5.7. Дыялектыка як філасофская тэорыя развіцця, яе прынцыпы, законы і катэгорыі

Д

Дыялектыка як філасофская тэорыя развіцця, яе прынцыпы, законы і катэгорыі

5.7

ыялектыка – вучэнне аб развіцці свету і ўсеагульнай сувязі паміж матэрыяльнымі аб’ектамі. Першым дыялектыкам лічыцца Геракліт. Яго слова: «усё цячэ, усё змяняецца», «у адну раку нельга ўвайсці двойчы», «усё прахо­дзіць» – вядомыя ўсім. Дыялектыка дзеліцца на дзве часткі: аб’ектыў­ная – вучэнне аб развіцці свету ў цэлым; суб’ектыўная – вучэнне аб развіцці і пазнанні свету; гэта – вучэнне аб чалавечым мысленні і яго развіцці. Развіццё – заканамерна накіраваны рух ці змяненне матэрыяльнага аб’екта ці сістэмы аб’ектаў, пры якім аб’ект (ці сістэма) становіцца больш адаптаваным (прыстаса­ваным) да ўздзеянняў навакольнага асяроддзя. Супрацьлегласцю дыялектыкі можна лічыць метафізіку – разуменне свету ў нязменнасці, пошуку нязменнага «пачатку».

Новая тэарэтычная форма дыялектыкі ўзнікае толькі ў канцы ХVIII – пачатку XIX стст. у класічнай нямецкай філасофіі (Кант, Гегель і інш.). Упершыню ў гісторыі філасофіі цэласная канцэпцыя дыялектыкі была распрацавана Гегелем, які паказаў прыродны, гістарычны і духоўны свет у выглядзе працэсу, г. зн. у бесперапынным руху, змяненні, пераўтварэнні і развіцці і спрабаваў раскрыць унутраную сувязь гэтага руху і развіцця. Але Гегель не бачыў адрознення і супярэчнасці паміж мысленнем і быц­цём, а таму працэс ператварэння матэрыяльнага ў ідэальнае і наадварот яго не цікавіў. Гэта прывяло да абмежаванасці прымянення гегелеўскага метаду сферай мыслення, да супярэчнасці паміж сістэмай і метадам.

Дыялектыка Гегеля – гэта самаразвіццё аб’ектыўнай ідэі, самарух паняццяў, якія спараджаюць прыроду і грамадства. Але такі падыход дае арыентацыю супярэчнасцяў у мысленні, а не ў практыцы.

У ХIХ ст. развіццё прыродазнаўства было звязана з пераходам ад пазнання рэчаў да вывучэння сувязяў працэсаў, што патрабавала адпа­веднага філасофскага метаду – матэрыялістычнай дыялектыкі. Матэрыя­лістычная дыялектыка ўзнікла ў выніку развіцця навукі, а таксама гістарыч­нага вопыту чалавецтва. Развіццё прыродазнаўства прасунулася настоль­кі, што яно не магло ўжо пазбегнуць дыялектычнага абагульнення. Тэарэ­тычнай асновай дыялектычнага метаду з’яўляюцца аб’ектыўна-дыялек­тычнае вучэнне аб свеце, тэорыя пазнання і логіка, а таму дыялектыка ёсць навука аб найбольш агульных законах развіцця прыроды, грамадства і чалавечага пазнання. Яна ўяўляе сабой цэласную сістэму прынцыпаў, законаў, катэгорый, якія маюць усеагульны характар, паколькі ахопліваюць усе з’явы навакольнага свету, раскрываюць найбольш агуль­ныя заканамернасці іх развіцця. Аднак гэта сістэма не статычная, не завершаная. Свет бясконцы ў сваім развіцці, і настолькі ж бязмежнае яго пазнанне, таму бесперапынна развіваюцца і самі пазнавальныя формы і катэгорыі, развіваецца іх сістэма, змяняюцца іх адносіны, іх змест. «Матэрыялістычная дыялектыка, – гаварыў лаўрэат Нобелеўскай прэміі хімік Н. Н. Сямёнаў, – гэта не збор нейкіх правіл, якія можна было б непа­срэдна прыкласці да вырашэння нейкай канкрэтнай праблемы і атрымаць яе рашэнне, не, матэрыялістычная дыялектыка – гэта штосьці іншае: гэта агульная арыентацыя і культура мыслення, якія дапамагаюць канкрэтнаму чалавеку ясна і правільна ставіць тую ці іншую праблему і, такім чынам, садзейнічаюць вырашэнню загадак прыроды».

Дыялектыцы трэба вучыць. Вядомы філосаф Э. В. Ільянкоў справяд­ліва лічыў, што дыялектыка зусім не таямнічае мастацтва, уласцівае толькі спеламу выбранаму розуму, і што дыялектычнае мысленне можна і трэба развіваць з маленства.

Дыялектыка, такім чынам, выступае ў якасці магутнага сродку пазнання свету, эфектыўнага фактара прагрэсу чалавечых ведаў. Разам з тым яна з’яўляецца не толькі навуковым метадам пазнання, але і мета­дам змянення свету. Гэта дзейсная роля дыялектыкі вызначаецца яе сапраўды навуковым характарам, аб’ектыўнай праўдзівасцю, арганічным адзінствам з усім працэсам навуковага пазнання, непарыўнай сувяззю з грамадска-гістарычнай практыкай.

Дыялектыка як навуковая сістэма ўключае ў сябе наступныя важ­нейшыя элементы: прынцыпы, катэгорыі і законы.

Прынцыпы дыялектыкі – гэта ўсеагульныя і ўніверсальныя ідэі, падыходы, якія абазначаюць напрамак тэорыі, абгрунтоўваюць і раскры­ваюць змест паняццяў і разважанняў у пазнанні. Яны складаюць падмурак дыялектыкі, паколькі адлюстроўваюць асновы быцця і пазнання. Да іх ліку адносяцца:

Прынцып аб’ектыўнасці аналізу. Гэты прынцып вызначаецца неза­лежным ад свядомасці чалавека існаваннем матэрыяльнага свету, усіх яго працэсаў і з’яў, усіх яго заканамернасцей развіцця, якія належаць да наву­ковага пазнання. Дыяалектыка як навука абагульняе і правільна адлю­строўвае рэальнае развіццё навакольнага свету, яго найбольш агульныя, фундаментальныя заканамернасці, яна не навязвае якіх-небудзь адволь­ных патрабаванняў, выводзіць свае ідэі і палажэнні з самой рэчаіснасці.

Прынцып усеагульнай сувязі. Гэты важнейшы прынцып дыялектыкі як навукі выцякае з палажэння аб матэрыяльным адзінстве ўсяго нава­кольнага свету. Усеагульная сувязь прадметаў і з’яў – першае, што нам кідаецца ў вочы пры разглядзе матэрыі, якая рухаецца. Гэты прынцып дыялектыкі дае магчымасць у працэсе пазнання паказаць аб’ектыўную рэчаіснасць як адзіны, заканамерны сусветны працэс руху.

Паняцце ўсеагульнай сусветнай сувязі гістарычна склалася як адно з самых шырокіх абагульненняў вынікаў навуковага пазнання і грамадскай практыкі. Гэта паняцце, якое мае значэнне аднаго з асноватворных прын­цыпаў матэрыялістычнай дыялектыкі, выражае разнастайнасць рэальных сувязей і ўзаемаадносін прадметаў і з’яў усяго навакольнага свету, у тым ліку сувязь і ўзаемаадносіны матэрыяльнага і ідэальнага ў працэсе іх гіста­рычнага руху і развіцця.

Не менш глыбокімі з’яўляюцца сувязі ў развіцці чалавечага грамад­ства. Унутранай матэрыяльнай асновай сусветнай чалавечай гісторыі з’яўляецца развіццё прадукцыйных сіл, якія вызначаюць замену старых вытворчых адносінаў новымі, якія забяспечваюць пераемнасць вытворчай дзейнасці людзей у розных грамадствах, якія змяняюць адзін аднаго. Развіццё прадукцыйных сіл вызначаецца адзінствам усяго сусветнага гістарычнага працэсу, сувязь усіх эпох і перыядаў у паступальным, прагрэ­сіўным руху чалавецтва. Разнастайныя сувязі і ўзаемаадносіны існуюць у развіцці ўсіх важнейшых бакоў грамадскага жыцця: эканамічнай, сацы­яльнай, палітычнай, ідэалагічнай, культурнай. Калі вызначальнымі фак­тарамі тут выступаюць эканамічныя і сацыяльныя, то ў сваю чаргу палі­тычныя і ідэалагічныя фактары аказваюць уплыў на базісныя, сацыяльна-эканамічныя адносіны, якія ў пэўныя перыяды развіцця і ў адпаведных умовах могуць мець вельмі вялікае значэнне.

З прынцыпа ўсеагульнай сувязі выцякае важнае метадалагічнае па­трабаванне дыялектыкі: неабходнасць канкрэтна-гістарычнага падыходу да аналізу рэчаіснасці. Гэты падыход уключае ў сябе ўлік умоў месца і часу, сувязей і адносінаў, у якіх знаходзіцца дадзены прадмет ці з’ява ў гэты момант, і разгляд яго мінулага і будучага. Уся сістэма дыялектыкі патрабуе, каб кожнае палажэнне разглядаць толькі (а) гістарычна; (б) толькі ў сувязі з іншымі; (в) толькі ў сувязі з канкрэтным вопытам гісторыі. Каб па-праўдзе ведаць прадмет, трэба ахапіць, вывучыць усе яго бакі, усе яго сувязі і апасродкаванні, і гэта тое адзінае, што можа засцерагчы нас ад памылак.

