5.3. Катэгорыя матэрыі. Эвалюцыя поглядаў на матэрыю ў гісторыі філасофіі

Катэгорыя матэрыі. Эвалюцыя поглядаў на матэрыю ў гісторыі філасофіі

5.3

Паняцце матэрыі з’яўляецца фун­даментальным як для філасофіі, так і для прыродазнаўства. Іх сувязь пры вырашэнні асноўнага пытання філасофіі (аб аснове адзінства свету, чалавека, сутнасці быцця гэтага свету) вызначыла этапы, эвалюцыю поглядаў на матэрыю і яе атрыбуты, што, у сваю чаргу, знайшло адлюстраванне ў іс­наванні асноўных гістарычных формаў матэрыялізму. Можна выдзеліць некалькі этапаў у развіцці поглядаў на матэрыю: антычная філасофія, эпоха Адраджэння і пазнейшае развіццё філасофіі і прыродазнаўства, марксісцкая філасофія.

У антычнасці філасофія будавалася на звычайнай назіральнасці (першы этап). Вывады рабіліся на падставе абагульнення штодзённага вопыту. Характэрная асаблівасць поглядаў на матэрыю ў гэты перыяд заключалася ў тым, што нейкі элемент прыроды (агонь, вада) лічыўся са­мым элементарным, які ўваходзіць у кожную рэч прыроды (усяго свету). Такі погляд на матэрыю дазваляў прасцей тлумачыць якасную разна­стайнасць свету: рэчы ўзнікаюць у выніку злучэння і раз’яднання ўказаных элементаў. У філасофіі Сярэднявечча ставіліся пытанні такога кшталту: ці вечная матэрыя, ці з’явілася яна натуральным чынам, ці яна створана, ці з’яўляецца яна субстанцыяй. Так, Ф. Аквінскі лічыў, што матэрыя ство­рана Богам і не мае самастойнага быцця, г. зн. не з’яўляецца суб­станцыяй.

Тым не менш, у філасофіі памалу вядзецца работа над пабудовай новай метадалогіі пазнання.

Адным з першых, хто ўнёс свой уклад у гэту пабудову, быў відны еў­рапейскі мысліцель XV ст. Мікалай Кузанскі. Ён зрабіў бліскучую царкоў­ную кар’еру (стаў кардыналам каталіцкай царквы) М. Кузанскі спрабаваў выкарыстаць антычную спадчыну (Платона) для аналізу тых праблем, якія паўсталі перад навукай і філасофіяй яго часу. Ён перанёс катэгорыю «быццё» з сферы трансцэндэнтнай (пераступаць, абазначае звыш­катэгарыяльны, паняцце, якое ўзвышаецца над усімі мысленнымі катэго­рыямі «родамі»), з той, якая робіць высновы, у пачуццёвы, прыродны свет. Тым самым быў нададзены імпульс развіццю філасофска-матэрыялі­стычных вучэнняў пра свет. Калі неаплатонікам быў уласцівы іерархічны погляд на быццё, свет ўяўляўся ім альбо як працэс сыходжання ад вышэй­шага пачатку да ніжэйшага, то Кузанскі сваім прынцыпам разгортвання здымае іерархічны прынцып будовы прыроды. Паколькі Бог бясконцы, то разгорнутая прырода, хоць і не бясконцая, бо тады яна магла быць роўнай Богу, але яна не мае межаў, а, значыць, цэнтра. Калі адбываецца разгортванне свету, то свет адзіны, няма аніякай розніцы паміж зямлёй і  нябёснымі сферамі.

Другі этап у станаўленні поглядаў на матэрыю звязаны з далейшым развіццём уяўленняў пра свет. Матэрыя ў гэты час атаясамлівалася з рэ­чывам, атамамі. М. Капернік і Д. Бруна ў сваіх работах адрадзілі ўяўленні грэчаскіх філосафаў пра ўнутраную актыўнасць матэрыі. Бруна лічыў матэрыю адзіным пачаткам усяго існага, сцвярджаў, што для прыроды Бог не патрэбен. Ён выказаў ідэю аб адзінай бясконцай субстанцыі, з якой узнікае мноства светаў. Такія думкі сугучны праблеме матэрыяльнага адзінства свету.

