Балакан А. Буурл теегт

к\ \ тр пнр ИК 60.1Ж медгднә. 1 иигхд әмтп гер тосххларн, нег негнэсн \\жмд бэрхэр зуткдг билэ.

Урднь Эльмтиг Андрюшкин күүтр гиж нерэддг билэ, юнга I 1ПХЛЭ. энүнд Курсипов Андрей гидг хальмг байн баэсми. Курсниовд сад чигн, таран чиги, мал чиги, хадл11н чиги баасмн. Эн тоот түүпд хамаһас ирсмб?

Курсипов Андрен мек-тахар байҗсми. Нег дакж, тер

күүгрнн ЦУГ малмудыг хамя; тууһад, зам улан хаалһур һарв. Дпгтә эн өдр хаана ямтнр, кесг тачанкст суусн,

шүугад-ннргәд прв.

' *_ Эн кена малви? — болж, нигт сахлта, хувц-хунриь мел алтлчксн, сүртә бәәдлтә ямтл сурв.

—Мини, — гиж, Курсипов теднә өмн сөгдв.

—Нсрн-уснчн комби?

—Куренное Андрей.

—Айта гидг эзн бәәҗч. Чамд иим олн малмуд бэрхд

һазр чигн, зөв чигн кергтэ. Тер тоотыг авхч, — болж, ха­

ана ямтл зарлг болв. • Удл уга Ик Буурлас атаман эврэн ирэд, Курсиноз

Андрейд зун десятин һазр таслҗ өгәд, һашгар ачлад, буульҗ-буульҗ йовҗ одв. Курсиновин һарһсн мекиг эс медсн күүтрин улс кесгтән алң болад бәәв.

Түүнә хөөн Тең талас хазгуд нүүҗ ирәд, Эльмтәс зөвәр тедүкнд эврә күүтрән бәрцхәв. Чиигтә Эльмт салан цаад бийдк һазр шаңһа билә. Түүг хальмгуд «дурничка» гиж, нерәддг билә. Тер учрар шин бүрдсн күүтриг бәәрн һазрин улс Дурноселовк гиҗ келдг болв.

Дәкәд Әрәсән аль бис губерньмүдәс муҗгуд нүүҗ ирәд, бәәхтә эздүдәс һазр нәәмәдлҗ авад, тәрә тәрдг болцхав. Теднә зәрмснь байҗад, кулакуд болв, зәрмснь, урдк кевтән, угатя, байн хальмгудт чигн, эврә кулакудтан чигн заргддг болв.

Эльмт күүтрт байн орсмуд лавк секв: Заворотнев һуйр, цә, тәмк, әрк, тоһш, шикр, кампадь хулддг болв, Скирйдов — сүк, алх, хадур, суулһ.

Урднь хазг нертә, нег йоста, нег зөвтә бәәсн хальм­ гуд ода хоорндан йилһрәд, зәрмснь байҗад мал бәрдг,

4

аду өскдг болад нрв, икнкнь өмнк кевтән цөөкн малта, көлглх хойр-нсгн мөртә, бәәхтә улст заргдад, өрк-бүлән асрдг болв.

2.

Күүтрнн деед Захар бәәсн маштг шавр герин һаза • ног мөртә күн ирҗ буув. Ссрнгин малд йовсн Хэби долан хонгт негх дэкж. гер талан ирнэ. Герин эзн эндр ирх зэв уга, тер учрар, ндәлсн арс нухҗ суусн Цаһан ик күүкндэн колв:

— Баклан, хэлэлч, ксн болхви?

Хәбнһин ууһн күүкн, экләһән әдл, бас үүлч. Ик дү көвүндән хазг киилг уйчкад, терүгән улм кеерүлхәр, захднь, ханцна үзүртнь хатхмр хатхҗ сууна. Баклан экнннь заквр тевчәд, кедү дүңгәһәр үүлдән шилтҗәсн бийнь, улан, цаһан зеегтә көк торһн киилгиг хооракшан хурачкад, өндәҗ босад, бичкн терзәр шаһаж хәләв.

*. — Баав, таньдго хазг, — гиҗ күүкн, эн ирҗ йовх күүнәс көлтә, түүнә бәәдл-җирһлд ик хүврлт һарн гиҗәх мет, махмуднь заядар менрәд, арһул дууһар әрә хәрү өгв. —

— Таньдго хазг? — Цаһан һуйр церд хойрт зуурлдсн һаран уһаһад, хәрин күүг тосад, нааһаснь һархар седчкәд, идәлсн арсан дәкнәс нухв. — Манаһас таньдго хазг юуһан хәәх билә. Манахсин негнь болх.

— Теңгр цоктха, наһцнр чигн, төрлмүд чигн биш, — болҗ Баклан, экән бийән эс иткснд һундад, хәрү ормдан сууһад, үүлән экләд бәрв.