Прынцып усебаковасці. Прынцып усебаковасці найбольш цесна звязаны з філасофскім прынцыпам канкрэтнасці і агульнанавуковым прынцыпам сістэмнасці. Галоўны недахоп метафізікі – аднабаковасць разгляду рэчаў і працэсаў. Дыялектыка зыходзіць з таго, што кожная рэч, з’ява – гэта мноства сувязей і адносінаў. Прынцып усебаковасці нельга разглядаць спрошчана, як неабходнасць і магчымасць пазнаць з’яву адразу. Трэба мець на ўвазе, што веды чалавека заўсёды адносныя, яны пастаянна развіваюцца. Гэты прынцып засцерагае нас ад спробы ператварэння адносных ведаў у абсалют, догму. Справа ў тым, што дагматызм – гэта не гістарычны і не дыялектычны, а схематычны і закасцянелы тып мыслення, пры якім тэарэтычныя і практычныя праблемы аналізуюцца без уліку канкрэтных абставінаў, месца і часу.

Прынцып усеагульнага развіцця. Прынцып усеагульнага развіцця знаходзіцца ў арганічным адзінстве з прынцыпам усеагульнай сувязі. Выражэннем гэтага адзінства выступаюць усебаковае ўзаемадзеянне прадметаў і з’яў матэрыяльнага свету. Гэта ўзаемадзеянне з неабход-насцю вядзе да змянення элементаў і іх адносінаў у адпаведных матэрыяльных сістэмах, абумоўліваючы тым самым рух гэтых сістэм. Рэальны свет дае нам карціну разнастайных змяненняў, трансфармацый, пераходаў з аднаго стану ў іншы, бесперапыннага ўзнікнення новага ва ўсіх з’явах прыроды і грамадства, у развіцці ўсяго духоўнага жыцця чала­века. Таму неабходна разглядаць свет дыялектычна, у яго руху і змяненні, што важна не толькі ў тэарэтычных адносінах, але і для практычнай дзейнасці. Змяненні, якія адбываюцца ў свеце, – розныя паводле іх зместу, характару і формах праяўлення. Многія працэсы выражаюць пераход ад простага да складанага, ад ніжэйшага да вышэйшага, рух па ўзыходзячай лініі, па лініі прагрэсу. Цэлы шэраг працэсаў выступае, наадварот, як рух па сыходнай лініі, рух рэгрэсіўны, той, які часам вядзе да распаду складаных матэрыяльных сістэм і аб’ектаў.

У сувязі з гэтым паўстае важнае пытанне аб саміх паняццях «рух» і «развіццё». Гэтыя паняцці з’яўляюцца аднапарадкавымі і часта ўжыва­юцца ў тоесным сэнсе, паколькі ў іх змесце сапраўды ёсць шмат агуль­нага. Разам з тым паміж імі наяву і пэўнае адрозненне. Паняцце «рух» з’яўляецца больш шырокім па аб’ёме, чым паняцце «развіццё». Пад рухам маецца на ўвазе змяненне наогул, г.зн. яно ахоплівае ўсе працэсы, якія адбываюцца ў свеце, незалежна ад іх зместу і характару.

Развіццё як працэс узыходжання да ўсё больш вышэйшых і даскана­лых формаў знаходзіць найбольш яркае і паслядоўнае выражэнне ў жыцці чалавечага грамадства. Вырашальным фактарам сацыяльнага прагрэсу з’яўляецца развіццё прадукцыйных сіл, што ў адзінстве з вытворчымі адносінамі вызначае развіццё ўсіх іншых бакоў грамадскага жыцця.

У гістарычным развіцці грамадства старыя, формы, якія аджылі свой век, непазбежна ўступаюць дарогу новым, больш высокім і прагрэсіўным. Гэты працэс раскрываецца ў гістарычнай змене тыпаў грамадства. Таму развіццё – гэта скіраваныя, незваротныя якасныя змяненні сістэмы, абумоўленыя яе супярэчнасцямі.

Прыхільнікі тэорыі раўнавагі лічаць раўнавагу натуральным і «нар­мальным» станам, а рух, развіццё – часовым і мінучым. Крыніцу руху гэта тэорыя бачыць у знешніх супярэчнасцях, адмаўляючы ўнутраныя супярэчнасці наогул, асабліва як крыніцу развіцця. У адносінах грамадскіх праяваў гэта тэорыя зыходзіць з таго, што развіццё грамадства залежыць галоўным чынам ад узаемадносінаў яго з навакольным асяроддзем, г.зн. вонкавых супярэчнасцей з прыродай (Конт, Каутскі, Багданаў).Тэрмін «катэгорыя» атрымаў шырокае распаўсюджванне ў навуцы. Ён абазначае найбольш агульныя, фундаментальныя паняцці той ці іншай галіны ведаў. Так, напрыклад, у фізіцы катэгорыямі называюць такія паняцці, як «атам», «маса», «энергія», «поле» і інш., у біялогіі – «арганізм», «спадчыннасць», «зменлівасць» і інш., у палітычнай эканоміі – «тавар», «грошы» і інш. Якое адрозненне паміж філасофскімі катэгорыямі і катэгорыямі іншых навук?

Філасофскія катэгорыі – паняцці, якія адлюстроўваюць усеагуль­ную, універсальную сувязь прадметаў і працэсаў рэчаіснасці. Адрозненне філасофскіх катэгорый ад катэгорый іншых навук заключаецца ў тым, што філасофскія катэгорыі – гэта універсальныя паняцці, г. зн. такія паняцці, змест якіх адлюстроўвае сувязь як прыродных, так і грамадскіх з’яў, у тым ліку і сувязі ў чалавечым мысленні. Нефіласофскія катэгорыі з’яўляюцца агульнымі паняццямі, якія адлюстроўваюць тую ці іншую галіну рэчаіснасці.

Прынцып матэрыяльнага адзінства свету кажа пра тое, што акаляючы нас бясконцы свет, існуючы аб’ектыўна, незалежна ад нашай свядомасці, уяўляе сабой адзінства разнастайнасці канечных з’яў, працэсаў рэчаіс­насці. Па-за сувязямі і адносінамі адной рэчы да іншых рэчаў ніякіх прад­метаў не існуе. Катэгорыя «рэч» ужываецца ў філасофіі ва ўзаемасувязі з катэгорыямі «ўласцівасці» і «адносіны».

Найбольш агульным выражэннем уласных характарыстык рэчы з’яўляюцца яе ўласцівасці, якія выражаюць асобныя бакі прадмета, абумоўліваюць яго адрозненне ці супольнасць з іншымі прадметамі. Усякая ўласцівасць адносная. Уласцівасці самой рэчы выяўляюцца праз адносіны да іншых рэчаў.

Адносіны – момант узаемасувязі, узаемазалежнасці ўсіх з’яў. Паняцце аб адносінах узнікае як вынік параўнання прадметаў па выбранай ці зададзенай прыкмеце. Напрыклад, калі параўнанне робіцца па велічыні, то выяўляецца паняцце аб колькасных адносінах, па часе ўзнікнення ці знікнення – паняцце аб часавых адносінах. Існуюць адносіны прасторавыя, адносіны паміж зместам і формай, прычынай і вынікам і г. д. у сувязі з тым, што рэч валодае мноствам уласцівасцей, яна «ўплецена» ў сістэму адносінаў з мноствам іншых рэчаў і выступае як частка адзінага цэлага.

Цэлае – узаемасувязь, такое адзінства частак, якое характарызуецца новымі, інтэгратыўнымі ўласцівасцямі і заканамернасцямі, не ўласцівымі прадметам у іх раз’яднанасці.

Частка – элемент цэлага.

Катэгорыі «частка» і «цэлае» выражаюць адносіны паміж сукупнасцю прадметаў (ці элементаў асобнага аб’екта) і сувяззю, якая аб’ядноўвае гэтыя прадметы. Дзякуючы гэтай сувязі, утвараецца цэлае, выступаючы ў якасці частак.

Катэгорыі «частка» і «цэлае» адносныя. Частка, якая з’яўляецца элементам цэлага, сама выступае як цэлае, са сваімі элементамі і сваёй структурай. Цэлае аказваецца часткай іншага цэлага.

Пры метафізічным разуменні суадносінаў часткі і цэлага гэтыя катэгорыі разглядаліся як адасобленыя, застылыя і тыя, што не перахо­дзяць адна ў другую. Гэта прыводзіла да мноства антыномій часткі і цэлага. Галоўныя з іх наступныя:

1. Палажэнне – цэлае ёсць сума частак, супрацьлеглае – цэлае больш сумы частак;

2. Часткі папярэднічаюць цэламу, цэлае папярэднічае часткам;

3. Цэлае прычынна абумоўлена часткамі, цэласны падыход супрацьлеглы прычыннаму і выключае яго;

4. Цэлае пазнаецца праз веданне частак; часткі як прадукт расчлянення цэлага могуць пазнавацца толькі на аснове ведаў пра цэлае.

Пры аналізе катэгорый «частка» і «цэлае», трэба звярнуцца да катэгорый «элемент», «структура», «сістэма». Гэта не выпадкова. Хоць гэтыя паняцці маюць доўгую гісторыю (ужо ў Арыстоцеля тэрмін «элемент» ужываецца ў якасці філасофскага тэрміна для абазначэння першаснай, іманентнай састаўной часткі, недзялімай паводле выгляду), свой катэгарыяльны статус яны атрымалі параўнальна нядаўна ў выніку ўдакладнення зместу катэгорый «частка» і «цэлае».

Элемент – гэта адносна самастойная састаўная частка складанага цэлага. Іншым разам элемент вызначаюць як просты, далей недзялімы. Аднак паняцці «просты» і «складаны», «дзялімы» і «недзялімы» – аднос­ныя. Тое, што ў адной сістэме выступае як простае і недзялімае, у іншай сістэме аказваецца складаным і дзялімым. Напрыклад, атам у адносінах да рэчы выступае як «просты», як яе элемент, але і сам аказваецца не простым, а складаецца з электронаў, пратонаў і г. д.

