Status polszczyzny Kresów Wschodnich

Ostatnie dziesięciolecie XX w. zaowocowało m.in. zwiększonym zainteresowaniem polszczyzną poza obecnymi granicami państwa polskiego, w tym polszczyzną dawnych Kresów Wschodnich, szczególnie zaś zbiorowościami polskimi i polonocentrycznymi na terenie Ukrainy, Litwy i Białorusi.

Kresy Wschodnie – historia Pojęcie kresów - w tym Kresów Wschodnich upowszechniło się w połowie XIX w. Wprowadził je w 1855 r. poemat Wincentego Pola “Mohort”. Wprawdzie dla Wincentego Pola Kresy to dolne Zadnieprze, a więc Kresy południowo-wschodnie, ale należy pamiętać, że górne Zadnieprze w XVII w. leżało na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, które wiążemy już z Kresami północno-wschodnimi.

Nazwą kresy obejmujemy te prowincje, w których żywioł polski tuziemczy lub zwykle napływowy znajduje się w znacznej mniejszości, jak również te ziemie nawet etnograficznie polskie, gdzie ludność nie jest narodowo w znaczeniu politycznym uświadomioną.

Pojęcie kresów powstało w okresie, gdy państwo polskie nie istniało (a od rozbiorów minęło ponad pół wieku), gdy pogranicze wschodnie dawnej Rzeczypospolitej w świadomości Polaków stanowiło dalej jej integralną część, ale gdy – wobec ówczesnych realiów politycznych – świadomość ta graniczyła z iluzją. Na podobnej zasadzie właśnie od połowy XIX w., gdy nasiliła się masowa emigracja z ziem przedrozbiorowego państwa polskiego (do Niemiec, Belgii, Francji, Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej itp.) upowszechnia się powiedzenie, że trzy dzielnice Polski są pod zaborami, a czwarta – Polonia – jest na obczyźnie. Co prawda, nazwa Polonia występuje już od XI w., ale nabiera nowych treści w XIX w. – ‘zbiór osób polskiego pochodzenia, zamieszkujących w różnych krajach, które przyjmowały wychodźców polskich’ – w tym samym okresie, w którym kształtuje się pojęcie i nazwa Kresy.

Zasięg polszczyzny na terenie Kresów wschodnich był determinowany polskimi wpływami narodowościowymi i polonizacyjnymi wpływami kultury polskiej, głównie poczynając od unii lubelskiej. W II połowie XVIII w. obszar dominacji kulturowej polszczyzny (oczywiście w odniesieniu do warstw dominujących: magnaterii, szlachty i – w części – mieszczan) na wschodzie sięgał do Zawołocza, Uświatu, Wieliża, Mścisławia, Suraża i Homla.

Użytkownicy polszczyzny na dawnych Kresach Wschodnich są w zdecydowanej większości polilingwalni (lub semilingwalni), ale w odniesieniu do trzech podstawowych przedziałów pokoleniowych (pokolenie najstarsze, średnie, młode) zaznaczają się wyraźne różnice w stosunku do języka polskiego i stopnia znajomości jego wariantów. Pokolenie najstarsze charakteryzuje jeszcze znajomość tradycyjnych kresowych odmian regionalnych polszczyzny, pokolenie średnie w części w ogóle nie zna języka polskiego, a w części posługuje się jego odmianami mieszanymi, pokolenie młode uczy się polszczyzny standardowej, a posługuje się – najczęściej – kulturalną odmianą mieszaną.

Język Polaków mieszkających na dawnych Kresach wschodnich.

Warto zaznaczyć, że język polski na Ukrainie jest bardzo zróżnicowany. W polszczyźnie Polaków zamieszkujących na Kresach południowo-wschodnich występują pewne zjawiska fonetyczne, fleksyjne, słowotwórcze i składniowe, które pokazują odmienność realizowanego systemu językowego. W krótkim zarysie, na przykładzie fonetyki, przedstawię charakterystyczne cechy polszczyzny kresowej. W języku ukraińskim akcent jest swobodny i ruchomy. Wpłynął on w znacznym stopniu na pojawienie się akcent oksytonicznego w niektórych pozycjach, przede wszystkim: w nazwach miejscowych, w których informatorzy zachowują akcent.

Taka akcentacja jest cechą charakterystyczną polszczyzny kresowej. Występuje jednak w mniejszym lub większym natężeniu, ponieważ akcentacja związana jest przede wszystkim z interferencją leksykalną, więc im więcej jest zapożyczeń z języka ukraińskiego w języku Polaków zamieszkujących na Kresach wschodnich, tym z większą częstością ona występuje.

