Tatarsko_russkij_slovar_40000_slov lang.fotocrimea.com

531

әйләндерү превращать в смех, обращать в шутку; 2) юмор; || юмористический; көлке бүлеге отдел юмора (напр. в журналах); көлке номерлары сатирические номера; көлке әдәбияты юмор.

КӨЛКЕЛЕ смешной, смехотворный, комичный, потешный, забавный; || смешно, смехотворно, комично, потешно, забавно; көлкеле вакыйга смешная история; көлкеле хикәя юмористический рассказ.

КӨЛЛЕ I содержащий золу; || подзолистый. КӨЛЛЕ II уст. каждый, всякий (из них).

КӨЛЛЕК 1) пепельница; 2) шесток (у печи); тех. зольник; 3) см. көл: көл чүплеге. КӨЛЛЕЛЕК зольность.

КӨЛЛӘНДЕРҮ понуд. от көлләнү 1) золить; || золение; || зольный, золильный; 2) испепелять, испепелить, превращать, превратить в золу (в пепел); || испепеление, превращение в золу (в пепел).

КӨЛЛӘНҮ 1) возвр.-страд. от көлләү; 2) испепеляться, испепелиться, превращаться, превратиться в золу (в пепел); || превращение в золу (в пепел); ◊ көлләнгән тире золёная кожа.

КӨЛЛӘҮ золить; || золение; || зольный, золильный; көлләү чаны зольный чан, ЗОЛЬНИК.

КӨЛСУ подзолистый (о почве). КӨЛСЫМАН пепельный.

КӨЛТӘ сноп; көлтә бәйләү вязать снопы; көлтә ташу возить снопы; көлтә өю складывать, скирдовать снопы; көлтә бирүче подающий снопы на барабан; көлтә арбасы фура, рыдван; көлтә бавы свясло, перевясло, обвязка; көлтә бәйләгеч сноповязалка.

КӨЛТӘЛӘНҮ возвр.-страд. от көлтәләү.

КӨЛТӘЛӘҮ сноповать, связывать (связать) в снопы; || сноповка, связывание в снопы; ◊ көлтәләп ташу перевозить снопами (в снопах).

КӨЛЧЕЛ подзол; || подзольный; подзолистый. КӨЛЧЕЛЛӘНҮ страд. от көлчелләү.

КӨЛЧЕЛЛӘҮ подзоливать, делать (сделать) подзолистым. КӨЛЧӘ булочки, лепёшки (в древности печённые в золе) КӨЛӘР-КӨЛМӘС чуть улыбающийся, готовый рассмеяться.

КӨЛӘЧ весёлый, улыбающийся; приветливый, ласковый, радушный; көләч йөз весёлое лицо, улыбающееся лицо; көләч күзләр весёлые глаза.

КӨЛӘЧЛЕК весёлость, ласковость; приветливость, радушие.

КӨЛҮ 1) смеяться, засмеяться, рассмеяться; || смех; кеткелдәп көлү см. хихылдап көлү; көлә башлау засмеяться, захохотать; көлеп йөрү а) ходить посмеиваясь; б) относиться наплевательски; көләсе килү захотеть посмеяться; көләсене китерү вызывать смех, смешить; көлеп кую однокр. усмехнуться, улыбнуться; кыткылдап көлү заливаться раскатистым смехом; хахылдап (шаркылдап) көлү а) хохотать; б) хохот; хихылдап көлү а) хихикать; б) хихиканье; көләрсең дә, еларсың да и смех и горе; и смех и слёзы; көлүдән тыелу удержаться от смеха; көлеп җибәрү засмеяться, рассмеяться (вдруг); 2) глумиться над кем-л.; подтрунивать, трунить; насмехаться, усмехаться, издеваться, потешаться над кем-чем-л.; || глумление, подтрунивание, насмешка, усмешка, издевательство; ачы көлү злая усмешка; көлеп алу однокр. а) посмеяться немного; б) потешаться некоторое время над кем-л.; кешедән көлү насмехаться над кем-либо; кешедән көләргә яратучан насмешник; көлеп сурәтләү (сөйләү) расписать (рассказать) в комических красках; көлеп үткәрү превратить в смех,