Хазгин йосар болхла, залунь хол хаалһд йовад хәрҗ ирхлә, гергнь түүг тосҗ 'һарад, мөринь авх зөвтә. Хәрин гиич ирхлә, герин эзн залу тосх учрта. Болв Хәбиһин өрк-бүлд тиим авъяс кезәнә шантрад хуурла. Кесг җил хооран терүг хол хошас хәрҗ аашсиг үзәд, Цаһан мөринь авхар өмнәснь тосҗ гүүхлә, Хәби келлә:

—Би байн, атаман бишив. Дәкҗ бийим бичә тос.

—Мини ухалҗ һарһсн йосн биш, мана өвкнрин үлдәсн зокал, — болҗ Цаһан, һанцхн өвкнрин авъяс гемшөснднь биш, түүнә әрүн седкл *басснднь залудан өөлҗ, нег мөслсн дууһар шиидв. —• Урднь тосҗ даслав, ода тосҗ авчанав, хөөннь чигн тосхв.

—Кукн, нанд бичә һунд, Мөрнә эмәл авад, хашад эрулад, өвс өгх күчр биш, мини чидл күрх. Түүнә орчд

5

гериннь КӨДЛШНӘН КС, тср күүкд-көвүдтән 0111,1 нЯ өг.

— Тана мөр тосҗ авсар напас махи тасрж, уншго,— гиҗ Цаһан таслҗ келәд, залуһиннь һарас җолаһинь шүүрч авад, мөрнг хашаһур орулад, эмәлинь буулһад, суль өгәд, ссвснсн ноосинь шүүрәр самлв.

Хәби хәрү көдлмштән новсна ард Цаһан эн болен йовдлын тускар ца-нааһинь шалһж. ухалад, залуһиннь келсн түүнд зөвтә болж мсдгдв. Кесг хонгт кеер йовад хәрж. нрсн хазгнг тосад, мөринь авсн му йосн биш, болв гүүнәр тоолад хәләхлә, эн зокалын ашт — күүкд куунә чинрчбарсн, залуһиннь өмн тер, ноха кевтә, шарвадҗ гүүтхә гисн темдг болҗ медгдв. Тер цагас нааран эднә өрк-бүлд күүнә чинр бдрсн тиим му авъяс мартгдад хуурла. Зуг хәрин гиич ирхлә, түүг эрк биш герин эзн тосҗ авдг билә. Ода Хәби гертән уга, тегәд яһсн сән болх? Көсрә таньдго кү тосҗ гүүһәд яахв, кергтә болхла эврән орҗ нрх гиһәд, Цаһан идәлсн арсан цааранднь ниткрәд, нухад суув.

Зөвәр болад маштг герин үүдн секгдәд, хәрин залу орҗ ирв.

— Цуһар эрүл-дбрул, өнр-өргн амулң бәәцхәнт, — гиҗ хазг мендләд, үрлһн угаһар уралан һарад, терзин өөр бәәсн скамейк деер суув. Цаһан мендин хәрү өгәд, һаран уһан бәәҗ күүкндән келв:

— .Баклан, хәрин гиичд тәмк нерҗ өг.

Шуһуд, бешин цаад хаҗуд, бичкн терз тус сууһад хатхмр хатхҗасн бичкң күүкн, һартк үүлән, урдклаһан әдл, тохнятаһар ахулчкад, ормасн шамдһа босв. Тер тәвц деер даңгин белн бәәдг хар модн һанзд тәмк нерәд, һал орулад, һанзта барун һаран уралан суңһад, зүн һарйннь хурһдар барун тохаһан аярхн дөңнҗ бәрәд, гии-

чүр өөрдв.

— Ут наста, бат кишгтә бол, кукн, — гиҗ ханлтан өргәд, медәтә хазг суусн ормасн өндс босад, күүкнә сунһсн һанзиг авад, бүшмүдиннь хавтхас цаһан-бор альчур һарһад сурулынь арччкад, амндан • авад, дару’Дарунь сорҗ татад, өткн көк ута пүргүлв.

Дундын нурһта, күдр цогцта, ирмәгинь эгцлҗ хәәчлсн нигт сахлта хәрин залу, кувц кевтә, хурц нүдәрн бпчкн күүкиг агчмин зуур харвҗ хәләв. Тер хәләц Бакла-

Ца’һан цә чанад, терүгән хәәснәс нискт йүүһәд, ша<т

5

ринь онц авч үлдв. Дәкәд зандртлнь йирн йис самрад, зать хальмпр хойрин үнр каңкнулад, кирслҗ хадсн көлтә маштг стол деер авч ирәд тәвб.

Таньдго залу, аминь улан мөңгәр чимксн удн ааһд •ксҗ өгсн цәәг адһм угаһар сорҗ ууһад, Цаһанас эн ха­ ту-мету үвләс яһҗ һарсинь, мал-аһурснь толһа бүрн бәәх-угаг сура бәәҗ, аш сүүлднь соньмсв:

—Герин эзнтн яһла?

—Кеср малд йовна, — болҗ Цаһан хәрү өгв.

—Кенә мал хәрүлнә?

—Ссрнгин.

—һазрин хама?

—Манцин көвәд.

—Пө, зөвәр ууҗмд йовдг чигн, —гиҗ гиич негт өвр^

. сн, негт һундл төрсн дууһар ормав. — Асхнд герүрн ир-

нү?