Структура – гэта ўзаемасувязь і ўзаемаабумоўленасць элементаў аб’екта, якая забяспечвае яго цэласнасць і тоеснасць самому сабе, г. зн. забяспечвае захаванне яго асноўных уласцівасцей пры розных змяненнях.

Сістэма – гэта адзінства элементаў і структуры складанага цэлага. Прадметы і працэсы рэчаіснасці ўтвараюць сабой складанае цэлае, г. зн. выступаюць як сістэмы, прычым ступень іх складанасці можа быць такая, што цэлае выяўляецца як адзінства некалькіх (а магчыма, і мноства!) сістэм, звязаных паміж сабой пэўным чынам, і якія залежаць адна ад ад­ной. У такім разе кажуць пра супадпарадкаванне, субардынацыю і каар­дынацыю сістэм цэлага, пра падсістэмы сістэмы.

Асаблівасцю любой класіфікацыі з’яўляецца яе адноснасць. Такім чынам, няма абсалютна статычных і абсалютна дынамічных сістэм. І ста­тычныя і дынамічныя сістэмы валодаюць момантамі ўстойлівасці і зменлі­васці, але ў статычных сістэмах устойлівасць, захаванне пераважае над зменлівасцю, а ў дынамічных сістэмах зменлівасць пераважае над устой­лівасцю. Усё гэта ў поўнай меры адносіцца і да дзялення сістэм на закрытыя і адкрытыя, але яно таксама адноснае. Цяпер у канкрэтных навуках вялікае распаўсюджанне атрымалі сістэмны падыход да вывучае­мых з’яў, метады структурна-функцыянальнага і сістэмнага аналізу.

Сістэмны падыход да вывучаемых аб’ектаў мяркуе раскрыццё цэласнасці аб’екта і механізмаў, якія яе забяспечваюць, выяўленне разна­стайных тыпаў сувязей складанага аб’екта і звядзенне іх у адзіную тэарэтычную карціну.

Сістэмны аналіз прымяняюць, звычайна, да тых складаных аб’ектаў, якія змяшчаюць фактар ці шэраг фактараў, якія не паддаюцца строгай колькаснай ацэнцы. Гэтыя фактары абумоўліваюць няпэўнасць у паводзі­нах аб’екта, разнастайнасць яго магчымых варыянтаў. Сістэмны аналіз – гэта сукупнасць метадаў, якія прымяняюцца для аналізу такіх аб’ектаў. У шырокім сэнсе слова сістэмны аналіз супадае з сістэмным падыходам, але, у адрозненне ад яго сістэмны аналіз мяркуе пабудаванне абагуль­неных мадэляў аб’екта, якія адлюстроўваюць усе фактары і ўзаемасувязі рэальных сітуацый, у якіх можа апынуцца аб’ект. Гэта стварае разна­стайнасць варыянтаў, на аснове якіх ажыццяўляецца выбар неабходнага вырашэння той ці іншай задачы.

Структурна-функцыянальны аналіз – гэта адзін з прынцыпаў сіс­тэмнага аналізу з’яў і працэсаў рэчаіснасці. Згодна з гэтым прынцыпам, у працэсе гэтага аналізу аб’екта неабходна выяўляць яго структурна-расчлянёную цэласнасць, кожны элемент якой мае пэўнае функцыя­нальнае значэнне, выконвае пэўную функцыю.

Структура прадмета і функцыя яе элементаў узаемна абумоўліваюць адзін аднаго. Такая абумоўленасць падпарадкоўваецца дыялектыцы фор­мы і зместу. Гэтыя катэгорыі выкарыстоўваюцца пры аналізе функцыяна­вання і змянення прадмета як унутрана расчлянёнага, структурна арганіза­ванага цэлага.

Змест – гэта адзінства ўсіх састаўных элементаў аб’екта, яго ўласці­васцей, унутраных працэсаў, сувязей, супярэчнасцей і тэндэнцый раз­віцця. Форма – гэта спосаб існавання і выражэння зместу аб’екта. На ўзроўні разумнага сэнсу тэрмін «форма» атаясамліваецца з паняццямі «знешні выгляд», «фігура». У сувязі з гэтым неабходна адрозніваць знеш­нюю і унутраную форму аб’екта. Знешняя форма заўсёды звязана з вы­значэннем прасторава-часавых межаў існавання рэчы, а ўнутраная форма характарызуе спосаб сувязі, элементаў зместу рэчы, яе ўласцівасцей, супярэчнасцей і г. д. Пры гэтым знешняя форма не можа існаваць без унутранай, а ўнутраная форма заўсёды праяўляецца праз знешнюю. Пры аналізе ўзаемаадносін формы і зместу трэба падкрэсліць, што яно носіць дыялектычны характар. Гэта азначае, што форма і змест знаходзяцца ў непасрэдным адзінстве: змест аб’екта заўсёды пэўным чынам аформ­лены, а форма з’яўляецца змястоўнай. Адгэтуль вынікае немагчымасць існавання аднаго без другога і адпаведнасць пэўнай формы пэўнаму зместу. Адзінства зместу і формы ўнутрана супярэчлівае.

У выніку нераўнамернасці развіцця розных частак аб’екта змест змяняецца хутчэй, чым форма. Форма адстае ў сваім развіцці ад змянення зместу. Змест, такім чынам, з’яўляецца вядучым, вызначальным бокам, але форма актыўна ўздзейнічае на змест, супрацьстаіць яго змяненню. Пераменены змест, у канчатковым выніку, аказваецца не ў стане функцыя­наваць у старой форме і патрабуе яе змянення. Новаму зместу павінна адпавядаць новая форма. Апошняя, як правіла, дае дастатковую прастору для развіцця новага зместу. Але надыходзіць час, калі процілегласць паміж зместам і формай зноў абвастраецца, пераходзіць у супярэчнасць, якая зноў патрабуе свайго вырашэння.

Сутнасць – гэта адзінства глыбінных сувязей, адносін, законаў, якія вызначаюць асноўныя рысы і тэндэнцыі развіцця тых ці іншых сістэм. Гэта катэгорыя адлюстроўвае унутраны, устойлівы, непасрэдна не ўспры­мальны бок прадметаў і працэсаў.

З’ява – гэта знешняе выяўленне сутнасці, форма яе праяўлення. Гэта катэгорыя адлюстроўвае знешне зменлівы, пачуццёва ўспрымальны бок прадметаў і працэсаў. З’ява не можа існаваць без таго, што ў ім з’яў­ляецца, г. зн. без сутнасці. Менавіта так і сутнасць не можа выявіцца па-за з’явай ці па-за мноствам з’яў.

Катэгорыі «сутнасць» і «з’ява» адлюстроўваюць адну і тую ж рэаль­насць. Хоць яны і ўзаемазвязаны, але непасрэдна не супадаюць. З’ява выступае як адзінкавае, а сутнасць як агульнае; з’ява характарызуе нешта рухомае, зменлівае, сутнасць – больш устойлівае, што паўтараецца ў з’явах. Падкрэсліваючы ўзаемасувязь сутнасці і з’явы, неабходна звяр­нуць увагу на тое, што сутнасць не заўсёды праяўляецца адэкватна. Яна можа хавацца за з’явамі, праяўляцца часткова, больш таго,– скажона. У гэтым выпадку мы маем справу з бачнасцю. Катэгорыя бачнасці выра­жае менавіта тыя выпадкі, калі рэзка выяўляецца несупадзенне сутнасці з формай яе праяўлення. Прыкладам могуць быць з’яўленне міражу ў пустыні ці бачнасць таго, што Сонца рухаецца вакол Зямлі.

Як і іншыя катэгорыі дыялектыкі, сутнасць і з’ява выступаюць важнымі ступенькамі пазнання рэчаіснасці. Пазнанне рухаецца ад пазнання з’яў, «знешняга» да пазнання сутнасці, «унутранага» і ад пазнання сутнасці першага парадку да пазнання сутнасці другога парадку, г. зн. ад пазнання адзінкавага да пазнання асаблівага і агульнага.

Пры знаёмстве з навакольнай рэчаіснасцю мы звяртаем увагу на якасную разнастайнасць, на пэўную непаўторнасць кожнай рэчы, кожнай з’явы, адначасна, на пэўнае іх падабенства, роднаснасць, агульнасць. Гэта аб’ектыўна дадзеная асаблівасць рэчаў і з’яў рэчаіснасці адлюстроў­ваецца ў катэгорыях «адзінкавае», «асаблівае», «усеагульнае».

Адзінкавае – гэта асобны прадмет, які валодае індывідуальнай якас­най і колькаснай пэўнасцю, абмежаваны ў прасторы і ў часе ад іншых прадметаў і з’яў.

Катэгорыя «агульнае» адлюстроўвае падабенства ўласцівасцей бакоў, арганізацыі рэчаў і з’яў рэчаіснасці. Любая канкрэтная рэч праз сваё індывідуальнае, непаўторнае праяўляе і агульнае з іншымі рэчамі і з’явамі. Агульнае існуе ў адзінкавым і праяўляецца праз адзінкавае. Можна сцвяр­джаць, што любы прадмет, любая з’ява ўяўляе сабой адзінства адзінка­вага і агульнага.