533

о погоде; көн бозыклык ненастье; 5) перен. жизнь, житьё, житьё-бытьё; существование; көне бетү: аның көне бетте наступил его смертный час; көн итү (күрү) существовать, жить, кормиться; ул үз көнен үзе күрә башлады инде он уже начал жить самостоятельно; көн күрсәтмәү не давать житья; көн күрәм дисәң, иртә тор хочешь жить хорошо — вставай спозаранку; көнең шуңа калдымы? вот до чего ты дожил?; неужели ты до этого дожил?; көн үткәрү а) провести день, провести время; б) см. көн итү (күрү); көннәрне бик күңелле үткәрү очень весело проводить время; кешегә калган көнең — таң атмаган төнең погов. если останешься на иждивении у чужих — это равносильно ночи без рассвета; яхшыга көн юк, яманга үлем юк погов. хорошему нет житья, худому — смерти; динем өчен түгел, көнем өчен погов. не ради веры, а ради жизни; көнен күрсен, көлдә аунасын погов. пусть себе живёт, как хочет; ◊ көн кебек ачык ясно, как день; көнне көнгә ялгап бару сводить концы с концами (букв. соединять один день с другим); хезмәт (аш) көне а) будни, будничный (рабочий) день; б) трудодень; синең ничә көнең бар? сколько у тебя трудодней?

КӨНАРАЛАШ через день; көнаралаш килеп йөрү приходить (приезжать) через день

КӨНБАГЫШ 1) подсолнечник, подсолнух; || подсолнечный; көнбагыш мае подсолнечное масло; көнбагыш орлыгы семя подсолнечника; 2) семечки; көнбагыш ашамагыз! не грызите семечки!

КӨНБАТЫШ запад; || западный; Көнбатыш Европа а) Западная Европа; б) западноевропейский; көнбатыш илләр западные страны

КӨНБАТЫШТАГЫ западный, находящийся на западе КӨНБАТЫШЧЫ западник, сторонник западничества. КӨНБАТЫШЧЫЛЫК лит. западничество.

КӨНГЕ поэт. редко дневной.

КӨНГЕРӘ зоол. кенгуру; || кенгуровый; көнгерә тун шуба из меха кенгуру. КӨНДЕЗ 1) днём, в дневное время; дневное время, день; көндез сәгать бердә в час

дня; көндез чыра яндырып эзләсәң дә таба алмассың погов. днём с огнём не найдёшь; 2) разг. обед, обеденное время; көндездән башлап начиная с обеда; көндезгә туктау сделать перерыв на обед.

КӨНДЕЗГЕ 1. дневной; көндезге сеанс дневной сеанс; көндезге смена дневная смена; 2. разг. обед; || обеденный; көндезгене ашау кушать обед, полдничать; көндезге аш а) обед; б) обеденный; көндезге аш вакыты обеденное время.

КӨНДЕЗГЕЛЕК полдник. КӨНДЕЗЕН днём, в дневное время.

КӨНДӘГЕ разг. обычный, обыденный, будничный, повседневный; көндәге вакытына килер он придёт в обычное для него время.

КӨНДӘГЕДӘЙ: һәр көндәгедәй см. көндәгечә.

КӨНДӘГЕСЕН-КӨНГӘ ежедневно; в тот же день; савылган сөтне көндәгесенкөнгә тапшырып бару сдавать надоенное молоко по дням надоя

КӨНДӘГЕЧӘ как обычно, как и всегда.

КӨНДӘЛЕК 1. 1) ежедневный, каждодневный, повседневный; обыденный, будничный; обычный; көндәлек кием будничная одежда; көндәлек кирәкярак обиход; көндәлек тормыш быт, будничная жизнь; шәһәр көндәлек төсен алган иде город приобрёл свой обычный вид; 2) текущий; көндәлек темаларга очерклар язу писать очерки на текущие темы; көндәлек вакыйгалар события дня, хроника; көндәлек вакыйгалар бүлеге отдел хроники; 3) обиходный, житейский; 2. дневник; көндәлек дәфтәре дневник;

534

көндәлек язып бару вести дневник.

КӨНДӘШ 1) ист. этн. соперница (отношение одной жены к другой при многоженстве); 2) перен. конкурент, соперник.

КӨНДӘШЛЕ 1) ист. этн. имеющая соперницу (при многоженстве); 2) перен. имеющий конкурента (соперника).

КӨНДӘШЛЕК 1) ист. этн. соперничество (при многоженстве); соперничание; || сопернический; 2) перен. конкуренция, соперничество; көндәшлек итү конкурировать, соперничать.

КӨНДӘШЛӘРЧӘ как соперники, как соперницы.

КӨНЕ-ТӨНЕ день и ночь, днём и ночью, денно и нощно; көне-төне яту дневать и ночевать.

КӨНКҮРЕШ быт, житьё, житьё-бытьё; || бытовой; көнкүреш әйберләре бытовые изделия; көнкүреш драмасы бытовая драма; ◊ көнкүреш картинасы жанровая картина.

