7. Να αναφέρετε τα συστατικά μιας περίστασης επικοινωνίας.

Η γλώσσα είναι κώδικας επικοινωνίας, ο παραγόμενος λόγος (parole) εκτός από γραμματικά σωστός πρέπει να είναι και επικοινωνιακά κατάλληλος. Επικοινωνιακά κατάλληλος είναι ο παραγόμενος λόγος όταν λαμβάνονται υπόψη οι παράμετροι της περίστασης επικοινωνίας (ποιος λέει τι, σε ποιον, κάτω από ποιες συνθήκες, γιατί, με ποιο κανάλι).

Για την ταξινόμηση της γλωσσικής ποικιλότητας έχει προταθεί (Halliday & Hasan, 1985) η διάκριση ανάμεσα σε γλωσσικές ποικιλίες ‘ανάλογα με το χρήστη’ και ‘ανάλογα με τη χρήση’. Οι ποικιλίες ανάλογα με το χρήστη εξαρτώνται από τα γεωγραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά των ομιλητών (γεωγραφικές διάλεκτοι και κοινωνιόλεκτα). Οι ποικιλίες ανάλογα με τη χρήση προσδιορίζονται από τις διαφορετικές περιστάσεις επικοινωνίας και αποτελούν τις λειτουργικές ποικιλίες, ή αλλιώς υφολογικές (functional varieties), γνωστές και ως επίπεδα ύφους (registers).

Οι ποικιλίες ανάλογα με τη χρήση προσδιορίζονται από τις διαφορετικές περιστάσεις επικοινωνίας και αποτελούν τις λειτουργικές ποικιλίες (functional varieties)¹. Ονομάζονται λειτουργικές, επειδή η καθεμία επιτελεί διαφορετική λειτουργία, έχει διαφορετική χρησιμότητα.

Πρόκειται για τις υφολογικές ποικιλίες, γνωστές και ως επίπεδα ύφους (registers). Στις υφολογικές ποικιλίες η διαφοροποίηση της γλώσσας συνδέεται με την περίσταση επικοινωνίας (επικοινωνιακή περίσταση). Τα συστατικά (ή παράμετροι)μιας περίστασης επικοινωνίας καθορίζουν το ύφος και είναι τα εξής:

Παράμετροι περίστασης επικοινωνίας:

1. Μήνυμα. Θέμα του μηνύματος (topic).

2. Πομπός (ομιλητής/τρια, συγγραφέας). Επικοινωνιακός σκοπός ( γιατί γράφει / μιλάει, ποιο αποτέλεσμα επιδιώκει).

3. Δέκτης: σε ποιον απευθύνεται ο πομπός. Σχέση του ομιλητή με το συνομιλητή (δέκτη):

προϊστάμενος / υφιστάμενος, γιατρός / ασθενής, οικειότητα, επισημότητα, εκτίμηση, συμπάθεια, αντιπάθεια.

4. Σε ποιο πλαίσιο, χώρο (setting) λαμβάνει χώρα η επικοινωνία.

Πεδίο ή πλαίσιο επικοινωνίας: διάλογος στο σπίτι, στο μάθημα, σε συνέδριο.

5. Κανάλι επικοινωνίας: προφορικός / γραπτός λόγος.

Ένα εκφώνημα (ή παραγόμενος λόγος ή κείμενο) για να είναι επικοινωνιακά κατάλληλο, πρέπει να είναι σύμφωνο με όλες τις παραμέτρους της επικοινωνιακής περίστασης: να είναι μέσα στο θέμα, να πετυχαίνει τον επικοινωνιακό σκοπό του πομπού, να είναι προσαρμοσμένο στα γνωρίσματα του δέκτη και στη σχέση του πομπού μαζί του, να έχει τα χαρακτηριστικά του προφορικού ή γραπτού λόγου ανάλογα με το κανάλι επικοινωνίας, να είναι προσαρμοσμένο στο εκάστοτε πλαίσιο επικοινωνίας. Σύμφωνα με κάποιους ερευνητές, οι παράμετροι που παίζουν το σημαντικότερο ρόλο στην επιλογή ύφους είναι το πλαίσιο ( επίσημο ή μη επίσημο περιβάλλον) και ο δέκτης (το ακροατήριο ), αλλά πολύ σημαντικό ρόλο στην επιλογή ύφους διαδραματίζει και ο επικοινωνιακός σκοπός.

Συνεπώς, το πώς θα διαμορφώσουμε το μήνυμα, ο τρόπος, η μορφή του, τα γλωσσικά στοιχεία που θα επιλέξουμε, εξαρτώνται κάθε φορά από τις παραμέτρους της περίστασης επικοινωνίας και προσαρμόζονται σύμφωνα με αυτές. Αυτή η προσαρμογή δημιουργεί το γλωσσικό επίπεδο ύφους, δηλαδή έναν τρόπο ομιλίας ή γραφής λειτουργικά διαφοροποιημένο, ανάλογα με τα στοιχεία της περίστασης επικοινωνίας. Άρα, μια γλώσσα είναι το σύνολο των λειτουργικά διαφοροποιημένων γλωσσικών χρήσεων (βλ. λειτουργική γλωσσολογία).

Οι βασικές γλωσσικές δεξιότητες κατά την εκμάθηση μιας γλώσσας, κατακτώνται με την εξής σειρά: προφορά, έκταση του λεξιλογίου, ορθότητα γραμματικής, δεξιότητα ακριβούς απόδοσης των νοημάτων σε διαφορετικές περιστάσεις, υφολογικές παραλλαγές.

Σύμφωνα με τις εμπειρικές κοινωνιογλωσσολογικές έρευνες, το κοινωνικό συνεχές (continuum) δεν είναι άσχετο με το υφολογικό. Για παράδειγμα, ο λόγος της εργατικής τάξης είναι συχνά και ο μη επίσημος λόγος. Κάθε κοινωνική ομάδα ανάλογα με το περιβάλλον προσαρμόζει το ύφος του λόγου.

Ανακεφαλαιώνοντας, σύμφωνα με τα παραπάνω, γλωσσική ποικιλία σε συγχρονικό επίπεδο προκαλούν οι εξής παράγοντες: ο χώρος (γεωγραφικές ποικιλίες), η κοινωνική δομή (κοινωνιόλεκτα και ιδιόλεκτα), η επικοινωνιακή περίσταση (λειτουργικές ή υφολογικές ποικιλίες).

Επιπλέον, πρέπει να σημειώσουμε ότι, σε διαχρονικό επίπεδο, ο χρόνος είναι επίσης ένας παράγοντας που προκαλεί γλωσσικές ποικιλίες (ιστορικές ποικιλίες).