Развіццё ў XVII–XVIII стст. матэматыкі і механікі садзейнічала выву­чэнню прыроды і ўзбагачэнню ўяўленняў аб матэрыі. Матэрыі прыпісваліся такія ўласцівасці, якія вывучаліся на аснове механікі Ньютана – працяг­ласць, непранікальнасць, інерцыя, вага, нязменная механічная маса і інш. На аснове механістычнага разумення матэрыі прырода ўяўлялася ў вы­глядзе складанай механістычнай сістэмы, элементамі якой з’яўляюцца атамы. Абсалютызацыя ролі законаў механікі пры пазнанні матэрыі пры­вяла да забыцця ўяўленняў антычнай філасофіі аб самаруху матэрыі. На пытанне, што прымушае матэрыю рухацца, быў дадзены адказ – перша­штуршок. Але што ж гэта такое? Значную частку сваёй навуковай дзей­насці Ньютан прысвяціў пошуку адказу на гэта пытанне. Механіцызм патрабаваў наяўнасці крыніцы руху матэрыі за яе межамі.

Важна пры гэтым падкрэсліць і тое, што механістычныя ўяўленні аб матэрыі нельга было распаўсюджваць на грамадскія і духоўныя пра­цэсы, зразумець працэс развіцця матэрыі да ўзнікнення свядомасці. Свядомасць проста суадносілася з матэрыяй, але паміж імі не наладж­валася сувязь на навуковай аснове. Адсутнічаў погляд на быццё, якое ёсць развіццём адзінай прыродна-сацыяльнай сістэмы. У выніку «матэ­рыя» і «свядомасць» метафізічна проціпастаўляліся адзін аднаму, разгля­даліся па-за развіццём, як застыўшыя, нязменныя.

Трэці этап у эвалюцыі поглядаў на матэрыю адносіцца да сярэдзіны XIX ст. У прыродазнаўстве і ў сацыяльнай практыцы склаліся перадумовы дыялектычнага разумення сутнасці свету. Новае тлумачэнне матэрыі, пра­панаванае К. Марксам і Ф. Энгельсам, а дакладней, дыялектыкі матэрыі і свядомасці, дазволіла лепш спасцігнуць сутнасць адносін чалавека да свету і самога чалавека. Паводле Ф. Энгельса, матэрыя бясконцая не толькі ў колькасных, але і ў якасных адносінах. Ёй уласцівы супярэчнасць і самарух. Гэта актыўны пачатак свету. Матэрыя першасная ў адносінах да свядомасці, якая з’яўляецца вынікам развіцця матэрыі. Свет – гэта матэ­рыяльны свет з мноствам рэчаў і з’яў, якія застаюцца і знікаюць, ад­люстроўваюцца ў свядомасці чалавека, але існуюць незалежна ад яго, аб’ектыўна. І гэта агульная ўласцівасць усіх элементаў свету, і яна ёсць матэрыя. Матэрыя існуе, і яе быццё даказваецца законам захавання і ператварэння энергіі і ўсім развіццём навукі і філасофіі.

Недаацэнка светапогляднай ролі філасофіі вядзе да метадалагічных крызісаў і цяжкасцяў у развіцці розных навук. Усім вядомая роля дыялек­тыкі ў пераадоленні крызісу ў фізіцы ў пачатку XX ст., калі ў сувязі з выяў­леннем электронаў, радыеактыўнасці, тэорыі адноснасці і г. д., адкрыццём карпускулярна-хвалевай прыроды элементарных часціц многія фізікі зра­білі памылковы (у духу суб’ектыўнага ідэалізму) вывад аб знікненні матэ­рыі, дэматэрыялізацыі атама.