КӨНКҮРМЕШ уст. см. көнкүреш КӨНЛЕК 1) дневной, ежедневный; достаточный на день; ике көнлек эш работа на

два дня; көнлек азык дневная пища, питание на день, дневной рацион; көнлек бирем дневная дача (порция); көнлек норма дневная норма; көнлек эшләп чыгару дневная выработка; көнлек эш хакы дневная зарплата; 2) =дневный; өч көнлек трёхдневный.

КӨНЛЕКЛЕ подённый; көнлекле эш подённая работа.

КӨНЛЕКЛӘП подённо; || подённый; көнлекләп эшләү работать подённо; көнлекләп эшләнә торган подённый.

КӨНЛЕКЧЕ подёнщик.

КӨНЛЕКЧЕЛЕК подёнщина, подённая работа.

КӨНЛӘШЕРЛЕК 1) вызывающий зависть, достойный зависти; вызывающий ревность, достойный ревности; 2) завидный; || завидно.

КӨНЛӘШТЕРҮ понуд. от көнләшү возбуждать (возбудить) ревность; заставлять, заставить ревновать (завидовать).

КӨНЛӘШҮ взаимн.-совм. от көнләү 1) ревновать, приревновать (напр. жену); || ревность; 2) завидовать друг другу, позавидовать кому-л.

КӨНЛӘШҮЧӘН ревнующий, ревнивец; см. ещё көнче. КӨНЛӘШҮЧӘНЛЕК ревнивость, ревнивый характер.

КӨНЛӘҮ 1) ревновать, приревновать; ул хатынын көнли он ревнует свою жену; 2) завидовать, позавидовать.

КӨННЕКЕН-КӨНГӘ см. көндәгесен-көнгә КӨННӘН-КӨН со дня на день; изо дня в день; с каждым днём (всё более); совет

халкының тормыш хәле көннән-көн яхшыра бара материальное положение советского народа улучшается с каждым днём.

КӨННӘН-КӨНГӘ см. көннән-көн.

КӨНОЗЫН целый день, весь день, в течение всего дня КӨН-ТӨН день и ночь, днём и ночью, денно и нощно.

КӨНЧЕ 1) ревнивец; || ревнивый; 2) завистник; || завистливый; ул бик көнче кеше а) он очень ревнив; б) он очень завистлив

КӨНЧЕЛ см. көнче.

КӨНЧЕЛЕК 1) ревность; 2) зависть, завистливость; аның көнчелеге килә он завидует, его зависть берёт.

КӨНЧЕЛЕКЛЕ см. көнче.

КӨНЧЫГЫШ восток; || восточный; Ерак Көнчыгыш а) Дальний Восток; б) дальневосточный; Көнчыгыш илләре страны Востока; көнчыгыш мәсьәләсе

535

восточный вопрос; көнчыгыш илләрен өйрәнү а) изучать страны Востока; востоковедение, ориенталистика; б) востоковедный, востоковедческий; көнчыгыш илләрен өйрәнүче востоковед, ориенталист; Якын Көнчыгыш а) Ближний Восток; б) ближневосточный; Урта Көнчыгыш а) Средний Восток; б) средневосточный

КӨНЬЯК юг; || южный; Кырымның көньяк яры Южный берег Крыма; көньяк юнәлеш южное направление; көньяк кешесе южанин.

КӨНЬЯК-КӨНБАТЫШ юго-запад; || юго-западный; көньяк-көнбатыш юнәлештә в юго-западном направлении.

КӨНЬЯК-КӨНЧЫГЫШ юго-восток; || юго-восточный. КӨНЬЯКЛЫ южный; || южанин.

КӨНЬЯКЛЫЛАР южане.

КӨНЬЯКТАГЫ южный, находящийся «а юге. КӨНЬЯШӘР подёнка (мотылёк).

КӨНҮЗӘК злободневный, актуальный, на злобу дня КӨНҖЕТ бот. кунжут; || кунжутный; көнҗет мае кунжутное масло.

КӨНҖӘЛӘ пучок взбитой шерсти, свиток (свёрток) шерсти, изготовленный для пряжи; см. ещё гөнҗәлә.

КӨНҖӘЛӘДӘЙ лохматый; взлохмаченный (о волосах).

КӨПКӘ диал. утеплённый хлев (для телят, овец, птиц).

КӨПЧӘК 1) колесо; || колёсный; көпчәк мае колёсная мазь (см. ещё дегет); көпчәк теше спица; көпчәк эзе колея (дороги); 2) тех. маховик.