Падкрэсліваючы ўзаемасувязь адзінкавага і агульнага, неабходна адзначыць, што звяном, якое звязвае адзінкавае і агульнае, выступае асаблівае. Спецыфікай асаблівага з’яўляецца тое, што ў адносінах да адзінкавага яно з’яўляецца агульным, а ў адносінах да агульнага – адзінкавым. Адрозненне паміж адзінкавым, асаблівым і агульным не з’яў­ляецца абсалютным. Усё залежыць ад таго, у якой узаемасувязі, у адно­сінах да чаго разглядаюцца тыя ці іншыя з’явы, прадметы і працэсы рэчаіснасці. У працэсе ўзаемадзеяння паміж рэчамі можа адбывацца аб­мен энергіяй, рэчывам і г. д. Сувязь – гэта аснова працэсу ўзаемадзеяння паміж рэчамі. Калі мы маем справу з нейкімі канкрэтнымі прадметамі, то і сувязь канкрэтная. У якасці канкрэтной сувязі могуць выступаць, напрык­лад, агульныя прыкметы, уласцівасць прадметаў і інш. Структура ўсе­агульнай універсальнай сувязі з’яўляецца надзвычай складанай. Яна ніко­лі не ахопліваецца цалкам і поўнасцю. Адлюстроўваюцца толькі яе асоб­ныя бакі з дапамогай катэгорый.

Існуе яшчэ шэраг катэгорый, якія характарызуюць сувязі і адносіны паміж прадметамі. Гэта – прычына і вынік, неабходнасць і выпадковасць, магчымасць і рэчаіснасць. Прычынна-выніковая сувязь, ці прычыннасць уяўляе сабой адну з важнейшых формаў усеагульнай сувязі.

Прычынай называецца тая з’ява, якая пры наяўнасці пэўных умоў выклікае, спараджае нейкую новую з’яву, вызначае яе існаванне.

Вынік – тое, што вынікае з дзеяння прычыны, тая з’ява, якая выклі­каецца, спараджаецца прычынай. У працэсе гэтага спараджэння паміж прычынай і вынікам адбываецца абмен рэчывам, энергіяй і інфармацыяй. Прычыннасць – гэта такая ўнутраная сувязь, якая выражае генетычную залежнасць паміж з’явамі. Спецыфікай прычынна-выніковай сувязі з’яў­ляецца тое, што ў ёй прычына спараджае вынік, выклікае яго да жыцця.

Высвятляючы спецыфіку прычынна-выніковых сувязей, трэба засвоіць такія паняцці, як «дэтэрмінізм» і «індэтэрмінізм».

Дэтэрмінізм – філасофскае вучэнне аб аб’ектыўнай заканамернай узаемасувязі і ўзаемаабумоўленасці з’яў матэрыяльнага і духоўнага свету. Аснову гэтага вучэння складаюць палажэнні аб існаванні прычыннасці (Бэкан, Дэкарт, Ньютан, французскія матэрыялісты XVIII ст.). Аднак прын­цып прычыннасці не трэба атаясамліваць з прынцыпам дэтэрмінацыі. Прынцып прычыннасці сцвярджае, што ўсякая з’ява ў свеце мае сваю пры­чыну, беспрычынных з’яў не бывае. Прынцып дэтэрмінацыі (ці дэтэр­мінізму) кажа пра тое, што ў выніку ўсеагульнай універсальнай узаема­сувязі ўсе з’явы ў свеце ўзаемна абумоўліваюць адна адну. Ступень сва­боды нейкай з’явы, г. зн. магчымасць яе руху ці развіцця ў тым ці іншым кірунку, абмяжоўваецца іншымі з’явамі, якія ўзаемадзейнічаюць з ёй.

З развіццём філасофіі і прыродазнаўства ўяўленні аб прычынна-выні­ковых адносінах змяняюцца. Так, фізіка XX ст. выявіла абмежаванасць механічных поглядаў на прычыннасць. У класічнай механіцы прычыннасць разумелася ў духу «лапласаўскага дэтэрмінізму», згодна з якім можна ахарактарызаваць рух сістэмы ў будучым, калі вядомы пачатковыя параметры яе стану. Формы прычыннасці ў механічных з’явах распаўсю­джваліся на ўсю якасна разнастайную прыроду. Сёння даказана непрымя­няльнасць механічнага дэтэрмінізму ў біялогіі, разумовай дзейнасці, гра­мадскім жыцці, а таксама мікрасвеце.

Альтэрнатывай дэтэрмінізму з’яўляецца індэтэрмінізм, які адмаўляе ці прычыннасць наогул, ці яе ўсеагульны характар. З пазіцыі індэтэрмінізму выступали такія філосафы, як Д. Юм, І. Кант і інш. Так, напрыклад, Д. Юм лічыў, што прычыннасць у аб’ектыўным свеце не існуе, што яна ўяўляе сабой прывычку чалавека звязваць свае адчуванні пэўным чынам. Дыялектычны матэрыялізм зыходзіць з прызнання аб’ектыўнага характару прычынна-выніковых сувязей, іх існавання ў самім матэрыяльным свеце.

У процілегласць механічнаму дэтэрмінізму, які зводзіў прычыну да знешняга штуршка, што перадае рух ад аднаго цела да другога, у дыялек­тычным матэрыялізме ў якасці прычыны дапускаецца ўзаемадзеянне роз­ных сіл, цел, рэчаў ці іх унутраных элементаў, бакоў, працэсаў. Метафізічны матэрыялізм жорстка супрацьпастаўляў прычыну выніку, а вынік – прычыне.

Пераход прычыны ў вынік заўсёды з’яўляецца неабходным, але ажыццяўляецца ён у выпадковых формах. Катэгорыя «неабходнасць» адлюстроўвае ўнутраныя, устойлівыя, паўтаральныя сувязі і адносіны з’яў і працэсаў рэчаіснасці. Можна сказаць, што неабходным з’яўляецца ўсё тое, што абавязкова адбываецца пры пэўных умовах. Неабходнасцю, на­прыклад, з’яўлецца змена пор года, прарастанне семені пры спрыяльных умовах.

Неабходнасць аб’ектыўная (што адмаўляюць прадстаўнікі суб’ектыў­нага ідэалізму) і носіць усеагульны характар, яна неаддзельная ад усе­агульнага. Неабходнасць непасрэдна звязана з заканамернасцю развіцця прыроды і грамадства. Паняцці неабходнасці і заканамернасці з’яўляюцца аднапарадкавымі, выражаюць сутнасць адных і тых жа працэсаў.

У катэгорыі «выпадковасць» адлюстроўваюцца знешнія, няўстой­лівыя з’явы і працэсы. Выпадковым з’ўляецца ўсё тое, што можа быць, а можа і не быць. Выпадковыя сувязі характарызуюць не сутнасць пра­цэсу, а толькі яго канкрэтнае, адзінкавае праяўленне, яго знешні бок. Яны не вызначаюць агульную тэндэнцыю развіцця. Выпадковасць выступае дапаўненнем і формай праяўлення неабходнасці. У аб’ектыўным свеце, у чалавечай дзейнасці неабходнасць не існуе ў чыстым выглядзе. Любы неабходны працэс ажыццяўляецца ў мностве выпадковых формаў, неаб­ходнасць прабівае сабе дарогу скрозь выпадковасці. Узаемасувязь неаб­ходнасці і выпадковасці праяўляецца і ў тым, што яны могуць мяняцца месцамі: тое, што ў адных умовах і ў адным дачыненні з’яўляецца выпад­ковым, у іншых умовах і дачыненнях – неабходным і наадварот.

Прадстаўнікі метафізічнага матэрыялізму супрацьпастаўлялі неабход­насць выпадковасці і даходзілі да адмаўлення выпадковасці, што непаз­бежна вяло да фаталізму. Так, напрыклад, Т. Гобс, П. Гольбах і інш., слуш­на адзначаючы, што ў свеце няма беспрычынных з’яў, рабілі спрошчаны вывад аб тым, што ўсе падзеі ў роўнай меры неабходныя, фатальна прадвызначаныя, а выпадковымі яны нам падаюцца толькі таму, што мы не ведаем іх прычыны.

Паняцце «неабходнасць» нельга атаясамліваць з паняццем «непаз­бежнасць». Непазбежнай называецца такая з’ява, якая праяўляецца незалежна ад наяўнасці тых ці іншых умоў. Інакш кажучы, калі неабходная з’ява мае цэлы спектр магчымасцей для свайго ажыццяўлення, і, таму форма яе ажыццяўлення аказваецца выпадковай, то непазбежная з’ява мае толькі адну магчымасць, з’яўленне яе жорстка дэтэрмінавана, і яна выключае іншыя варыянты ажыццяўлення.

Пры аналізе адносін прычыны і выніку, неабходнасці і выпадковасці мы пастаянна звярталіся да катэгорыі «магчымасць». Апошняя нераз­рыўна звязана з катэгорыяй «рэчаіснасць».

Пад рэчаіснасцю разумеюць увесь рэальна існуючы свет, ва ўсёй яго канкрэтнасці, усёй сукупнасці наяўна існуючых з’яў, узятых у адзінстве з іх сутнасцю. У вузкім сэнсе слова рэчаіснасць – канкрэтнае быццё асоб­ных прадметаў ці працэсаў, якія валодаюць пэўнымі прасторавымі і часа­вымі, якаснымі і колькаснымі характарыстыкамі.

Магчымасць – гэта тэндэнцыі, перадумовы ўзнікнення таго, чаго яшчэ няма ў сапраўднасці, у цяперашнім, рэальным быцці.

Рэчаіснасць – гэта актуальнае быццё рэчаў і з’яў.