Новыя адкрыцці маглі быць зразумелымі толькі з пазіцый дыялек­тычнага матэрыялізму, які не звязаны жорстка з пытаннем аб канкрэтнай будове матэрыі – гэта фізічнае пытанне, а пытанне аб адносінах нашага пазнання да фізічнага свету – гэта філасофская праблема. Шлях да дыя­лектычнага вызначэння паняцця матэрыі як адзінай субстанцыі ляжыць не праз пералічэнне яе фізічных уласцівасцей, а праз суаднясенне яе са свядомасцю.

Насамрэч знікла не матэрыя, а мяжа нашых ведаў пра яе, змяніліся нашы ўяўленні аб матэрыі. Гэтыя веды – сутнасць, ісціна адносная, але ў ёй змяшчаюцца зярняты абсалютнай ісціны, нешта такое, што не прахо­дзіць. Не менш эфектыўна дыялектыка дазволіла пераадолець у сярэдзіне XX стагоддзя метадалагічны крызіс у матэматыцы, дзе яшчэ ў пачатку стагоддзя былі выяўлены парадоксы тэорыі мностваў; агульнай тэорыі сістэм, у перыяд станаўлення якой былі зроблены няправільныя высновы пра тое, што яна прыйшла на змену традыцыйнай філасофіі; тэарэтычнай кібернетыцы, у якой паняцце інфармацыі трактавалася ў якасці новай філасофскай катэгорыі; малекулярнай генетыцы, у якой метафізічныя крайнасці аўтагенезу і этнагенезу выявілі сваю няслушнасць.

У. І. Ленін у рабоце «Матэрыялізм і эмпірыякрытыцызм» (1908) прапа­наваў прынцыпова новае асэнсаванне сутнасці матэрыі, падкрэслтўшы, што адзіная яе ўласцівасць – быць аб’ектыўнай рэальнасцю, існаваць па-за нашай свядомасцю.

Матэрыя нідзе і ніколі не страчвае сваёй здольнасці да ўсё новых ператварэнняў. Пры гэтым магчымы любыя яе ператварэнні, акрамя двух – узнікненне з нічога і пераходу ў нішто. Яна крыніца і прычына, і вынік самой сябе. Яна адзіная ў сваім самабыцці. Прынцып захавання матэрыі пацвярджаецца сучаснай навукай. З гэтага вынікае, што не­знішчальнасць і нестварымасць, бясконцасць ёсць абавязковая ўмова самога існавання свету, бо энергія – гэта мера руху матэрыі.

Такім чынам, катэгорыя «матэрыя» адначасна выконвае і гнасеала­гічную, і метадалагічную функцыі, паколькі:

1) матэрыя вызначае сутнасць свету і з’яўляецца асновай адзінства свету;

2) логіка рэчаў (аб’ектыўнага) свету вызначае логіку паняццяў, ведаў чалавека, фарміруючы іх у адзіную сістэму (навуковая карціна свету);

3) матэрыяльная дзейнасць чалавека – крыніца пазнання і крытэрый дакладнасці ведаў, паколькі свядомасць з’яўляецца адлюстраваннем, вобразам аб’ектыўнай рэальнасці.

Дыялектыка-матэрыялістычнае разуменне матэрыі светапоглядна і метадалагічна каштоўна не толькі для прыродазнаўства, але і для са­цыяльнай практыкі. Яно дазваляе разглядаць грамадскае жыццё як функ­цыянаванне і развіццё складанай матэрыяльнай сістэмы – чалавечага гра­мадства, якое ўяўляе сабой адзінства матэрыяльных і духоўных фактараў: грамадская свядомасць – адлюстраванне грамадскага быцця, але і гра­мадская свядомасць уздзейнічае на грамадскае быццё, змяняе яго ў пра­цэсе чалавечай дзейнасці. Сучаснае прыродазнаўства, а таксама грама­дазнаўства, даследуючы розныя сістэмы матэрыяльнага і духоўнага свету, пашырае наша ўяўленне аб структуры і ўласцівасцях матэрыі.