КӨПЧӘКЛЕ} колёсный, двигающийся на колёсах. КӨПЧӘКЧЕ колесник (мастер).

КӨПШӘ 1) дуло; ствол (напр. орудия); 2) трубчатый стебель, ствол растения, дудка; 3) труба, трубка, трубочка; резин көпшә резиновая трубка; борма көпшә тех. змеевик; 4) анат. проток, сосуд, трубочка; үт көпшәсе жёлчный проток; бәвел көпшәсе мочеточник; ◊ аю көпшәсе бот. борёц жёлтый; көпшәгә китү бот. Уйти в стрелку (напр. о луке); көпшәгә утыру бот. трубкование; тәти көпшә бот. белоголовник; чуар көпшә бот. пестряк; шома көпшә бот. дягиль.

КӨПШӘК 1) дряблый, вялый (не плотный); 2) рыхлый, мягкий (о почве, снеге); 3) перен. дряблый, рыхлый (о теле).

КӨПШӘКЛЕК 1) дряблость, вялость (не плотность); 2) рыхлость (напр. снега); 3) перен. дряблость, рыхлость (тела).

КӨПШӘКЛӘНДЕРҮ понуд. от көпшәкләнү рыхлить, разрыхлять, разрыхлить (напр. почву); || рыхление.

КӨПШӘКЛӘНҮ 1) вянуть, дрябнуть; 2) рыхлеть, разрыхляться, разрыхлиться (напр. о почве).

КӨПШӘЛЕ 1) трубчатый, полый, имеющий полый стебель; 2) =ствольный, =трубный; ике көпшәле двуствольный; су көпшәле казан тех. водотрубный котёл.

КӨПШӘЛЕК 1) место, где растут растения с полым стеблем; 2) трубчатость, полость.

КӨПШӘЛӘНҮ стеблевание, трубкование (напр. злаков).

КӨПШӘСЫМАН трубчатый; похожий на трубку; көпшәсыман өсйөз трубчатая поверхность.

КӨПШӘЧЕК 1) трубка, трубочка; 2) бот. полый стебелёк. КӨПӘ-КӨНДЕЗ среди белого дня, средь бела дня.

КӨР 1) тучный, упитанный, откормленный, жирный, сытый (напр. о скоте); 2)

536

перен. бодрый; здоровый; храбрый; көр күнелле бодрый; 3) перен. богатый, материально обеспеченный, живущий в достатке; ◊ көр тавышлы имеющий зычный (сильный) голос.

КӨРД курд; || курдский; көрд теле курдский язык; көрд халкы курды. КӨРЕ нитченка, нитчонка (в ткацком станке).

КӨРЕНДЕ торосы, льды, льдины.

КӨРЛЕК 1) точность, упитанность, откормленность, жирность, полнота; 2) перен. бодрость; здоровье; храбрость; 3) перен. богатство, материальная обеспеченность; көрлеккә түзмәгән — хурлыкка түзгән погов. кто с жиру бесится, тот потерпит позор.

КӨРМӘК: көрмәк тел а) зайка; б) заумный; бессмысленный (о речи), КӨРМӘКЛӘНДЕРҮ страд. от көрмәкләнү заставлять, заставить заикаться. КӨРМӘКЛӘНҮ заплетаться, терять, потерять способность говорить; теле

көрмәкләнгән инде у него уже язык заплетается (о пьяном). КӨРМӘКЛӘШҮ взаимн.-совм. от көрмәкләү 1) хватать (схватить, брать, взять)

друг друга за пояс (в национальном виде борьбы); бороться друг с другом; 2) перен. кататься, валяться, кувыркаться, играя (о многих); 3) устраивать (устроить) потасовку.

КӨРМӘКЛӘҮ спорт. хватать (схватить) за пояс; брать (взять) за пояс (в

национальном виде борьбы); көрмәкләп алу см. көрмәкләү.

КӨРМӘЛҮ 1) завязываться, завязаться (особым способом); 2) заплетаться (о

языке)

КӨРМӘЛҮЧӘН: аның теле көрмәлүчән у него часто язык заплетается. КӨРМӘСЕЗ: көрмәсез чана сани без заднего упора, КӨРМӘҮ: көрмәп бәйләү завязать особым узлом.

КӨРПӘ I отруби, высевки.

КӨРПӘ II подстилка; матрац; тюфяк.