Магчымасць – гэта іх рэальнае патэнцыяльнае быццё, гэта будучае ў цяперашнім. Пры наяўнасці пэўных умоў патэнцыяльнае быццё пера­ходзіць у актуальнае. Уся канкрэтная рэчаіснасць узнікае як вынік рэалі­зацыі раней існаваўшых магчымасцей, і яна ж адначасова ўтрымлівае ў сабе магчымасць змянення і развіцця. У дыялектычнай узаемасувязі маг­чымасці і рэчаіснасці першынство належыць рэчаіснасці. Апошняя ўклю­чае ў сябе ўсе магчымасці свайго далейшага развіцця, але ні адна магчы­масць не ахоплівае ўсёй рэчаіснасці. Пераход магчымасці ў рэчаіснасць і ўзнікненне на яе базе новых магчымасцей абумоўлены дзеяннем законаў і заканамернасцямі.

Выдзяляюць рэальныя і фармальныя магчымасці. Першыя звязаны з неабходнымі бакамі, адносіны функцыянавання і развіцця аб’екта, а дру­гія – з выпадковымі. Іх можна ахарактарызаваць з дапамогай верагоднасці. Фармальныя магчымасці хоць і не супярэчаць заканамернасці развіцця аб’екта і, значыць, могуць ператварыцца ў рэчаіснасць, але верагоднасць такога ператварэння блізкая да нуля. Што датычыць рэальных магчы­масцей, то іх верагоднасць у гэтых адносінах, наадварот, блізкая да адзін­кі. Самі рэальныя магчымасці, у сваю чаргу, падраздзяляюцца на аб­страктныя і канкрэтныя.

Абстрактныя магчымасці – гэта магчымасці, для рэалізацыі якіх у ця­перашні час няма неабходных умоў. Канкрэтныя магчымасці могуць мець ці ўжо маюць умовы для свайго ажыццяўлення ў цяперашні час. Разгляда­ючы катэгорыі «магчымасць» і «рэчаіснасць», іх пераход аднаго ў другое, мы характарызавалі свет, прадметы і з’явы, перш за ўсё з пункту гледжан­ня іх станаўлення, змянення, развіцця. Пры гэтым адразу ж узнікаюць пытанні: які механізм развіцця, якія прычыны (крыніцы развіцця), якія тэн­дэнцыі, кірунак развіцця. Адказы на гэтыя пытанні даюць асноўныя законы дыялектыкі.

Такім чынам, катэгорыі ўяўляюць сабой найбольш рухомую частку дыялектыкі, метадалагічная функцыя якіх неаддзельная ад іх зместу: па-першае, яны адлюстроўваюць агульная ўласцівасці сувязей і адносін аб’ектыўнай рэальнасці; па-другое, з’яўляюцца ступенямі пранікнення чалавека ў навакольны свет; па-трэцяе, катэгорыі – гэта важнейшыя фор­мы апісання і тлумачэння развіцця ўсёй разнастайнасці быцця; па-чацвёр­тае, у катэгорыях дыялектыкі канкрэтызуюцца яе асноўныя законы – адзінства і барацьбы процілегласцей, узаемнага пераходу колькасных і якасных змяненняў, адмаўленне адмаўлення.

Сярод законаў дыялектыкі асаблівае месца належыць закону адзінства і барацьбы процілегласцей. Ва ўласным сэнсе дыялектыку коратка можна вызначыць як вучэнне аб адзінстве супрацьлегласцей. Закон адзінства і барацьбы супрацьлегласцей – сутнасць, ядро дыялек­тыкі. Гэты закон займае цэнтральнае месца ва ўсёй структуры дыялектыкі як навуковай сістэмы прынцыпаў, законаў і катэгорый.

Кожны прадмет, кожны працэс ці з’ява аб’ектыўнага свету ёсць адзін­ства ўнутраных, узаемадзеючых паміж сабой, процілеглых бакоў і тэндэн­цый у развіцці, якое выступае як працэс узнікнення, станаўлення і выра­шэння супярэчнасцей. Ужо сам рух ёсць супярэчнасць, ёсць адзінства двух процілеглых бакоў – перапынны і бесперапынны. Цела, якое руха­ецца, у адзін і той жа момант часу знаходзіцца ў дадзеным пункце прас­торы і разам з тым не знаходзіцца ў ёй. Пастаяннае ўзнікненне і аднача­совае вырашэнне гэтай супярэчнасці і ёсць менавіта рух. Сучасная фізіка паказала, што матэрыя ў сваёй унутранай структуры глыбока супярэч­лівая, што ўсе яе мікрааб’екты валодаюць адначасна хвалевымі і карпус­кулярнымі ўласцівасцямі. У адзінстве і ўзаемадзеянні гэтых супрацьлеглых уласцівасцей, у іх супярэчнасці закладзена аснова ўсіх фізічных ператва­рэнняў, змяненняў і развіцця ўсяго прыроднага свету.

Развіццё грамадства таксама ідзе шляхам узнікнення і вырашэння супярэчнасцей. Аснову жыцця грамадства складаюць характэрныя для яго ўнутраныя супярэчнасці, у першую чаргу супярэчнасці ў сістэме грамад­скай вытворчасці, супярэчнасці паміж рознымі сацыяльнымі сіламі.

У філасофскім аналізе гістарычных падзей і грамадскіх працэсаў нельга абмяжоўвацца толькі самымі агульнымі дыялектычнымі уяўленнямі (аб супярэчнасцях як адзінстве і барацьбе процілегласцей, аб пераходзе процілегласцей адна ў другую і да т. п.), іх трэба спалучаць з жывымі сацыяльнымі рэаліямі: патрэбамі і інтарэсамі людзей, іх ідэаламі, верай, ведамі, дабратой, справядлівасцю і г. д. Усе такія чалавечыя якасці, схіль­насці і заганы не могуць не адбівацца на канкрэтных дзеяннях людзей. Практычныя дзеянні робяцца людзьмі на аснове свядомага выбару ў канкрэтных сацыяльных сітуацыях.

Сацыяльныя супярэчнасці ўзнікаюць, у канчатковым выніку, толькі праз дзейнасць чалавека, развіваюцца і вырашаюцца таксама толькі ў яго дзеяннях. Яны выступаюць як вынік і адначасна як прычына чалавечай дзейнасці, функцыянуюць як грамадскія адносіны і сацыяльныя ўзаема­дзеянні людзей.

Такім чынам, супярэчнасць уласціва ўсім прадметам і з’явам аб’ек­тыўнага свету, і развіццё выступае як бесперапыннае ўзнікненне і выра­шэнне супярэчнасцей. Супярэчнасці складаюць аснову, крыніцу развіцця, яны аб’ектыўныя, неаддзельныя ад прыроды і грамадства, ад усяго акаляючага нас свету.

Сутнасць дыялектычнай супярэчнасці раскрываецца праз рад катэ­горый, такіх як тоеснасць, адрозненне, этап выяўлення супярэчнасцяў, канфлікт, развязванне супярэчнасцей.

«Супярэчнасць» і «процілегласць» нярэдка ўжываюцца як раўназнач­ныя паняцці. Сказаць, што дадзеная з’ява супярэчлівая ці што дадзеная з’ява ўяўляе сабой адзінства процілегласцей, па сутнасці справы, адно і тое ж. Але больш дакладна і слушна разглядаць супярэчнасць як адносі­ны паміж процілегласцямі. Працэсы ці з’явы выступаюць як супярэчнасці, якія складаюцца з супрацьлеглых бакоў ці тэндэнцый развіцця.

Такім чынам, процілегласці – бакі, моманты, тэндэнцыі адзінага, якія дапускаюць і ўзаемавыключаюць адзін аднаго. Адносіны процілегласцей прынята называць супярэчнасцю, якая ёсць толькі там, дзе ёсць развіццё і самарух.

Барацьба процілегласцей, процілеглых бакоў і тэндэнцый у прадме­тах і з’явах складае рухаючую сілу развіцця. Без яе няма ўзнікнення, раз­віцця і пераадолення супярэчнасцей, няма пераходу адной процілегласці ў другую.

Адносны характар адзінства процілегласцей заключаецца ў тым, што яно мае месца, пакуль існуе дадзены прадмет ці з’ява, дадзены якасны стан. Абсалютны характар барацьбы процілегласцей праяўляецца ў тым, што яна працякае не толькі ў перыяд існавання дадзенага прадмета ці з’явы, але і ў перыяд пераходу ад дадзенага прадмета да іншага, у перыяд замены старога якаснага стану новым.

Усе гэтыя рысы і асаблівасці характарызуюць дыялектычную супярэч­насць, якая выступае як адзінства і барацьба ўнутрана абумоўленых процілеглых бакоў прадметаў і з’яў аб’ектыўнага свету.

Зразумела, што ўсё гэта патрабуе канкрэтнага аналізу адпаведных формаў і відаў супярэчнасцей. Адзначым найбольш важныя з іх.

Унутраныя супярэчнасці – адносіны паміж процілеглымі бакамі дадзенага прадмета ці з’явы. Знешнія супярэчнасці – адносіны паміж дадзеным прадметам ці з’явай і навакольным асяроддзем, супярэчнасці паміж прадметамі ці з’явамі. Вырашальнае значэнне маюць унутраныя супярэчнасці, паколькі яны з’яўляюцца крыніцай развіцця і вызначаюць характар дадзенай з’явы, таксама як і яго ўзаемаадносіны з навакольным асяроддзем. Знешнія супярэчнасці выступаюць як неабходныя ўмовы існавання дадзенага прадмета ці з’явы. Яны аказваюць уплыў на ход развіцця, але іх дзеянне праяўляецца галоўным чынам праз унутраныя заканамернасці і з’яўляюцца вытворным ад іх.

У пэўных умовах знешнія супярэчнасці могуць аказваць і вырашальны ўплыў. Так, супярэчнасць паміж жывым арганізмам і асяроддзем разам з унутранымі супярэчнасцямі самога арганізму выступае адным з выра­шальных фактараў існавання і развіцця жывой прыроды.