Нашы веды пра матэрыю ўяўляюць сабой бясконцы працэс, і таму кожны крок наперад азначае разам з тым пастаноўку на чаргу новых і новых праблем, якія не могуць быць зараз жа вырашаны, што дае дабратворную глебу для ідэалізму. Акрамя таго, наша пазнанне ёсць заўсёды пазнанне канечных частак Сусвету, які бясконцы, частковае пазнанне цэлага, і самапазнанне ёсць частка сукупнага пазнання (якое ні­колі не можа быць дасягнута). Усе гэтыя недасканаласці нашага пазнання могуць заўсёды зноў і зноў паслужыць глебай для ідэалізму.

Такім чынам, неабходна будзе заўсёды строга адрозніваць філа­софскае і прыродазнаўчае паняцце матэрыі.

Першае адразу змяшчае ў сабе адзінае толькі канстатаванне, нешта першаснае, незалежнае ад існавання і свядомасці чалавека, што сутнасць свету не ёсць «дух», «ідэя», «паняцце» і да т. п., а нешта такое, прадуктам чаго ўсе гэтыя рэчы самі толькі з’яўляюцца.

Як мы бачым, філасофскае паняцце матэрыі даволі «шырокае», «агульнае», «абстрактнае», «няпэўнае», – папрокі, якія ідэалісты адрасу­юць матэрыялістам. Аднак не цяжка таксама зразумець, што гэта не недахоп (як думаюць ідэалісты), а перавага ўказанага паняцця. Яно па­вінна адрознівацца ўсімі гэтымі ўласцівасцямі, каб цалкам адпавядаць свайму прызначэнню. Таму што яно служыць адзіна і выключна для таго, каб перашкаджаць умяшанню ідэалістычнага і рэлігійнага пачатку ў пры­родазнаўства.

Пасля выканання гэтай функцыі матэрыялістычная філасофія аддае да часу гэту «агульную», «абстрактную», «няпэўную» матэрыю прырода­знаўству, каб зрабіць яе канкрэтнай і досыць пэўнай. Адтуль яна вяртаец­ца ў іншыя электроны і пратоны, у форме атама, малекул, хімічнага рэчыва, бялку і г. д., г. зн. даволі пэўнай, каб уступіць з ёю затым у да­лейшыя, іншыя філасофскія адносіны.

Але гэта матэрыя нават на працягу таго часу, што яна даверана прыродазнаўству, уяўляе толькі каштоўнасць, якую філасофія павінна патрабаваць ад яго назад. Яна дадзена толькі ўзамен, а не падаравана. Яна не можа знікнуць «бясследна», яна не можа і не павінна быць стра­чана, ні скрадзена. Такія спробы прымусіць матэрыю «знікнуць» знахо­дзяцца пастаянна на парадку дня. Усякі паварот прыродазнаўства слу­жыць таму добрай нагодай, і тут кожны раз матэрыялістычная філасофія, з яе «шырокім», «агульным», «абстрактным» паняццем матэрыі кладзе сваё вета і гучна заяўляе: «Матэрыя ёсць аб’ектыўная рэальнасць, г. зн. яна не існуе незалежна ад чалавека, да і пасля чалавека, сам чалавек ёсць толькі развіццё гэтай самай матэрыі. Матэрыя нідзе і ніколі не страч­вае сваёй зольнасці да ўсё новых ператварэнняў. Пры гэтым магчымы любыя яе ператварэнні, акрамя двух – узнікнення з нічога і пераходу ў нішто. Яна і крыніца, і прычына, і вынік самой сябе. Як бы прырода­знаўства з ёй ні маніпуліравала аднаго яно не можа адкрыць: небыцця матэрыі. Для прадухілення гэтага існуе філасофскае паняцце матэрыі: яно дастаткова вузкае, дастаткова пэўнае, дастаткова канкрэтнае, каб гэта зрабіць немагчымым. Ідэалісты ніколі не ідуць у атаку супраць прыродазнаўства, а адно толькі супраць матэрыялістычнай філасофіі.