КӨРПӘЛЕ: көрпәле он мука с отрубями, мука, имеющая много отрубей. КӨРСЕНДЕРҮ понуд. от көрсенү КӨРСЕНЕШҮ взаимн.-совм. от көрсенү

КӨРСЕНҮ вздыхать, вздохнуть; || вздох, вздыхание; тирән көрсенү глубоко вздыхать; көрсенеп кую однокр. вздохнуть тяжело.

КӨРСИ уст. 1) скамья (служила партой в старых татарских медресе); 2)

книжн. кресло.

КӨРТ сугроб, занос (снежный); көрт басу занести снегом, намести сугроб. КӨРТЛЕ с заносом, с сугробами.

КӨРТЛЕК зоол. тетерев; куропатка; || тетеревиный; куропачий; ана көртлек тетёрка; көртлек томшыгы тетеревиный клюв.

КӨРЧЕК диал. 1) граница; финиш; 2) перен. тупик; көрчеккә терәлү оказаться в тупике.

КӨРӘГӘ диал. маленькая кадка, кадушка (для кумыса и т. п.); см. ещё тәпән, КӨРӘГӘЧЕ уст. кравчий.

КӨРӘЙГӘНЛЕК состояние упитанности (откормленности). КӨРӘЙТЕЛГӘНЛЕК упитанность, откормленность. КӨРӘЙТЕЛҮ страд. от көрәйтү откармливаться (о скоте)

КӨРӘЙТҮ понуд. от көрәю откармливать, откормить, подкармливать, подкормить, делать (сделать) жирным, упитанным; || откорм, откармливание, подкармливание

КӨРӘК 1) лопата, лопатка; агач көрәк деревянная лопата; тимер көрәк железная лопата, заступ; 2) тех. лопасть; ◊ көрәк аяклылар лопатоногие (моллюски);

537

көрәк оны гарнцевый сбор; көрәк сакал окладистая борода. КӨРӘЛҮ страд. от көрәү сгребаться, загребаться.

КӨРӘН 1) бурый; буровато-коричневый; көрән аю бурый медведь; көрән күмер бурый уголь; көрән ат бурая лошадь; көрән туфрак бурозём; көрән төскә керү буреть, становиться бурым; аксыл көрән беж, бежевый; кара көрән тёмно-коричневый, тёмно-бурый; кызыл көрән красно-бурый; 2) диал. см. шәмәхә; көрән кара см. шәмәхә: шәмәхә кара.

КӨРӘНЛӘНҮ буреть, побуреть. КӨРӘНСУ буроватый.

КӨРӘНСУ-КАРА карий (о глазах); тёмно-каштановый (о волосах). КӨРӘНСУ-САРЫ буро-жёлтый.

КӨРӘТТЕРҮ понуд. от көрәтү. КӨРӘТҮ понуд. от көрәү.

КӨРӘШ в разн. знач. борьба; азатлык көрәше освободительная борьба; сыйфат өчен көрәш борьба за качество; классик көрәш классическая борьба; татар көрәше татарская борьба (национальный вид борьбы); көрәшеп алу побороться; егылган көрәштән туймас погов. побеждённый не насытится борьбой.

КӨРӘШТЕРГӘЛӘҮ многокр. от көрәү

КӨРӘШТЕРҮ I понуд. от көрәшү I; сүз көрәштерү а) спорить; б) спор, полемика, пререкание.

КӨРӘШТЕРҮ II см. көрәштергәләү. КӨРӘШТЕРҮЧЕ: сүз көрәштерүче спорщик.

КӨРӘШТӘШ боевой соратник, товарищ по борьбе; көрәштәш дуслар боевые товарищи.

КӨРӘШЧЕ спорт. 1) борец; боец; атлет; 2) перен. поборник; азатлык көрәшчесе поборник свободы.

КӨРӘШЧЕЛЕК занятие борьбой, борьба КӨРӘШЧӘН способный к борьбе; воинствующий; воинственный.

КӨРӘШЧӘНЛЕК воинственность, способность к борьбе.

КӨРӘШҮ I в разн. знач. бороться, состязаться, сражаться против кого-л. с кем-л.; вести борьбу; || борьба; дошман белән көрәшү бороться с врагом.

КӨРӘШҮ II взаимн.-совм. от көрәү.

КӨРӘЮ 1) жиреть, разжиреть, тучнеть, потучнеть, откармливаться, откормиться (о животных); || ожирение, потучнение; 2) полнеть, пополнеть, поправляться, поправиться (о человеке); 3) бодриться, храбриться, подниматься, подняться, улучшаться, улучшиться (напр. о настроении); ашагач күңел көрәеп китте после еды настроение поднялось; 4) перен. богатеть, разбогатеть; 5) перен. зазнаваться, зазнаться; || зазнайство.

