Мөһаҗирлек әдәбияты

1917 елгы Октябрь инкыйлабыннан соң чит илгә китәргә мәҗбүр булган әдипләр һәм сәясәтчеләр: Г.Исхакый, С.Максуди, Й.Акчура, М.Бигиев, Ф.Туктаров, С.Гыйффәт һ.б. Тормыш һәм иҗатларының өйрәнелү дәрәҗәсе. Чит илләрдә чыккан татар газета-журналлары: “Kazan”, “Яңа милли юл”, “Яңа япун мөхбире”, “Бедермеш”, “Азат Ватан” һ.б.

Чит илләрдә татар әдәбияты. Андагы төп темалар һәм проблемалар, туган илне сагыну темасының актуальлеге. Мөһаҗирлектәге сүз сәнгатенең күпгасырлык рухи мирас белән аерылгысыз бәйләнештә булуы. Әсәрләрне жанры, идея-тематикасы ягыннан “сагыну-сагыш әдәбияты” бергәлегендә карау һәм тикшерү. Йосыф Акчура, Хәсән Хәмидулла, Хөсәен Габдүш, Шаһвәли Келәүле һ.б. иҗатлары турында кыскача мәгълүмат бирү.

Сания Гыйффәт (1899-1957) – шагыйрә, прозаик, педагог, драматург, публицист һәм әдәбиятчы. Октябрь инкыйлабына кадәрге поэзиясе (“Син булмасаң”, “Мин сөям”, “Алданган”, “Өмидсезләнгәндә”, “Табигатькә карап” һ.б.). Мөһаҗирлек дәверендә төрле жанрларда эшләве. Мәдхия-мәрсияләре (“Исмәгыйль бабага”, “Кара көчкә”). “Тормыш көзгесе” драмасының символик исеме. “Васыятем” “Көз”, “Ил агаларына”, “Тәңрем тавына карап”, “Илем”, “Ирек җыры”, “Ис”, “Актык теләк”, “Углымның җыры” шигырьләре.

Әдәбият

Гайнутдинов Р. Тюрко-татарская политическая эмиграция н. ХХ в. – 20-30 гг. – Казань, 1997.

Миңнегулов Х. “Аһ, бу язмыш ...ник шулай?”: Шагыйрә Сания Гыйффәтнең иҗат портреты / Х.Миңнегулов // Мирас. – 2004.-№3.

Миңнегулов Х. Чит илләрдә татар әдәбияты / Х.Миңнегулов. – Казан: Мәгариф, 2007.

Рәмиев З. Сания Гыйффәт Кадыйрия. Шигырьләр / З.Рәмиев // Мирас. – 1998. - №9.

Гаяз Исхакый

Г.Исхакыйның 1917 елгы инкыйлабларга мөнәсәбәте. Мөһаҗирлек дәверендәге тормышы, сәяси-иҗтимагый эшчәнлеге, “Милли юл”, “Милли байрак” исемле газета һәм журнал чыгаруы. Татарларның милли-азатлык хәрәкәте турында “Идел-Урал” (1933) хезмәтен язуы.

Әдәби иҗаты. Хикәяләре. “Дулкын эчендә”, “Ике ут арасында”, “Җан Баевич” пъесалары. “Дулкын эчендә” драмасында Россиянең чит җирләрне яулап алу сәясәтенә ризасызлык белдерүе. Әсәрнең символик исеме.

“Локман Хәким” әкият-антиутопиясе, “Олуг Мөхәммәд” тарихи драмасы, алардагы төп фикерләр, тарихи-фәлсәфи эчтәлекнең мөһимлеге, татар әдәбияты өчен яңалыгы.

“Өйгә таба” повестенда тарихи вакыт һәм урын. Милли тигезсезлек проблемасы, төрки бердәмлек идеясе. Повестьтагы психологик алымнар һәм импрессионистик стиль. “Көз” повесте исеменә салынган фәлсәфи мәгънә, сәнгатьчә детальләрнең роле, символик образлар.

Г.Исхакый иҗатының ХХ татар әдәбияты һәм сәнгате тарихында тоткан урыны.

Әдәбият

Ганиева Р. Гаяз Исхакый иҗаты: Махсус программа / Р.Ганиева // Мирас. - 1998.- №5.

Миңнегулов Х. Исхакый мөһаҗирлектә / Х.Миңнегулов. – Казан: “Таң-Заря”, 1999.

Мусин Ф. Гаяз Исхакый / Ф.Мусин. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1998.

Сәхәпов Ә. Исхакый һәм ХХ гасыр татар әдәбияты / Ә.Сәхәпов. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1997.

Әдәби текстлар

Әмир М. Хикмәтуллинның маневрда күргәннәре. Агыйдел.

Әмирхан Ф. Тәгъзия. Шәфигулла агай. Чәчәкләр китерегез миңа!

Бәширов Г. Сиваш.

Бурнаш Ф. Чәчәктән һәйкәл. Ак каен. Таһир-Зөһрә.

Галәү М. Болганчык еллар. Мөһаҗирләр.

Гафури М. Кызыл байрак. Кара йөзләр. Шагыйрьнең алтын приискасында. Кеше ашаучылар.

Гыйззәт Т. Наемщик. Чаткылар. Ташкыннар.

Гыйффәт С. Кара көчкә. Көз. Ил агаларына. Илем. Ирек җыры. Актык теләк. Углымның җыры. Тормыш көзгесе.

Ибраһимов Г. Яңа кешеләр. Алмачуар. Адәмнәр. Кызыл чәчәкләр. Тирән тамырлар. Татар хатыны ниләр күрми. Казакъ кызы.

Исәнбәт Н. Син сазыңны уйнадың. Хуҗа Насретдин. Идегәй.

Исхакый Г. Дулкын эчендә. Өйгә таба. Локман Хәким. Көз. Җан Баевич. Олуг Мөхәммәд.

Камал Ш. Таң атканда. Матур туганда. Габбас Галин.

Кутуй Г. Тапшырылмаган хатлар.

Рәхим Г. Идел.

Такташ Һ. Газраилләр. Караңгы төннәрдә. Күктән сөрелгәннәр. Җир уллары трагедиясе. Таң кызы. Урман кызы. Зәңгәр күзләр. Гыйсъян. Кояш күктә шулай мәңге йөзәр. Такташ үлде. “А, партия...”. Сыркыды авылы. Әйдә, энем! Мәхәббәт тәүбәсе. Ертык бүрек. Болай... гади җыр гына. Ак чәчәкләр. Мокамай. Алсу. Киләчәккә хатлар. Камил. Күмелгән кораллар. Югалган матурлык.

Тинчурин К. Американ. Җилкәнсезләр. Сүнгән йолдызлар. Зәңгәр шәл. Мәрҗәннәр.

Туфан Х. Барабыз. Ташла, кызый. Тегеләрнең кызы. Зәңгәр Бүре. Урал эскизлары. Ике чор арасында. Башлана башлады. Бибиевләр. Луиза. Ак каен. Озату. Узып барышлый. Ант. Сүзсез генә. Ә йолдызлар дәшми. Сәлам әйтегез. Ташкент багларында. Күмелгән эзләр истәлеге. Очрашырбыз әле.

Усманов Ш. Канлы көннәрдә. Ил кызы. Краском мәхәббәте. Гает корбаны. Ачылган йозак. Легион юлы.

Фәйзи Ә. Флейталар. Яшьлек. Умырзая. Элегия. Дала һәм кеше.

Фәйзи М. Ак калфак. Урал суы буенда. Асыльяр.

28