• Częstym i regularnym zjawiskiem jest redukcja samogłosek e>i/y, o>u. Dokonuje się pod wpływem fonetyki języka ukraińskiego, w którym akcentowane samogłoski e, o wymawiane są z większą energią artykulacyjną, a nieakcentowane z podwyższeniem artykulacji. Na Kresach wschodnich zredukowane o występuje pod wpływem języka ukraińskiego, w którym jeszcze w XVI wieku dawna samogłoska o miała wymowę zbliżoną do u. Pojawiają się także pojedyńcze formy typu: dvór, vótka, na nórzkach , z kontynuantem dawnego krótkiego o .

• Zachowała się także wymowa dawnych połączeń ir, yr, np., wybirali, przysciradła, zbirali, powmirali. Jest to cecha archaiczna, występująca w polszczyźnie literackiej Kresów południowo-wschodnich.

• Współczesny system fonetyczny języka ukraińskiego nosówek nie posiada, więc także wpływa na ich dezanalizacje w języku polskim. Samogłoski nosowe ę i ą regularnie są wymawiane asynchronicznie w śródgłosie (em,en, om, on).

Rozłożenie samogłosek nosowych jest związane ściśle z fonetyką ukraińską. Są one realizowane bifonematycznie, a więc jako połączenie samogłoski ustnej i spółgłoski nosowej, nawet w pozycji przed szczelinowymi, np. mężczyźna, gęnsto, książka, ciężko. Takie zjawisko wystąpuje w większości gwar wschodniokresowych.

• Bardzo liczne są przykłady zwężonej wymowy w wygłosowej grupie –ej, np. polskiej, drugiej, więcej , jednej, do niej, daliej, weseliej. Większość tych przykładów dotyczy nieakcentowanej samogłoski e.

• Grupy –eja-, -oja- we czasownikach najczęściej występują w postaci ściągniętej, ale sporadycznie pojawiają się i w postaci nieściągniętej np. wojsko stojało się, smiejali się ze mnie.

• Nieściągnięcie grup występuje przede wszystkim w leksemach o genezie ukraińskiej. W języku ukraińskim taka wymowa jest normą, więc nieściągnięte grupy –ij-, -yj- występują bardzo często, np. historiji, specyjalna, parafijany, sijali, Słovaciji, revolucija, pivonija, parafiji, komuniji, wysokyj. To zjawisko można zaliczyć do archaicznych cech fonetycznych, wspieranych przez język ukraiński.

• Na obszarze całych Kresów południowo – wschodnich, występuje miękka wymowa spółgłoski l΄, niezależnie od pozycji fonetycznej , np. zostali, klasy, mleko, lubej, zielony, pole, byli, zapalienie, podeszli, liepiej, klasa, jedli, robili, tańczyli, spiewali, modlili, szli. To zjawisko można traktować jako archaizm polski wspierany przez język ukraiński.

• Powszechnym zjawiskiem jest występowanie ł przedniojęzykowo-zębowego. Cecha ta jest charakterystyczna dla polszczyzny Kresów południowo-wschodnich, a także występuje w gwarach polskich wschodniej Lubelszczyzny. Cecha ta jest uważana za archaizm polski wspierany przez język ukraiński. Cecha ta pojawia się regularnie we wszystkich pozycjach, nawet przed spółgłoskami oraz w wygłosie, np. były, szkoła, płakała, skończyła, ubierała, zabiła, koło, płutno, dał, była, pełne, opłatek, zachorovał, przyjechał, materiałym, młoda, długo, cała, przeszło, chciała.

• W języku polskim występują palatalne spółgłoski ś, ć, ź, ς które nie występują w ukraińskim systemie fonetycznym. Wpłynęło to w dużym stopniu na polszczyznę kresową. Pod wływem ukraińskim palatalne ć, ś, ź, ς są wymawiane jak półmiękkie spółgłoski s´, c´, z´, ς´. Palatalna wymowa ć, ś, ź, ς występuje w gwarach ukraińskich na dawnych terenach, które wchodziły w skład Rzeczpospolitej. Jest to wyraźny wpływ fonetyki polskiej na język ukraiński.

• Częsta jest dyspalatalizacja ń przed c, č, sk, np. skończyła, ukrajiński, Kszymieńcu. Taka wymowa związana jest z wpływem języka ukraińskiego.