КӨРӘҮ грести, разгребать, разгрести, сгребать, сгрести, отгребать, отгрести (лопатой); || разгребание, сгребание, отгребание; өй түбәсен көрәү сгребать (снег} с крыши; көрәп алу а) грести, выгребать немного (напр. снег); 6) перен. загребать (напр. деньги); кар көрәү сгребать снег; көрәп ташлау сгрести, отгрести; көрәп чыгару выгрести; көрәп өю подгрести.

КӨРӘҮЧЕ: кар көрәүче машина снегоочистительная машина.

КӨРҖӘ диал. бран.: таз көрҗә паршивый; тиле көрҗә сумасшедший; дурак. КӨСӘНҮ уст. 1) см. сорану; 2) см. өмет: өмет итү (баглау); ул эшләмәгә иренеп,

ашамага көсәнеп йөри ему работать — лень, есть-пить — дай сюда. КӨТЕК I куцый; кургузый, тупой.

КӨТЕК II: көтә-көтә көтек булу ожидая истомиться, отупеть (одуреть) от

538

усталости.

КӨТЕЛГӘН ожидаемый, жданный, желанный, желательный; көтелгәннән дә артык а) сверх ожидания; б) паче чаяния.

КӨТЕЛЕШ научн. ожидание; математик көтелеш математическое ожидание. КӨТЕЛМӘГӘН нежданный, неожиданный, непредвиденный; көтелмәгән очрак

неожиданный случай; көтелмәгән хәл неожиданный случай, сюрприз КӨТЕЛМӘГӘНДӘ неожиданно, нежданно, вдруг

КӨТЕЛҮ I страд. от көтү I КӨТЕЛҮ II страд. от көтү II пастись. КӨТЕПХАНӘ см. китапханә. КӨТЕПХАНӘЧЕ см. китапханәче

КӨТМӘГӘН нежданный, неожиданный; көтмәгән кунак нежданный гость; һич көтмәгән җирдән оттуда, откуда не ждали, откуда не возьмись.

КӨТМӘГӘНДӘ неожиданно, случайно, нежданно-негаданно, врасплох, как снег на голову.

КӨТТЕРҮ понуд. от көтү I заставлять (заставить) ждать себя.

КӨТӘРГӘ разг. взаймы, заимообразно, в ДОЛГ; көтәргә алынган взятый в долг. КӨТӘЧӘККӘ см. көтәргә.

КӨТҮ I 1) ждать, ожидать, подождать; || ожидание; дүрт күз белән көтү ждать с нетерпением; көтеп алу дождаться (долго ожидая); көтеп алынган долгожданный; көтеп йөрү ждать, ходить в ожидании чего-л.; көткәненә ирешү дождаться; көтеп утыру ждать, ожидать, сидеть в ожидании кого- чего-л.; көтеп яту ждать, ожидать, долго находиться в ожидании кого-чего-л.; 2) выжидать, дожидаться (напр. удобного момента); || выжидание; 3) повременить, потерпеть, погодить (отложив на некоторое время); көтеп тору а) поджидать, дожидаться, ждать, ожидать; б) подождать, повременить, потерпеть (немного); 4) перен. желать, надеяться на что-л.; || желание, надежда; ◊ дөнья көтү жить, существовать, зарабатывать на жизнь

КӨТҮ II пасти; || пастьба; бозау көтү пасти телят

КӨТҮ III 1) стадо; стая; косяк (рыб); отара (овец), гурт; көтү көтү пасти стадо; көтү кайту вакыты вечернее время, когда возвращается стадо; көтү эте овчарка; көтү өсте время пребывания скота на пастбище; көтүе белән гуртом; көтүдән аерылган куйны бүре ашый погов. баран, отбившийся от стада, угождает в пасть волка; көтү ташлаган малны бүре алыр, ил ташлаган ирне гүр алыр погов. отбившегося от стада зарежет волк, отбившегося от родины возьмёт могила; 2) перен. множество, куча, масса; гурьба, группа, орава; өендә бер көтү бала-чага у него дома куча ребятишек.

КӨТҮ-КӨТҮ стада; көтү-көтү колхоз маллары стада колхозного скота КӨТҮЛЕК пастбище, выгон, выпас; көтүлектә йөрү пастись (о животных);

көтүлектә симертелү нагуливать (о скоте).

