9 Дәрістің тақырыбына арналған арм(Hand-outs) – белсенді үйлестірмелі материал:

1. Студенттердің өз-өзін тексеруге арналған тесттік сұрақтар.

   1. Монархия - ол:

- ұрпақтан ұрпаққа жетілетін басқарушылықтің түрі

- ел психологиясы

- мораль негіздері

- құқық пен заң

1. Қоғамдық келісімдік теориясының қалаущылары:

• Джон Локк, Томас Гоббс, Ж.Ж.Руссо

• Муссолини

• Сократ

• Зенон

• Калликрат

1. Мемлекеттің зорлық-зомбылық концепциясының авторы:

• Гумплович

• Сократ

• Платон

• Геродот

• Аристотель

4. Демократиялық режимне сай ерекшелік -

• Жоғарғы орындарға сайлау мүмкіндігі

• Шағын қала-мемлекеттердің бар болуы

• адамның жан дүниесінің жетілуі

• саяси құбылыстардың әлеуметтік механизмдері

• саяси процесстердің компьютерлік қамтамасыздануы

4. Жапония елінің билігінің түрі:

• Конституциалды монархия

• охлократия

• республика

• тирания

5. Мемлекеттің теологиялық концепциясының авторы:

• А.Аврелий, Ф.Аквинский

• И.Кант

• З. Фрейд

• А.Швейцер

6. Мемлекеттің патриархалды-паттерналисттік концепциясының басшысы:

• Конфуций

• Фома Аквинский

• И.Кант

• Сократ

• Аристотель

7. Республикада -

• жоғарғы билік органдары белгілі бір мерзімге сайланылады

• оппозицияға жол берілмейді

• билік теологиялық позицияға сүйенеді

• билік әлеуметтік қозғалыстарды күшейтеді

• басшылар биотехнологиялық салаларға сүйенеді

8. Саяси ойға «мемлекет» ұғымын енгізген:

• Макиавелли

• Фома Аквинский

• Н.Макиавелли

• Аристотель

• Сократ

9. «Мемлекет – ол жасанды дене, ал басындылар - тұтастың бөлігі» деген:

• Т.Гоббс

• Мартин Лютер

• Эразм Роттердамский

• Жан Боден

• Жан Жак Руссо

3. Студенттердің өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар.

1. Батыс Европа мемлекеттерінің билігінің түрі қандай?

2. Федеративті мемлекеттерді атаңыз.

3. Қазіргі замандағы Африка мемлекеттерінің саяси жүйелері қандай?

Дәріс 10. Құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам.

Ж о с п а р ы:

1. Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам мәні.

2. Демократияның дамуындағы азаматтық қоғамның қалыптасуының қажеттілігі.

3. Азаматтық қоғамның мемлекеттің сыртқы саясатына әсері.

4. Қазақстандағы құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның қалыптасуы: ерекшелігі және құқықтық-саяси аспекті.

Әдебиеттер тізімі:

Хан И.Г. Саясаттану – Алматы, 2003 ж.

Қуандыков. Саясаттану негіздері. Алматы, 1998 ж.

Жамбылов Д.А. Саясаттану негіздері. Алматы, 2000 ж.

Василик М.А. Политология. М., 2000 ж.

Политология. Курс лекций. Под. ред. Мустафина Т.Т. Алматы, 1993 ж.

Панарин А.С. Философия политики. М., 1996 ж.

ЕҚЫҰ және аймақтық қауіпсіздік шеңберіндегі демократияландыру үрдістері: конференция материалдары/ Б.К. Султанов, Алматы, 2009.

1. Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам мәні

Бұл екі ұғым көптің аузына соңғы жылдары ғана ілікті. Бұрын 20-жылдары, кейінірек алпысыншы жылдардың басында біршама қолға алынып, кейін ұмыт болған-тын. Оның есесіне жалпы халықтық мемлекет және қоғамдық өзін-өзі басқару тіркестері қолданыла бастаған.

Қазір азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет қайтадан құжаттарға еніп, ғалымдар ден қоя бастады. Ал шындығында бұл екі ұғымның мән-мазмұны неде, ара-қатынасы қандай, шығыстық ойда қандай көрініс тапқан? Осы сұрақтарға жауап іздеп көрелік. Саяси ой тарихында азаматтық қоғам туралы ой-тұжырымдамалар Г.В. Гегель еңбектерінде орын тапқан. Гегель бойынша, «азаматтық қоғам – жеке меншіктілердің бірлестігі», және де азаматтық қоғам тарихи процесстің диалектикалық дамуының ерекше кезені болып табылады. Сонымен қатар, азаматтық қоғам туралы идеялары марксизм де ерекше орын алады. Гегель мен бірдей, К.Маркс азаматтық қоғамды тарихи феномен деп қарастырған. Әсіресе оның «Капитал», «Саяси экономияны сынау» еңбектерінде осы мәселеге көп көңіл аударған.

