Polacy/Polonia na Wschodzie – współczesność

Współcześnie zbiorowości, które posługują się różnymi wariantami polszczyzny poza granicami państwa polskiego, dzielą się na dwa typy:

1) autochtoniczne zbiorowości etniczne, osadnicze i przesiedleńcze;

2) zbiorowości emigracyjne (wychodźcze). Łącznie określamy je mianem zbiorowości polonocentrycznych lub wspólną nazwą Polonia. Enklawy etnicznych polskich mieszkańców dawnych Kresów Wschodnich należą – oczywiście – do typu pierwszego. Z tej racji część ich przedstawicieli, a także część badaczy, uznaje, że nazwa Polonia nie jest tu właściwa, chociaż nie ma ona żadnych negatywnych konotacji i trudno uznać takie stanowisko za racjonalne. W sporze o zasięg nazwy Polonia chodzi zatem nie tyle o racje, co o emocje i uczucia. Polonia „wschodnia” przeżyła bowiem trzykrotnie zmiany terytorialno-polityczne w XX w. Odzyskanie przez państwo polskie niepodległości w 1918 r. tylko części ludności narodowości polskiej na dawnych Kresach Wschodnich przywróciło status obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, powtórnie utracony w 1945 r. Rozpad b. ZSRR w latach 90 minionego wieku kolejny raz postawił Polonię „wschodnią” wobec nowych realiów politycznych i społecznych, ale również – de facto – bez możliwości wyboru przynależności państwowej, obywatelskiej i terytorialnej. Musi to wywoływać określone napięcia, które powodują dopatrywanie się w nazwie Polonia, zestawianej opozycyjnie z nazwami Polska, Polacy, elementów pejoratywnych. Dodać tu trzeba – dla wytłumaczenia takich motywacji uczuciowych – cały rejestr doświadczeń martyrologicznych, których historia nie szczędziła Polakom z dawnych Kresów Wschodnich. We współczesnej polskiej świadomości dawne Kresy Wschodnie stanowią swoisty fenomen. Składają się na niego następujące elementy:

1) Romantyczno-nostalgiczna geneza pojęcia Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej, utrwalona w świadomości Polaków w kraju i zagranicą poprzez literaturę piękną (A. Mickiewicz, J. Słowacki, A. Malczewski, B. Zaleski, H. Sienkiewicz, E. Orzeszkowa, K. Iłłakowiczówna, J. Iwaszkiewicz, B. Schulz, J. Stryjkowski, M. Kuncewiczowa, M. Wańkowicz, Cz. Miłosz, T. Konwicki i inni).

2) Kilkusetletni związek polszczyzny kresowej z kulturą wysoką, zapewniającą jej status języka warstwy wykształconej, języka prestiżowego, interlektu wielonarodowościowej społeczności Kresów Wschodnich.

3) Utrwalone mity „rycerstwa znad kresowych stanic”, Dzikich Pól, przedmurza chrześcijaństwa, kulturowego limes między Zachodem a Wschodem, dziejowego posłannictwa Polski i Polaków

4) Tradycja ośrodków kulturalnych Lwowa i Wilna, ich wkład w rozwój polskiej kultury intelektualnej, tragiczne wydarzenia związane z walkami o zachowanie tych ośrodków w obrębie odradzającej się II Rzeczypospolitej (Orlęta Lwowskie, akcja gen. Żeligowskiego).

5) Historycznie ukształtowany duży obszar występowania różnych wariantów komunikacyjnych polszczyzny (język standardowy, odmiany regionalno-gwarowe, dialekty przejściowe i mieszane) na terenie Ukrainy, Białorusi i Litwy, kontynuujących regiolekty kresowe sprzed 1939 r. (por. uwagi wcześniejsze).

6) Relatywnie znaczna liczebność skupisk nosicieli i użytkowników różnych wariantów polszczyzny na terenie tych państw i zróżnicowane formy wewnętrznej organizacji tych skupisk. Fenomen dawnych Kresów Wschodnich powoduje to, że współczesność tych obszarów i status polskiej mniejszości etnicznej wartościujemy zwykle przez jego pryzmat, nie dostrzegając wyraźnego paralelizmu tendencji socjolingwistycznych w rozwoju Polonii „zachodniej” (emigracyjnej) i Polonii „wschodniej” (autochtonicznej).

Tymczasem w ciągu ostatniego 20-lecia dokonywał się (i dokonuje nadal) proces krystalizacji zbiorowości polskiej mniejszości etnicznej w państwach, które powstały po rozpadzie ZSRR i stanowią niezależne organizmy polityczne. Dla Polonii w tych państwach jest to pod względem psychologicznym sytuacja podwójnie trudna ze względu na jej autochtoniczność. Świadomość historyczna tych zbiorowości sytuowała je albo w roli warstwy dominującej (I i II Rzeczpospolita), albo w roli warstwy uciskanej przez zaborcę (Rosja, ZSRR). Ich status obecny jest inny. Etniczni Polacy (ci, którzy się tak samoidentyfikują) są obywatelami państw innych niż Polska i innych niż historyczny zaborca, a zarazem obywatelami niemającymi pozycji uprzywilejowanej, w dodatku – niejednokrotnie – obywatelami – drugiej kategorii. Ich pozycja w tych państwach zależy od szeregu czynników, takich, jak: status prawny, spoistość organizacyjna polskiej mniejszości etnicznej, mobilność społeczna, status socjalny i intelektualny polskiej zbiorowości, zróżnicowanie pokoleniowe, moc polszczyzny w stosunku do języka urzędowego danego państwa, sprawność komunikacyjna użytkowników polszczyzny.