небесных свяцілаў, жывёл, міфічных істот. Пазней склалася ўяўленне аб асаблівай прыродзе чалавека, якая ўласцівая толькі яму і адрознівае яго ад іншых жывых істот.

Паняцце «чалавечай прыроды» сфармулявана філосафамі і псіхо­лагамі самых ранніх часоў, якія лічылі, што кожны чалавек валодае ў прынцыпе псіхічнай ці псіхафізічнай структурай, агульнай для ўсіх відаў і якая адрознівае чалавека ад іншых жывых істот. Л. Феербах зводзіў чалавечую прыроду да сукупнасці здольнасцей, патрэб і схільнасцей, такіх як моцныя эгаістычныя жаданні, каханне, страх, радасць, адчуванні, па­чуцці і мысленне, пачуццё няшчасця і імкненне да шчасця, здольнасць да фантазіі. Ён меркаваў пра біялагічную канкрэтызацыю чалавечай прыроды паводле полу, узросту і г. д. Згаджаючыся з Феербахам, што чалавек ёсць прыродная істота, К. Маркс сцвярджаў, што навакольны прадметны свет – гэта свет створаных папярэднімі пакаленнямі грамадскіх адносін, які адна­часна з’яўляецца раскрытай кнігай чалавечых сутнасных сіл, чалавечай псіхалогіяй, якая пачуццёва паўстала перад ім. Асвойваючы гэту кнігу, чалавек становіцца чалавекам. Згодна з Марксам, сутнасць чалавека не ёсць абстракт, уласцівы асобнаму індывіду, у сваёй рэчаіснасці яна ёсць сукупнасць усіх грамадскіх адносін.

Класічны псіхааналіз, створаны З. Фрэйдам, зыходзіць з іншага разу­мення прыроды чалавека. Ён выдзяляе ў чалавечай псіхіцы, апрача свя­домасці, галіну бессвядомага, таго, што вызначае паводзіны, дзейнасць, усё жыццё чалавека. Псіхіка падпарадкоўваецца двум прынцыпам: рэаль­насці, якой кіруецца свядомасць, і асалоды, якой кіруецца бессвядомае. Фрэйдызм і неафрэйдызм (Э. Фром, К. Г. Юнг) зыходзяць у разуменні чалавека з яго псіхасаматычнай прыроды, якая канцэнтруецца вакол так ці інакш зразумелага бессвядомага псіхічнага пачатку.

Экзістэнцыялізм, ці філасофія існавання, у яе нерэлігійных варыянтах зыходзіць з адсутнасці прыроды чалавека як такой. У канцэнтраваным выглядзе гэта канцэпцыя прадстаўлена ў філасофіі Ж.-П. Сартра, які свярджаў, што ў чалавека існаванне папярэднічае сутнасці, чалавек сам стварае сваю сутнасць і самога сябе і ажыццяўляе гэта штодзень. Ён сам творыць сваё быццё, адказвае за свой выбар і перажывае пры гэтым пачуццё глыбокай і поўнай адказнасці.

Рускай філасофскай школе вельмі блізкая ідэя дваістай прыроды чалавека. У прыватнасці, Н. А. Бярдзяеў лічыў, што чалавек можа пазна­ваць сябе зверху са свайго святла і Боскага ў сабе пачатку, а можа па­знаваць сябе знізу, са сваёй цемры, г. зн. з падсвядомага і дэманічнага.

Дж. Д’юі зводзіць разнастайнасць значэнняў выражэння «чалавечая прырода» да чатырох асноўных: 1) чалавечая прырода – гэта тое ж самае, што і пэўная прыроджаная і першасная біяхімічная канстытуцыя, агульная для ўсяго віду; 2) чалавечая прырода – гэта сукупнасць устойлівых псіхалагічных сіл і ўласцівасцей, кіруемых спецыфічнымі законамі, з якіх выцякаюць асноўныя нязменныя імкненні чалавека; 3) чалавечая прырода характарызуецца ўспрымальнасцю і здольнасцю адбору ўражанняў, і яна пазбаўлена якіх-небудзь актыўных кампанентаў, прыроджаных матывацый і імкненняў; 4) чалавечая прырода не з’яўляецца ні біялагічнай кан­стытуцыяй, ні структурай псіхікі, яна праяўляецца ў стварэнні культурных каштоўнасцей, грамадскіх інстытутаў, маральных ідэалаў, і менавіта ў гэ­тых тварэннях, уласцівых чалавечаму віду, трэба шукаць асноўныя рысы чалавечай прыроды.

Многія філосафы і вучоныя, якія прызнаюць дваістасць і супярэч­лівасць чалавечай прыроды, наяўнасць у чалавека імкнення як да ства­рэння, так і да разбурэння, звязваюць станоўчыя тэндэнцыі ў эвалюцыі чалавека і перспектывы сацыяльных перамен з гуманізацыяй грамадскіх адносін, з устанаўленнем і ўкараненнем у свядомасці людзей агульна­чалавечых норм.

К. Маркс у працы «Убоства філасофіі» адзначаў, што ўся гісторыя ёсць не што іншае, як бесперапыннае змяненне чалавечай прыроды. Чалавечая прырода падвяргалася пастаянным змяненням на працягу ўсёй гісторыі чалавечага грамадства, і разам з ёй змяняліся ўяўленні аб чала­вечай прыродзе. Чалавечая прырода не ўяўляе сабой нейкую нязменную структуру, дадзеную раз і назаўсёды, а з’яўляецца структурай адкрытай, дынамічнай, якая падвяргаецца няспынным гістарычным пераўтварэнням.

«Прырода» людзей, якія жылі ў першабытных грамадствах, сведчыла аб залежнасці чалавека ад навакольнай прыроды. Гэта залежнасць была вынікам нізкага ўзроўню развіцця вытворчых сіл, абумовіўшых неразві­тасць духоўнага жыцця, абмежаваныя магчымасці самарэалізацыі і сама­развіцця чалавека. Аднак гэтыя магчымасці пашыраліся адначасова з пастаянным пераўтварэннем прыроды, развіццём працы як своеасаб­лівай чалавечай мэтанакіраванай і свядомай дзейнасці, стварэннем «штучнага» чалавечага асяроддзя і гуманізацыяй прыроды.