КӨТҮЧЕ 1) пастух, чабан; табунщик; || пастуший; пастушеский; көтүче ярдәмчесе подпасок; ярдәмче (алмаш) көтүче пастух-напарник, сменный пастух; көтүче малай подпасок, пастушок, пастушонок; көтүче хатыны кич киенә погов. жена пастуха принаряжается к вечеру (т. е. к приходу мужа); 2) водящий; тот, кто водит или ищет прячущихся (в детских играх); 3) уст. книжн. пастырь (духовный); ◊ көтүче инәсе бот. аистник; көтүче кубызы а) пастушеский рожок; б) бот. частуха обыкновенная; көтүче сумкасы а) сумка пастуха; б) бот. пастушья сумка.

КӨФЕР уст. рел. безбожие, неверие, ересь, богохульство; святотатство; көфер (сүз) сөйләү идти против бога, богохульничать.

539

КӨФЕРЛӘНҮ богохульничать, хулить, отрицать бога.

КӨФҮ уст. ровня, пара, чета; друг; көфү түгел не чета, не пара. КӨФҮЛЕК уст. парность.

КӨЧ 1) сила; мочь, мощь, мощность, могущество; авырлык көче сила тяжести; бөтен көченә во всю силу, во всю мощь; берлектә көч в единстве — сила; ат көче тех. лошадиная сила; көч белән җиңү пересилить кого-л.; көчтә (көчләре) бертигез равносильный; көч бетү (китү) терять силы, утрачивать силу; обессилеть; көченнән килү быть под силу; көч җиткән кадәр по мере сил; көч җитмәслек непосильный; көч җитәрлек посильный, доступный; выполнимый; досягаемый; тарту көче сила тяги; көч кую а) трудиться, прикладывать усилия; б) прикладывать старания, стараться; көч салу см. көч кую; көч түгү тратить силы, усилия; көч туплау (җыю) собраться с силами; передохнуть; набраться сил; сосредоточить, сконцентрировать силы; көч калмау выдыхаться, лишаться сил; көч килү приходиться туго, приходиться тяжко, не осилить; көчен киметү ослабить; көч сарыф итү см. көч түгү; көч сынау пробовать силы; көч җитү осилить, быть в силах что-л. сделать, быть под силу, мочь; бу капчыкны күтәрергә синең көчең җитми ты не сможешь поднять этот мешок; көч сынашу меряться силами; көч тапшыргыч физ., тех. а) ремённая передача; б) передатчик силы; көч үлчәве мера силы, дина; 2) усилие, энергия; 3) эк. силы, средства (труда); 4) перен. труд; үз көчем белән своим трудом; кеше көченнән файдалану а) пользоваться чужим трудом, эксплуатировать; б) эксплуатация; 5) перен. действие; көче булу оказывать действие (напр. о лекарстве); 6) воен. силы, войска; кораллы көчләр вооружённые силы; 7) юр. правомочность, сила; приговор үз көчендә кала приговор остаётся в силе; бу карар көчен югалтты это постановление утратило свою силу; көчендә булу а) действовать (о законе); б) находиться в полной силе; ◊ көч беләк аеру распирать; көч белән шартлату насильственный взрыв; көч белән тартып алу а) отторгать; б) отторжение; көч үлчәгеч динаметр; Җирнең тартым көче сила притяжения Земли; башта ми булмаса, ике аякка көч килер погов. дурная голова ногам покоя не даёт.

КӨЧ-ДӘРТ собир.: көч-дәрт белән страстно, со страстью.

КӨЧЕК 1) щенок; көчек китерү щениться, ощениться; 2) перен. бран. щенок, сукин сын.

КӨЧЕНӘ: көченә керү офиц. входить в силу, входить в действие (напр. о законе). КӨЧ-КУӘТ сила, мощь; бөтен көч-куәт белән со всей силой и мощью.

КӨЧКӘ чуть, насилу, еле-еле; едва; көчкә килеп җиттек мы насилу добрались; көчкә генә кое-как, едва.

КӨЧКӘ-КӨЧКӘ см. көчкә.

КӨЧЛЕ 1) сильный; || сильно; көчле рәвештә сильно; усиленно; көчле тәэсирле сильнодействующий; 2) мощный, могущественный, могучий; || мощно, могущественно; 3) крепкий, здоровый, дюжий; || крепко; көчле кеше силач, сильный человек; 4) бурный; || бурно; көчле яңгыр ливень; 5) тяжкий; хлёсткий; ◊ тигезсез көчле тигезләмәләр мат. неравносильные уравнения.

