3. Pozytywne I negatywne cechy sarmatyzmu polskiego I ich odzwierciadlenie w literaturze

(J.Ch. Pasek «Pamiętniki», I.Krasicki «Pijaństwo», A.Naruszewicz «Chudy literat»)

Kulturę szlachty polskiej od schyłku XVI do połowy XVIII w. określa s pojęciem sarmatyzmu. Nazwa ta wiąże się z mitem utrwalonym przez hisl ryków renesansu, że polski stan rycerski wywodził się od starożytnego p i mienia Sarmatów, dzielnych, nieposkromionych jeźdźców, którzy w zamierz­chłych czasach podbili ziemie nad Wisłą.

Tą fantastyczną teorią szlachta uzasadniała swoją wyjątkową pozycję I państwie, której efektem były liczne przywileje, w tym przede wszystkie sławne liberum veto (z łac.'wolne nie pozwalam'), czyli prawo unieważniani wszystkich uchwał sejmowych przez sprzeciw jednego posła.

W wieku XVII sarmatyzm stał się podstawą szlacheckiego światopogląc-stanową ideologią. Charakteryzowała się ona przede wszystkim przekona­niem o absolutnej wyższości polskiego modelu politycznego, sposobu życ:i_ obyczaju, ba, nawet stroju, nad wszystkimi innymi. Szlachta polska kryty;: nie zaczęła patrzeć na kulturę Zachodu. Obyczaje szlacheckie i moda cechc-wały się orientalnym zgoła przepychem. Wystawne uczty, ceremonialne za­ślubiny, niebywałe uroczystości pogrzebowe (np. jednego z magnatów cho­wało 10 biskupów, 60 kanoników i 1705 księży!), bogate kontusze, lite pas złote guzy, zdobione szable - wszystko to zadziwiało przybyszów z innyd krajów Europy, którzy zresztą przyjmowani byli w Polsce z coraz większą niechęcią.

W drugiej połowie XVII stulecia ideologia sarmacka zaczęła zdecydowa­nie kostnieć. Wiara we własną doskonałość sprawiała, że odrzucano prób? reform państwa. Kwitł kult przeszłości, rodowej-tradycji, szlacheckiego her­bu. To, co rodzime, swojskie uznawane było za najlepsze. Prowadziło to na­raz do koncepcji dziwacznych i śmiesznych. Np. jeden z pisarzy XVII w. udo­wadniał - przekonany o wyższości języka polskiego - że Pan Bóg przema­wiał w raju do Adama i Ewy po... polsku.

Szlachcic-ziemianin, wolny pan na swojej ziemi, zazdrośnie strzegł swych przywilejów, nie dostrzegając przemian zewnętrznego świata.

Niezależnie od historycznych ocen szlacheckiej ideologii sarmatyzm; es jednak zarazem oryginalnym polskim wkładem w kulturę europejską. Sar­mackie zamiłowanie do pompatyczności, teatralności i przepychu można m przykład uznać za specyficznie polski przejaw barokowych gustów. Takie zjawiska jak poezja sarmacka czy też szlachecki portret trumienny (chara •: i ryzujący się prostotą techniczną, brutalnym czasem realizmem i uderzają::; siłą analizy psychologicznej) nie mają odpowiedników w całej Europie.

Sarmacki kult tradycji rodzinnych wpłynął na wielki rozkwit pamiętni-Łirstwa w XVII-wiecznej Polsce. Szlacheccy pamiętnikarze spisujący dzieje Mojego życia chcieli bowiem przekazać potomkom jak najwięcej informacji rodzinnych związkach i pokrewieństwach, o dziejach i czynach sławnych, ii-v:etniających herb rodu przodków.

Najświetniejszym barokowym pamiętnikiem jest dzieło Jana Chryzostoma Paska (ok. 1636-1701), kapitalny dokument poglądów i przekonań przecięt­nego polskiego szlachcica tej epoki.

Życiowe przypadki pana Paska, wychowanka jezuitów z Rawy Mazowiec­kiej, to typowe losy XVII-wiecznego szlachcica. Przez ponad dziesięć lat Pasek prowadził barwny i burzliwy żywot żołnierza. Wojował nawet pod wodzą hetmana Czarnieckiego w dalekiej Danii. Obcym krajem - jak przystało na Sarmatę - nie zachwycił się - wzbudził on w nim raczej (pełne dystansu i po-:~jcia własnej wyższości) zainteresowanie. Od roku 1667 prowadził pamiętnikarz żywot ziemiański.

Pasek portretuje się jako wierny obrońca szlacheckich swobód, dzielny, choć czasem okrutny i chciwy łupu żołnierz, dobry gospodarz i mąż.

Na świat spogląda z naiwną dociekliwością. Nie umie jednak zdobyć się 12 krytycyzm wobec siebie samego i swojego stanu. Jest przekonany, że to, co est dobre dla niego - a więc absolutna wolność - jest zarazem dobre dla Rzeczypospolitej.

Często koloryzuje i wyolbrzymia swoją rolę w różnych wydarzeniach, dlatego nie jesteśmy do końca pewni, czy niektóre Paskowe przygody są prawdziwe czy też nie. Np! w roku 1664 miał pan Pasek uczestniczyć w pogro­mie aktorów, którzy wystawiali sztukę poświęconą triumfowi Francuzów nad cesarzem. W finałowej scenie, gdy zwycięzcy wiedli na łańcuchu pokonane­go cesarza, jeden z widzów - przejęty najwyraźniej teatralną akcją - zawołał: Zabijcie tego, takiego syna!" Oczywiście aktorzy podążali nadal za swoim scenariuszem, nie zwracając uwagi na krzyki krewkiego Sarmaty. Wtedy obra­żony szlachcic porwie się do łuku, nałożywszy strzałę, jak wytnie pana cesarza w bok, aż drugim bokiem żelezie wyszło... Drudzy Polacy do łuków; kiedy wezmą szyć w owę kupę, naszpikowano Francuzów, samego, co sie­dział inpersona [łac.'w osobie, w roli'] króla, postrzelono.

Do tej pory trwają wśród historyków dyskusje, na ile ta relacja o zgubnym szlacheckim „entuzjazmie" dla sztuki dramatycznej jest prawdziwa.

Pasek jest niezrównanym gawędziarzem. Pisze stylem barwnym, pol­szczyzną żywą i plastyczną, w którą wplecione są liczne łacińskie zwroty. Taki styl, w którym występuje dużo wstawek w językach obcych, nazywamy makaronicznym. W opisach bitewnych zdania są krótkie, gorączkowe, dia­logi urywane, język potoczny. Jesteśmy jakby w centrum bitewnego chaosu. W przemówieniach, które pan Pasek z upodobaniem notuje w swoim pamięt­niku, język jest wyszukany, zdania długie, skomplikowane, pełne baroko­wych konceptów i mitologicznych aluzji. Oto np. fragment mowy nad trumną towarzysza, którego pamiętnikarz porównuje do Achillesa.

Zjawiska pozytywne sarmatyzmu: patriotyzm, zachowanie pewnej niezależności w postawach wobec życia, stworzenie bogatej i atrakcyjnej kultury obyczajowej.

W oświeceniowej krytyce postaw konserwatywnych lub wręcz wstecznych sarmatyzm występuje jako określenie typu mentalności odpychającej barbarzyństwem i ciemnotą, wskazuje zatem na ideologiczny charakter tego pojęcia. (Barwy epok I, st. 299-300)