Супярэчнасці вельмі адрозніваюцца па характару выражэння ў іх уну­траных уласцівасцей прадметаў і з’яў, па ступені выражэння імі сутнасці з’яў і працэсаў навакольнага свету. Выдзелім тут істотныя і неістотныя супярэчнасці. Першыя з іх выражаюць вызначальныя бакі і тэндэнцыі ў развіцці, характарызуюць сутнасныя адносіны рэчаў, іх унутраную пры­роду. Неістотныя супярэчнасці выражаюць дадатковыя, асобныя бакі і ад­носіны ва ўзаемадзеянні прадметаў матэрыяльнага свету.

У сучасных умовах грамадскага развіцця ўсё большае значэнне для краін свету, ў тым ліку і для нашай рэспублікі, маюць супярэчнасці ў раз­віцці навукі, тэхнікі, сацыяльна-эканамічныя, палітычныя, культурныя, яны патрабуюць для свайго вырашэння сумесных дзеянняў дзяржавы, ураду ў маштабах усёй планеты.

Метадалагічнае і светапогляднае значэнне закона адзінства і бараць­бы супрацьлегласцей выражаецца, па-першае, у тым, што ён вучыць ніякую ступень развіцця не разглядаць як канчатковую і арыентуецца на бясконцую творчасць, па-другое, указвае на тое, што супярэчнасці рэчаіс­насці павінны адбівацца ў супярэчлівых формах мыслення, па-трэцяе, ён раскрывае ўнутраны выток руху, прынцып самаруху і развіцця свету. Характар працэсу развіцця, шляхі і формы пераходу ад старога стану да новага раскрываюцца іншым законам дыялектыкі – законам узаемнага пераходу колькасных змяненняў у якасныя, якія арганічна звязаны з законам адзінства і барацьбы супрацьлегласцей.

Пад якасцю маецца на ўвазе неаддзельная ад прадметаў і з’яў уну­траная пэўнасць, сукупнасць прыкмет, якія выражаюць іх сутнасць і спе­цыфіку, іх адрозненне ад іншых прадметаў і з’яў. Паколькі ўсе прадметы і з’явы валодаюць складанай будовай, то якасць можна разглядаць і як адзінства структуры і складаючых яе элементаў.

Якасць прадмета – цэласная і адносна ўстойлівая сукупнасць прык­мет, якая вызначае яго спецыфіку. Навакольны свет уяўляе сабой бес­перапынны працэс руху і развіцця, дзе момант зменлівасці неаддзялімы ад моманту ўстойлівасці. Адна з асаблівасцей якаснай пэўнасці ў тым і заключаецца, што яна, калі выражае гэты супярэчлівы момант развіцця, фіксіруе адносную ўстойлівасць прадмета.

Аднак пры высвятленні прыроды якаснай вызначанасці неабходна зыходзіць з таго, што яе ўстойлівасць адносная, яна бесперапынна змяня­ецца па меры развіцця саміх працэсаў і з’яў. Напрыклад, такая якасная пэўнасць, як жыццё, пачынаючы з яе ўзнікнення на Зямлі і аж да сучаснага этапа, уяўляе сабой якасна асаблівую, устойлівую форму руху матэрыі. Разам з тым дадзеная якасная пэўнасць падвяргалася і падвяргаецца бесперапынным змяненням. Сучасны якасны стан жывой прыроды і яе стан мільёны гадоў таму назад адрозніваюцца значным чынам.

Паняцці «якасць» і «ўласцівасць» іншы раз ужываюцца як аднапарад­кавыя катэгорыі. Але, строга кажучы, гэтыя паняцці трэба адрозніваць. Якасць – гэта цэласная характарыстыка прадмета ці з’явы, уласцівасць – адзін з бакоў дадзенага прадмета ці з’явы, іх частковая характарыстыка.

Не ўсе ўласцівасці ў аднолькавай ступені выражаюць якасную пэў­насць. Адны з іх закранаюць больш істотныя бакі, другія – менш істотныя. Так, перыядычныя крызісы ў развіцці эканомікі з’яўляюцца адной з істот­ных прыкмет, тады як іх працягласць і перыяды паўтарэння не маюць істотнага значэння.

Адрозненне паміж якасцю і ўласцівасцямі можа мець у пэўным сэнсе і адноснае значэнне. Адзін і той жа прадмет ці які-небудзь з яго бакоў у некаторых адносінах выступае як якасць, у іншых – як уласцівасць. Якасці і ўласцівасці могуць мяняцца месцамі ў залежнасці ад канкрэтных сувязей прадмета, з’явы. Чым багацейшыя прадметы і з’явы па сваіх сувязях і адносінах з іншымі, тым больш шматякаснымі яны выступаюць.

Шматякаснасць прадметаў і з’яў вызначаецца таксама тым, што яны праходзяць у сваім развіцці розныя фазы, ступені, этапы. Кожны новы этап у развіцці прадмета, з’явы характарызуецца і новай якаснай пэўнасцю, тымі ці іншымі змяненнямі ў старым якасным стане.

Прадметы і з’явы маюць не толькі якасны, але і колькасны бок. Колькасць – пэўнасць прадметаў і з’яў, якая выражае лік характэрных для іх уласцівасцей, суму складаючых іх частак, велічыню, ступень інтэнсіў­насці, маштаб развіцця і да т. п. Колькасць – велічыня, ступень інтэнсіў­насці дадзенай якасці. Яна такая ж аб’ектыўная, як і якасць. Найчысцей­шым колькасным азначэннем, якое мы толькі ведаем, з’яўляецца лік. Менавіта лік, які выступае ў розных канкрэтных праявах, служыць выра­жэннем колькаснай пэўнасці дадзенага прадмета ці з’явы.

У грамадскіх з’явах таксама разам з якасным бокам ёсць і колькасны. Ён характарызуе тэмпы росту прадукцыйнасці працы, народанасельніцтва, асабістага і нацыянальнага даходу і многія іншыя бакі жыцця грамадства.

Колькасць у параўнанні з якасцю мае тую асаблівасць, што яна ў пэўных адносінах выступае як бы знешнім момантам для прадметаў і з’яў. Так, вада застаецца вадой незалежна ад таго, ці роўная яе тэмпера­тура 16 або 80°С (па Цэльсію), ці вымяраецца яе аб’ём адным літрам або тысячамі літраў.

Якасць і колькасць дыялектычна звязаны паміж сабой, выступаюць як адзінства процілегласцей. Якасная пэўнасць не існуе без колькаснай і наадварот. Гэта адзінства якаснай і колькаснай пэўнасці знаходзіць сваё выражэнне ў меры. Менавіта мера паказвае ўзаемаабумоўленасць якаснага і колькаснага бакоў прадмета ці з’явы. Ёю выражаюцца межы, у якіх прадметы, з’явы застаюцца самімі сабой. Так, для цвёрдага стану вады пры нармальным атмасферным ціску мерай з’яўляецца тэмпература ніжэй 0°С, для вадкага стану пры тых жа ўмовах ціску.

У адзінстве якаснай і колькаснай пэўнасцей вядучае месца належыць якасці. Гэта ўзаемадзеянне, узаемапранікненне колькаснай і якаснай пэўнасцей у працэсе развіцця выражаецца ў законе пераходу колькасці ў якасць і наадварот. Ва ўсёй прыродзе бесперапынна адбываюцца працэсы пераходу колькасных змяненняў у якасныя, якія, натуральна, у розных яе сферах маюць свой асаблівы змест і спецыфіку.

Гісторыя чалавецтва неабвержна даказвае, што і ў грамадскім жыцці развіццё адбываецца ў адпаведнасці з законам пераходу колькасных змяненняў у карэнныя, якасныя.

Дыялектычны пераход колькасных змяненняў у якасныя мае месца і ў сферы чалавечай свядомасці. Развіццё навуковага пазнання свету не ёсць прамая і плаўная лінія. У пэўныя моманты гісторыі, калі ў навуковым пазнанні накапліваецца досыць вялікі – і эксперыментальны, і тэарэтыч­ны – матэрыял, адбываюцца навуковыя рэвалюцыі, якія па-новаму рас­крываюць з’явы навакольнага свету. Пераход колькасных змяненняў у якасныя выступае ў выглядзе скачка. Скачок выступае ў якасці пэўнай формы руху і развіцця. Ён уяўляе сабой карэнныя, якасныя змяненні, такую стадыю ў развіцці, калі здзяйсняецца непасрэдны пераход ад адной якасці да другой. Скачок у працэсе развіцця ёсць пераломны этап, выра­шальнае звяно.

Прызнанне фактаў існавання скачкоў у навакольным свеце яшчэ не дае поўнага разумення асаблівасцей працэсу развіцця. Дыялектычны матэрыялізм патрабуе падыходзіць да аналізу скачкоў канкрэтна-гіста­рычна – бачыць якасныя адрозненні і разнастайнасць саміх скачкоў.

Пераход ад старой якасці да новай можа здзяйсняцца і ў форме па­ступовага накаплення элементаў новай якасці, што суправаджаецца адмі­раннем элементаў старой якасці. Прыкладам паступовага скачка, які здзяйсняўся на працягу многіх тысячагоддзяў, быў працэс станаўлення чалавека. Паступовы пераход ад старой якасці да новай мае месца ў многіх з’явах грамадскага жыцця. Так, шляхам паступовага накаплення элементаў новай якасці і адмірання элементаў старой якасці адбываецца працэс узнікнення і развіцця моў.

Разгледжаныя формы праяўлення скачкоў не вычэрпваюць усёй іх разнастайнасці. Яны з’яўляюцца толькі найбольш распаўсюджанымі.

У прымяненні да з’яў грмадскага жыцця колькасныя і якасныя змя­ненні выступаюць у выглядзе эвалюцыі і рэвалюцыі.