—Долан хонгт нег дәкҗ ирнә, — болҗ Цаһан цәәлһв. — Нөкәдүртән ирх зөвтә.

—Мууха юмби. — Хазг хавтхасн одак альчуран һар-

һҗ авад, заһрмгарн һооҗсн көлсән арчв. Тер хустг шатаһад, унтрҗ одсн һанзд хәрү һал орулад, дәкнәс ута пүргүләд татв.

Герин эзн күүкд күүнд ирсн хәр күн нер-усан, хамаһас йовсан, альд бәәдгән эврән эс келхлә, өмнәснь сурхд эвго, нам тиим зөв чигн уга. Тер учрар Цаһан бешин цаад бийд, әмән авх шулмас бултҗах мет, хоргдҗасн күүкнүрн, ю-бис кесн бәәдлтәһәр өөрдҗ ирәд, чикнднь шимлдв:

— һарад мөринь хәлә.

Баклан шуд тиим заквр күләҗәсн мет, бултҗасн шуһуһасн шурс Һульдрад, миисин ишкдләр гиигпәр болн ә-чимән угаһар һазаран һарв.

Күүкнд эн таньдго хазгин ирлһн ик сонҗлта болҗ медгдв. Нег үлү, һанз 'һартнь бәрүлҗ йовтл залуһин хәләсн хәләц эндр өдр күртл, эн агчм күртл тагчг, таварн, санамр бәәсн зүркинь бульглулад, бәрҗәсн үүлднь харш болв. Хойр-1һурв дәкҗ зүүһәр хурһдан шааһад, талдан цагт чишкх бәәсн бийнь, эн саамд өвдсн өвдлһән дарҗ,

. хумсан зуусн миисинәр зовньв.

Эрк алхад (һархлань, хаврин серүн салькн Баклана хамрар цокад, шахгдсн өрчинь цевр, цегән аһарар дүүргв. Экиннь заквр күцәхәр, мөр орулдг хаацин үүдәр шаһаһад хәләхлә, хәрин залу мөрнәннь эмәлиг авад, хойр

7

төгәтә тсргнә дсрндг дсер, көлстә делтринь хагсахаралс цокад тәвж, һанзһд новей бичкн мишгтә сулясн дорвад кеһәд, мөрнәннь хоцшарт өмскәд, бүчинь хойр чикнәннь

ардас боочкж.

Энүнә тускар күүкн экдәп күргҗ кслхла, Цаһан холас прсн гиич хонхар бәәхнг медәд, дарунь шиидвр авад, одачн нер-усан ксләд уга хазгии өмнк ааһд дәкнәс зандрсн цә дүүргәд ксчкәд, гертәсн һарв. Тер бичкн көвүһән хәәһәд, күүтрин уулыщар псг ипгән, нег тиигән йовҗ

ДУУДв:

— Ааку, Ааку, хама йовнач?.. Наар, герүрн өкә! Цаһанахәәкрсн дуунас күүтрин бичкн көвүд, ичәнә-

сн һарсн зурмд кевтә, энд-тсндәс гүүлдҗ ирв. Зуг тедн дунд көвүнь уга болж һарв,

—Тадн Аакуг үзсн угавт? — гиҗ Даһан бийинь бүсләд зогссн бичкдүдәс сурв.

—Түүгәр яһнат? — болҗ амха шүдтә көвүн соньм-

св.

—Кергтә.

—Кемр түүг гүвдх болхлатн, хама йовхинь келҗ өгнәв, — гиҗ’ чирәнь мел сөрв, эн эццн бичкдүдәс дүүрң цогцта, ик оварта көвүн келв.

—Хактин, Аакуг яһснднь цокулхар бәәхмч? — болҗ Цаһан алң болв.

—Тер көк нүдтәлә толһаһаң холвна, — гиҗ Хактин, Шагальдиновин көвүн, цәәлһв. — Мана бааҗа келнә: орсла үүрлсн күң өвртән чолу хадһлх кергт^, гиж.

—Көк нүдтә, хар Нүдтә гиснд юн йилһл бәәх билә,

—болҗ Цаһан цәәлһв. — Арһта болхла, хоорндан ни-

негн наадтн.

— Ааку Пашата хоюрн тенд йовцхана, — гнҗ амха шүдтә көвүн күүтрин ард бәәсн сеерүр заав.

Цаһан Мечитов Шаркинә көвүнә заасн үзгүр хәләһәд, зөвәр өндр сер өөдләд һарв.

3.

Эльмт күүтрин ар бийд өндр сер бәәнә. Тер сер деер хойр бичкн көвүн наадҗ сууна. Негнь хәэчлсн хожһр тол 1ата, сертхр чнктә, һал асс!} төгрг хар болчкад, зеегтә нүдтә, бичкн нурһта, наадкнь олсн шар үстә, зуни. чнлгр тецгрии өцгтә цсңкр нүдтә, нәрхн өндр нурһта: Хойр көвүи хоюрн эццн, шанань хавчгдсн яр’һа чирәтә. Хожһр

8