Азаматтық қоғам тарихи жағынан мемлекеттен бұрын пайда болған,\. Азаматтық қоғам-адамдардың өмір сүруіне, тіршілік етуіне қажетті өзара қарым-қатынасының шарты. Өйткені адам тіршілік ету үшін бір-бірімен қатынас жасап, өзара қауымдасып еңбек етеді. Сөйтіп адамдар жаңа материалдық игіліктер жасайды, сол игілікті бөлісу, айырбастау, бірлесіп пайдалану үшін, бір сөзбен айтқанда, тіршілік тоқырап қалмау үшін түрлі әрекеттер жасайды, отбасы құрылып, бала сүйеді, топтарға, ұйымдарға бірігіп өз мүдделерін қорғайды. Адамдардың қауымдасуы өзінің белгілі бер даму кезеңінде өз қауымдастарының жеке бастары мен отбасы мүшелерінің, бірлестіктері мен ұжымдарының мүддесін қорғау, тыныштығын қамтамасыз ету үшін саяси күшті қажет етеді. Мұндай күш ретінде өмірге мемлекет келеді.

Мемлекет өзін азаматтық қоғамның өзу туғызып, оны соның өзі асырап, оның іс-әрекетін бақылап отырғанын кейде ұмытып, бар билікті өзуысында ұстауға тырысады. Азаматтық қоғам өз ықпалын әлсіреткен жағдайда, мемлекет өзінің зор күшіне еніп, жыртқышқа айналады. Қоғамның бүкіл ұңғыл

-шұңғылына араласып, адамды басып-жаныштайды, адам бостандығы мен құқын аяққа басуға дейін барады.

Адамның өзі дүниеге келтірген саяси күш – мемлекет бірте-бірте оның өзіне ауыз салады, экономикалық қыспаққа салады, алым-салықты үдетіп, саяси жағынан қыспаққа алады, құқықтарын шектейді, заңсыздықтарға барып, адамдарды кейде жазықсыздан-жазықсыз жазалайды, айдауға жіберіп, түрмелерге жабады. Осыған орай адам мемлекеттің зорлық зомбылығын шектеуді қажет етеді. Азаматтық қоғамға иек артып, соның мемлекетті шектеу ықпалын пайдаланып, соған арқа сүйемек болды. Азаматтық қоғамды дамытуға күш салды.

Азаматтық қоғамның ең радикалды концепциясын Т.Пейн «Адам құқығы» еңбегінде ұсынған.Ол бойынша, азаматтық қоғам мемлекетке қарсы тұрады, мемлекет – ол ұлы зұлымдық. Көпшілік арасында азаматтық қоғам мен ұлттық мемлекетті бір біріне қарсы қойып, оларды бірін бірі теріске шығаратын антиподтық ұғым деп түсіну кеңінен етек алып отыр. Бұл әрине дұрыс емес. Азаматтық қоғам мемлекеттің ұлттық сипатына ешқандай да қарсылық көрсетпейді, керісінше ол құқытық мемлекеттің қалыптасуына қызмет етеді.

Құқықтық мемлекет орнықпайынша, әкімшіл-әміршіл жүйе бой көрсетуден танбайды, жеке адамның заңды құқы аяққа тапталып, мүлт кеткен шалыс қадамы жазаланып отырылады. Төрт-бес күнге көршілес елге барып қайту үшін де мемлекеттен

рұқсат сұрап, әуре-сарсаңға түседі. Мемлекет өз үстемдігін толық жүргізіп, адамдардың жеке ісіне, отбасына, сенім-нанымына да қол сұғып, жөн-жосықсыз араласудан біржола

арыла алмайды. Мұны тәртіпке келтіріп, мемлекеттің шексіз билігіне шектеу жасап, оның бәрін әділ қабылданған заңдармен реттеп, заңдастырып отыру – құқықтық мемлекеттің қызметі.

Азаматтық қоғам ұлт мүддесіне қарсы әрекет етпейді. Керісінше, адам құқығын қорғауға күш салады. Алайда, азаматтық қоғам мен ұлттық мемлекет деген ұғымдар қарсы қоюшылық та осындайдан туған. Бұл екі ұғым бір-біріне қарсы болатындай емес, екеуі екі деңгейде өрбитін ұғымдар. Азаматтық қоғам мемлекеттің ұлттық сипатына емес, мемлекеттің адам құқығы аяқ асты ететін әрекеттеріне қарсы бой көтереді, нағыз демократия үшін күреседі. Осыны ажырата білген абзал.