Эвалюцыйная форма азначае, што ў рамках дадзенай якасці адбы­ваюцца колькасныя змяненні. Рэвалюцыйная форма ёсць радыкальны пераход да новай якасці, перапынак колькаснай паступовасці.

Неабходна ў сувязі з гэтым коратка спыніцца на змесце паняццяў «эвалюцыя» і «рэвалюцыя». Паняцце «эвалюцыя» ўжываецца як для аба­значэння адной з формаў развіцця, так і для абазначэння развіцця ў цэ­лым. Мы гаворым, напрыклад, аб эвалюцыі жывой прыроды, маючы на ўвазе, што яна дапускае не толькі колькасныя, але і якасныя змяненні. Таксама неадназначна ўжываецца і паняцце «рэвалюцыя». Пад рэвалю­цыяй можа падразумявацца адна з формаў развіцця – карэннае, якаснае змяненне. У гэтых адносінах паняцце «рэвалюцыя» раўназначнае паняц­цю «скачок». Аднак у прыродзе і грамадстве могуць быць карэнныя, якас­ныя змяненні, скачкі, якія не з’яўляюцца рэвалюцыяй. Калі ўзяць такую канкрэтную форму якасных змяненняў, як сацыяльная рэвалюцыя, то тут паняцці «скачок» і «рэвалюцыя» супадаюць, бо сацыяльная рэвалюцыя ёсць не што іншае, як выражэнне скачкападобнага пераходу ад аднаго спосабу вытворчасці да другога.

Эвалюцыйны і рэвалюцыйны шляхі развіцця знаходзяцца ў дыялек­тычным адзінстве. Але ў рэальнай палітычнай барацьбе часцей за ўсё маюць месца крайнасці, як у тым, так і ў другім напрамку, што прыводзіць да сумных вынікаў: з аднаго боку з’яўляюцца «эвалюцыяністы», якія ад­маўляюць усякае значэнне за рэвалюцыянізмам, а з другога боку, нам здараецца бачыць крайніх, калі можна так сказаць, «рэвалюцыяністаў», ігнаруючых асноўныя законы грамадскай эвалюцыі і якія трапляюць у выніку гэтага ва утапічнае, анархічнае «бунтарства», самадастатковае, якое ні з чым не лічыцца. Толькі свядомыя адносіны да гістарычнага пра­цэсу, правільнае, навуковае разуменне законаў гістарычнага развіцця, уменне сумясціць эвалюцыянізм з рэвалюцыянізмам гарантуюць нам разумную, мэтазгодную, сапраўды рэвалюцыйную дзейнасць.

Выбар паміж эвалюцыяй і рэвалюцыяй – не акадэмічная спрэчка ў дэбатах: гэта спрэчка Жыцця і Смерці, гэта спрэчка паміж грамадзянскім Мірам і грамадзянскай Вайной.

Гісторыя чалавецтва на біялагічным гадзінніку – гэта кароткі скачок з папярэдніх віткоў спіралі развіцця на новы, азначаны як рэвалюцыя «ўнутры» непараўнальна больш працяглага працэсу эвалюцыі. Такім чынам, гісторыя людзей ёсць таксама эвалюцыя, толькі сацыяльная: развіццё па этнічнай гарызанталі (род, племя, сям’я, народнасць, нацыя) і сацыяльнай вертыкалі (групы, слаі, касты, класы).

Час ад часу ў ходзе аб’ектыўнага эвалюцыйнага працэсу накаплі­ваюцца прыкметы, якія, згусціўшыся, утвараюць свайго рода мутацыі – войны («па гарызанталі») і рэвалюцыі («па вертыкалі»).

Паколькі ў гісторыі ў адрозненне ад прыроды дзейнічае і суб’ектыўны фактар, то гэтыя выбуховыя рэвалюцыйныя працэсы ў пэўным сэнсе не падпарадкоўваюцца законам эвалюцыі, а супярэчаць ім: яны спрабуюць альбо паскорыць працэс, альбо затармазіць яго, часцей за ўсё скрыў­ляюць яго. У любым выпадку ў дзеянне ўступаюць самі ўдзельнікі эвалю­цыйнага працэсу – людзі.

Рознае ўжыванне тэрмінаў «эвалюцыя» і «рэвалюцыя» абумоўлена разнастайнасцю канкрэтных форм праяўлення колькасных і якасных змя­ненняў у прыродзе і грамадстве. Яно не знімае найважнейшага палажэння дыялектыкі аб дзвюх асноўных формах развіцця – колькасных і якасных змяненнях,– а толькі ўказвае на неабходнасць усебаковага і канкрэтнага падыходу да аналізу складаных працэсаў рэальнага руху.

Метадалагічнае значэнне гэтага закона вызначаецца перш за ўсё тым, што ён носіць усеагульны характар і ўказвае на адзінства якасных і колькасных метадаў у пазнанні і практычнай дзейнасці. Закон патрабуе канкрэтна-гістарычнага падыходу пры аналізе розных форм якасных змя­ненняў, уліку аб’ектыўных умоў развіцця (месца, часу, прыроды, з’яў і г. д.).

Закон адмаўлення адмаўлення лагічна звязаны з іншымі законамі дыялектыкі і разам з тым мае свой цалкам пэўны змест. Калі закон адзін­ства і барацьбы процілегласцей раскрывае барацьбу новага са старым, выступае як унутраны выток развіцця, а закон пераходу колькасных змяненняў у якасныя выражае характар развіцця і формы пераходу ад старога якаснага стану да новага, то закон адмаўлення адмаўлення вызна­чае, у якім напрамку адбываецца развіццё, у якой форме і як ажыццяў­ляюццая сувязь і гістарычная пераемнасць у развіцці.

Адмаўленне – момант сувязі і развіцця. Бясконцае ўзнікненне аднаго якаснага стану і знікненне другога выступаюць як адмаўленне старога новым, як развязванне адных супярэчнасцей і ўзнікненне другіх.

Дыялектычнае адмаўленне ўяўляе сабой заканамерную аб’ектыўную з’яву, незалежную ад суб’ектыўных жаданняў людзей. Яно выцякае з супярэчнасці прадметаў і працэсаў, з наяўнасці ў іх адмаўляючых адзін аднаго бакоў і тэндэнцый. Яго нельга разумець як простае знішчэнне. Яно ўяўляе сабой такое адмаўленне, якое мяркуе магчымасць далейшага развіцця, магчымасць новага адмаўлення. Калі, напрыклад, ператварыць зярняты пшаніцы ў муку, размалоўшы іх, то гэта будзе простае знішчэнне гэтых зярнят. Але такое адмаўленне выключае магчымасць далейшага развіцця расліны, бо размолатыя зярняты не валодаюць здольнасцю да прарастання. Значыць, у дадзеным выпадку будзе мець месца не дыялек­тычнае адмаўленне зярнят, а іх знішчэнне. У дыялектыцы адмаўляць – гэта не значыць проста сказаць не ці абвясціць рэч неіснуючай, ці зніш­чыць яе любым спосабам. Сапраўднае дыялектычнае адмаўленне ёсць прычына развіцця: яно стварае ўмовы для новага адмаўлення.

Сэнс дыялектычнага адмаўлення заключаецца менавіта ў тым, што яно выступае не толькі як момант пераадолення старога, але і як момант сувязі новага з усім станоўчым, што было створана пры старых формах развіцця, як момант пераемнасці ў развіцці.

Гістарычная пераемнасць паміж старым і новым мае месца і ў раз­віцці з’яў, працэсаў і грамадскім жыцці. Так, пераход ад аднаго спосабу вытворчасці да другога ёсць адмаўленне старога новым. Але пры гэтым у новым спосабе вытворчасці захоўваюцца прадукцыйныя сілы, створаныя на папярэдніх ступенях развіцця чалавечага грамадства. Дзякуючы гэтаму факту ўтвараецца сувязь у чалавечай гісторыі, утвараецца гісторыя чала­вецтва, якая тым больш становіцца гісторыяй чалавецтва, чым больш выраслі прадукцыйныя сілы людзей, а, значыць, і іх грамадскія адносіны.

Працэс развіцця не спыняецца на першым адмаўленні. Дадзенае адмаўленне адмаўляецца новым, а новае, развіваючыся і зрабіўшыся старым, адмаўляецца наступным новым. Паколькі дыялектычнае развіццё выступае як рад адмаўленняў, то ўзнікаюць пытанні: якая сувязь паміж першым і наступным адмаўленнем; што новага дае другое адмаўленне ў параўнанні з першым; якая заканамернасць дзейнічае ў агульным лан­цугу змены адмаўленняў? Але адмаўленне адмаўлення не ёсць простым чаргаваннем пераходаў процілегласцей адна ў адну, простай заменай аднаго адзінства процілегласцей іншым. Яно азначае такую іх замену, якая дапускае паўтарэнне пройдзеных этапаў на новай, вышэйшай аснове развіцця, якая ўключае у сябе вяртанне нібыта да старога. У гэтым заключаецца адна з характэрных праяў закона адмаўлення адмалення. Таму сінтэз як вынік адмаўлення нельга разглядаць у выглядзе нечага застылага, завершанага. Кожны новы віток спіралі выступае як дыялек­тычны цыкл, а чаргаванне віткоў характарызуе бесперапыннасць развіцця, узыходжанне ад ніжэйшага да вышэйшага.

Прызнанне ўзыходзячай тэндэнцыі развіцця не азначае, што ўсе змя­ненні ў свеце ідуць толькі ў гэтым кірунку. Працэсам узыходжання проці­стаяць працэсы сыходжання, прагрэсіўныя тэндэнцыі неаддзельныя ад рэгрэсіўных.