КӨЧЛЕЛЕК сила, мощность, могущество. КӨЧЛЕЛӘНДЕРЕЛҮ страд. от көчлеләндерү. КӨЧЛЕЛӘНДЕРҮ понуд. от көчлеләнү; см. ещё көчәйтү КӨЧЛЕЛӘНЕШҮ взаимн. от көчлеләнү

КӨЧЛЕЛӘНҮ крепнуть, окрепнуть; становиться (стать) сильным, становиться (делаться, сделаться) мощным, могучим, обретать, обрести силу

КӨЧЛӘҢҮ страд. от көчләү.

540

КӨЧЛӘШҮ взаимн.-совм. от көчләү.

КӨЧЛӘҮ 1) принуждать, принудить, понуждать, понудить, неволить, приневолить; || принуждение, понуждение; || принудительный; көчләп алып китү увести насильно; киемен көчләп салдыру насильно стаскивать одежду; көчләп алу захватить силой, отобрать, отнять; көчләп бирү навязать, отдать насильно; көчләп басып керү а) вломиться, вторгнуться; б) вторжение; көчләп тагу навязать кого-что-л.; көчләп тагылу навязаться; көчләү белән насильственным путём; 2) насильничать, насиловать, изнасиловать; || насилие, изнасилование.

КӨЧЛӘҮЛЕ насильный, принудительный, насильственный. КӨЧЛӘҮЧЕ насильник.

КӨЧСЕЗ 1) бессильный, не имеющий силы; слабый, слабосильный; || бессильно, слабо, не сильно; 2) немощный, хилый, тщедушный; 3) слабый, некрепкий, слабо действующий (напр. о лекарстве); ◊ көчсез ат кляча; җенси көчсез импотент.

КӨЧСЕЗЛЕК 1) бессилие, слабость; расслабленность; 2) мед. астения; 3) физиол. импотенция, бессилие; җенси көчсезлек половое бессилие, импотенция.

КӨЧСЕЗЛӘНДЕРЕЛҮ страд. от көчсезләндерү.

КӨЧСЕЗЛӘНДЕРҮ понуд. от көчсезләнү обессиливать, обессилить, ослаблять, ослабить; || обессиливание, ослабление.

КӨЧСЕЗЛӘНҮ обессилеть, терять (потерять) силу, бессилеть, слабеть, слабнуть, ослабнуть, ослабевать, ослабеть; выдыхаться, выдохнуться; || обессиление, потеря сил, ослабевание.

КӨЧСЕЗЛӘТҮ см. көчсезләндерү.

КӨЧ-ХӘЛ сила и мощь, сила и состояние; көч-хәл белән генә еле-еле, насилу, с грехом пополам.

КӨЧӘЙТЕЛҮ страд. от көчәйтү усиливаться кем-чем-л; быть усиленным; көчәйтелгән рәвештә усиленно.

КӨЧӘЙТКЕЧ тех. усилитель; || усиливающий, служащий для усиления; лампалы көчәйткеч ламповый усилитель; ◊ көчәйткеч функция мат. усиливающая функция.

КӨЧӘЙТТЕРЕЛҮ страд. от көчәйттерү; см. ещё көчәйтелү. КӨЧӘЙТТЕРҮ понуд. от көчәйтү.

КӨЧӘЙТТЕРҮЧЕ усилительный, усиливающий.

КӨЧӘЙТҮ усиливать, усилить; || усиление; || усиливающий, усилительный; ◊ көчәйтү кисәкчәләре грам. усилительные частицы.

КӨЧӘЙТҮЧЕ мат. см. көчәйткеч. КӨЧӘНДЕРҮ понуд. от көчәнү. КӨЧӘНЕШ 1) физ. напряжение; 2) потуги.

КӨЧӘНЕШЛЕ физ. напряжённый, имеющий напряжение; югары көчәнешле электр линиясе линия высокого напряжения.

КӨЧӘНЕШЛЕЛЕК физ. напряжённость; көчәнешлелек берәмлеге единица напряжённости.

КӨЧӘНҮ тужиться, поднатужиться, натужиться; силиться, напрягать (напрячь) силы, напрягаться; || потуги, напряжение; көчәнеп кую однокр. напрячься, поднапрячься.

КӨЧӘЮ 1) усиливаться, усилиться, набирать, набрать силы; || усиление; көчәйгәннән көчәя бару усиливаться всё сильнее и сильнее; прогрессировать (напр. о болезни); 2) крепчать, крепнуть (напр. о морозе).

КӨЧҮЛЧӘГЕЧ 1) физ. динамометр; 2) эл. измеритель силы (тока)