Магчымасць рэгрэсу ў грамадстве звязана са складанасцю і супярэч­насцю гістарычнага працэсу, з праяўленнем суб’ектыўных фактараў, а та­му гісторыя ідэй зігзагамі і крутымі дарогамі выстройваецца ў агульную лінію развіцця: змена цывілізацыі. Такім чынам, закон адмаўлення адмаў­лення, абапіраючыся на два іншыя законы дыялектыкі дае магчымасць найбольш канкрэтна і поўна паказаць развіццё, вызначыць яго кірунак і тэндэнцыі, свядома дзейнічаць (ці перашкаджаць) станаўленню новага.

Гісторыя філасофіі кажа пра тое, што заўсёды існавалі і існуюць роз­ныя падыходы, альтэрнатывы (ад лацінскага – «адзін з двух») канцэп­туальнага разумення свету. Канцэпцыя – спосаб разумення, трактоўкі раз­глядаемых праблем. За канцэпцыяй стаіць выбар светапогляду.

Акрамя асноўнага дзялення філасофскіх вучэнняў на матэрыялістыч­ныя і ідэалістычныя, яны падраздзяляюцца таксама ў залежнасці ад рас­працоўкі і прымянення ў іх метаду пазнання на дыялектычныя і мета­фізічныя. Гэта два супрацьлеглыя метады. Па паходжанні дыялектычны метад з’яўляецца больш раннім, чым метафізічны. Але дыялектыка стара­жытных філосафаў – першая ў гісторыі форма – была стыхійнай і ўяўляла сабой суму неабагульненых і несістэматызаваных выказванняў, якія з’яўляюцца вынікам геніяльных здагадак, а не свядомага, заснаванага на вопыце пранікнення ў сутнасць працэсаў матэрыяльнага свету. Стыхійная, наіўная старажытная дыялектыка, хоць і ахоплівала агульны характар карціны з’яў, але не тлумачыла асобных падрабязнасцяў, з якіх склад­ваецца гэта карціна, што і абумовіла яе гістарычную абмежаванасць. З-за гэтай абмежаванасці старажытнай дыялектыцы прыйшлося уступіць мес­ца метафізіцы.

Само паняцце «метафізіка» бярэ пачатак у I ст. да н. э. і звязана з тым, што Андронік Радоскі аб’яднаў усе работы Арыстоцеля пад назвай «Метафізіка» (тое, што ідзе пасля фізікі). Метафізіка – філасофскае вучэн­не аб гранічных асновах і пачатках быцця. М. Хайдэгер выдзяляе ўнутры гісторыі метафізікі тры эпохі, заснаваныя на пэўных метадалагічных уста­ноўках: а) існае ў сваім узыходжанні да самога сябе (Антычнасць) Метафі­зіка, паводле Арыстоцеля, не мае на ўвазе практычных мэт і не звязана з матэрыяльнымі патрэбамі чалавека. Непадпарадкаванасць гэтым мэтам робіць яе самакаштоўнай і самасвабоднай навукай, існуючай дзеля самой сябе, дзеля ведаў і разумення; б) залежнае ад уласнай сутнасці існае (Сярэднявечча). Згодна з Арыстоцелем, але выходзячы за межы яго вучэння, Фама Аквінскі разглядае быццё як Абсалют, Касмічны Розум, у канчатковым выніку – як вярхоўны пачатак, вечнае (несканчальнае ў часе) і самадастатковае (ні ад чаго не залежыць, ні да чога не зводзіцца і нічога не выводзіцца). У гэтым прынята бачыць сапраўднае існаванне ці сапраўдную рэальнасць, трыадзінства Ісціны, Дабра і Любові. Тут быццё проціпастаўляецца існаму, а сутнасць тоесная існаванню, і наадварот. Такім чынам, для Фамы Аквінскага метафізіка ёсць «анталогія»; в) наяўнае як прадмет (Новы час). У Дэкарта, Лейбніца, Спінозы і інш. філосафаў ме­тафізіка яшчэ выступала ў цеснай сувязі з прыродазнаўчымі і гуманітар­нымі ведамі. Для Канта метафізіка засталася сінонімам філасофіі. Ён бачыўсваю задачу ў пераадоленні дагматызму і адначасова скептыцызму як двух аднабаковых і, значыць, непраўдзівых падыходаў да філасофіі.

З пачатку XIX ст. пад метафізікай сталі разумець непадзельна паную­чы ў філасофіі XVII–XVIII стст. метад пазнання, прыўнесены туды з пры­родазнаўчых навук. Да XV–XVII стст. вучонымі быў сабраны вялікі эмпі­рычны матэрыял, і задача заключалася ў тым, каб класіфікаваць яго. А гэта было магчыма толькі шляхам мысленага раздзялення адзінай пры­роды на асобныя часткі па знешніх прыкметах. Такое раздзельнае выву­чэнне было неабходным этапам у развіцці прыродазнаўства і асноўнай умовай далейшага прагрэсу.

З пункту гледжання метафізічнага метаду, і рэчы, і іх мысленныя адбіткі, гэта значыць паняцці,– гэта асобныя, нязменныя, застылыя, раз і назаўсёды дадзеныя прадметы, якія падлягаюць даследаванню адзін пасля другога і адзін незалежна ад другога. Галоўная рыса метафізічнага метаду – адмаўленне формулы дыялектыкі «І – і» і абсалютызацыя формулы «Альбо – альбо».

Метафізіка, адмаўляючы адзінства колькасці і якасці, адмаўляе і адзінства бесперапыннасці і перапыннасці ў развіцці.

Эклектыка і сафістыка маюць розныя характэрныя для метафізікі заганы:

– аднабаковасць;

– выхопліванне асобных фактаў без іх сувязі з іншымі, з сутнасцю працэсу;

– няўменнем бачыць галоўнае.

Эклектыка – злучэнне розных, часта супярэчлівых поглядаў, ідэй, прынцыпаў і тэорый.

Сафістыка (ад грэчаскага – «уменне хітрамудра весці дэбаты») свя­домае, суб’ектыўнае прымяненне ў спрэчках ці доказах няправільных до­вадаў, так званых «сафізмаў», гэта значыць усялякіх хітрыкаў, якія знеш­няй, фармальнай правільнасцю спекулююць на гібкасці і шматзначнасці паняццяў. Характэрныя рысы сафістыкі– вырыванне падзей з іх сувязі з іншымі; прымяненне заканамернасці адной групы з’яў да з’яў іншых груп; адной гістарычнай эпохі да падзей іншых эпох. Сафістыка, такім чынам, грунтуецца на абсалютызацыі, перабольшванні моманту адноснасці на­шых ведаў.

Асаблівай разнавіднасцю метафізікі з’яўляецца дагматызм, які ад­маўляе прынцып развіцця. Галоўнай прыкметай дагматызму пры выра­шэнні тэарэтычных і практычных праблем з’яўляецца адмаўленне ад пры­знання залежнасці ісціны ад умоў, месца і часу. Палажэнні, якія былі праў­дзівымі ў адных варунках, дагматык ператварае ў застылыя, нязменныя догмы, якія нібыта захоўваюць сваю праўдзівасць на ўсе часы. У пазна­вальнай дзейнасці такі падыход вядзе да застою, акамянеласці думкі, ад­маўленню неабходнасці пастаяннага і заканамернага развіцця пазнання.

Іншай альтэрнатывай дыялектыкі з’яўляецца рэлятывізм. Калі мета­фізіка, у процівагу дыяалектыцы, абсалютызуе момант устойлівасці ў раз­віцці, то рэлятывізм абсалютызуе момант зменлівасці. Адрозненне паміж дыялектыкай і рэлятывізмам можна ўразумець, супаставіўшы палажэнні Геракліта з Эфесу і Краціла з Афін. Вялікі дыялектык антычнага свету сцвярджаў, што «ў адну і тую ж раку ты не ўступіш двойчы», бо «на тых, хто ўступае ў адну і тую ж раку, усё новыя і новыя воды цякуць». Краціл, у процівагу Геракліту, мяркуе, што «ў адну і тую ж раку нельга ўступіць і адзін раз». У палажэнні Геракліта момант зменлівасці спалучаецца з мо­мантам устойлівасці. У палажэнні Краціла момант устойлівасці падзеі ад­маўляецца і абсалютызуецца момант яго зменлівасці. Падзея ператва­раецца ў суцэльную плынь змянення, таму ў адну і тую ж раку нельга ўступіць і адзін раз.

У складаным сучасным свеце ва ўмовах узмацнення плюралізму мер­каванняў у сферы філасофскай думкі існуюць і функцыянуюць і іншыя канцэпцыі дыялектыкі. Да іх можна аднесці «негатыўную» дыялектыку, распрацаваную Адарно, Маркузе; «трагічную» дыялектыку Ліберта; дыя­лектыку «эпістэмалагічнай рэфлексіі» Башляра; «герменеўтычную» дыя­лектыку Гадамера. Так, напрыклад, у работах Т. Адарно «Дыялектыка асветы» і «Негатыўная дыялектыка» філасофія гісторыі паўстае як метадалогія ўсеагульнага адмаўлення, а дыялектыка – усяго толькі спосаб разлажэння, дэструкцыі ўсяго «дадзенага». Усе яны прызнаюць узаемазвязаны зменлівы характар навакольнай рэчаіснасці і, магчыма, надаюць гэтаму большае значэнне, чым дыялектыка Гегеля і Маркса. Аднак у адрозненне ад яе сучасная дыялектыка спрабуе не прымірыць, не «зняць» процілегласці, не аб’яднаць іх у сістэматычнае адзінстве, але, наадварот, выявіць як мага больш разнастайных, няхай нават супрацьлеглых бакоў рэчаіснасці, якія лічацца раўнапраўнымі, і ў гэтым сэнсе нязводзімымі адзін да аднаго, а суіснуючымі ў разнастайным адзінстве навакольнага свету.