Буйн болтха, Делә, әмтпн хоорнд бичә орлцич, хәэмнь. - Бад­ мин А.

Күүнә шарх мааҗх. Задевать чужую болячку. Бередить рану. Әмтнә мууһинь секх, илдкх.

Эндүрҗэнәч, мөңгәрн зарнчиг хулдэк; авхар бэәнч? Күүнэ

шарх мааҗнав гинэд, эврәһән мааҗулвзач.

Күүкд аҗрһ болх. Властвовать над кем-либо, диктовать ко­ му-либо свою волю. Әмтнд дээсн, нойн болх.

Цуглаевин бийнь күүнд аҗрк болх цаг ирдм бәэҗлм... -

Басңга Б.

Күүнд келүлл уга, нохад хуцулл уга. Жить добросовестно, честно. Әмтнд сә үзгдәд бәәх.

Хуучна йөрәлд келгддгәр, күүнд келүлл уга, нохад хуцулл уга, кун болнн сансарн җиркх. — Дорҗин Б.

Күүнд киитрхх. Относиться к кому-либо холодно, недруже­ любно. Му нүдәр хәләһәд, дурго болх.

Зуг немшнр тпэвм цацу, Андрей Федорович янсн-кегсинь медлго гүүһәд күрч ирснднъ Болха Хамҗлд икәр киитрхҗ одла. -

Бадмин А.

Күүнд хазаран мөлтлүлх. Не уметь защитить себя. Давать себя в обиду. Бийән күүнд өөлүлх, харсч эс чадх.

Эвтэкн цогцта буурл хар өвгн, Батнасна Лиҗ, хама йовсн назртан куунд хазаран молтлулэд уга залу - Калян С.

Куунд чиргдх. Быть обузой для кого-либо. Ацан болх.

Эгчнь өрк-бултәһән балке орад нүүхләнъ, көгшн ахнъ куунд

чиргдлго, йирин бээдг бээдлэн солыигокар, торскн селэндэн улдв.

Күч узулх. Показать силу, насиловать. Чидлэр дарх.

Зуг оцдан куунд болн берэдт куч узулэд, хотн-хоша баэсн гертэснъ тулкэд карим; йовсинъ эн узлэ. - Бадмин А.

Кучм кургн. Жених, оставшийся жить у невесты. Күүкнәд орҗ өгсн көвүн.

Намртнь хэрү суркулъдан ирәд, нээмдгч класст орэк;аьад> Утнасн Хаалнин гертнь кучн күргн орҗ өгсн зэңг Мукөвүн соцсад, бас кесг хонгтан энүнэ зүркн тогтун бэәсн уга. - Бадмин А.

124

л

Лошх кевтэ наалдх. Приставать, липнуть как банный лист.

Бийнь тәвҗ өглго дахад йовх. Итклд орхар, таасгдхар зуһудх.

- Одак көвүн Элстүр нарчахитн яһҗ медсмби, хамдан йовхар бээлт? — гиэк; Бата суре. - Уга, долан уулд бэг. Тертн мел лошх кевтэ наалдхар седэд йовань эн. Би нам эрт эднэс йовхла, болх

гиҗәнәв. - Эрнҗәнә К.

Лууһин сумнла харһх. Быть пораженным громом и молнией. Оһтрһуд цокулх.

Худл гихлэ, луунин сумнла харнҗ үксв. - Басңга Б.

М

Ма гих маань уга, мацгин хойр (һурвн) самнр уга. Быть невеждой. Не знать ни а, ни б. Не иметь представления о чем-ли­ бо. Бичг-тамһ, йос-йор меддго кун.

Ма гих маань уга, мацгин хойр самнр уга, орс келнэс төрүц мэс күн бас йос меддви? - Тачин А.

Маань меднэхн! Да благословит всевышний! Деедс өршәтхә!

- Маань меднэхн! Якэк; йовнат? - гиен гергнәннь үгд Манҗ

хэрү ду һарлго оде. - Дорҗин Б.

Мадна дотр ноха үксн биш. Сердце ведь - не камень. Өр-өвд-

күрән геесн уга.

Өсэд, арен зурка-дола күрэд ирхлэнъ, мадна дотр ноха үксн биш, бийдэн зокаста хувц-хунр авч оме гинэд, мөңгинь егдг

билэвидн. - Тачин А.

Мала-маам улс (кун). Ни аза не знать. Төрүц юм меддго

(кун).

- Тертн чик, зуг та бидн хойрла эдл, орс келн уга, мала-маам

улс эднлэ ю күүндхмби? - гиэк; гергнъ залунан бэре. - Бадмин А.

Маля даахарн (мордх). Все от мала до велика. Ик баһ уга

цугтан босх.

125

Маля даах тоотнъ дәәнд мордсн, көдлдг күн уга, күчр цаг билэ. Тегэд колхоз больн көдлҗ чадм күядҗ бээсмн. - Бадмин А.

Маля даахарн мордхмн. Хортныг оргэрн тулад боле чигн зогсахмн, көвүд, соңсчант? - Эрнҗәнә К.

Эн хоорнд бас зэцг авлцсн каакнахна залус моля даахарн, мод

бэрхэрн, мөртәнъ - морэр, морн угань - йовнар энд-тендэс бу-

трчдад, хурла натлн темцәд оркцхав. - Дорҗин Б.

Маля цокх зэ уга. Негде ступить. Диг дүүрң.

Анҗан цанан гернь моля цокх зэ уга, күн диг дүүрң. - Эрн-

җәнә К.

Маляһан атхх, хазаран суувдх. Разориться, стать нищим. Вернуться ни с чем. Угарх. Юмн уга үлдх. Хоосн хәрҗ ирх.

Кезэнэк цаг болад, иим нале болен болхнь күчр пару үзүлх бээсмн. Зуд җил кесгнъ малянан атхен, хазаран сүүвдсн ирдг бәәҗ. - Нармин М.

Мана һара кун. Свой человек. Уха-санаһарн негн.

Эннь мана пара күн. - Басңга Б.

Мана кун хачкна. Мастер врать. Худл-хов келчкдг даслтга

кун.

Невчк хальц Цевг өвгн үг-күүртән халад, үнн худл хойригхут-

хад, олн үг келэд бээнэ. «Мана күн хачкна», - гинэд селгнд улс

наадан бэрэд инэлдв.

Мана морн бас гуух. И на нашей улице будет праздник. Мана

күцәҗ йовх керг бас уралан йовх.

- Арнулдтн, залус, - гиэк; Харла боев. - Негдвэр балхла, биитн

кодлэд, эк;ил болад угав, дегд эрт. Хойрдхла, дала күцэсн юмн нандтн уга. Саальчнр сээнэр кодлхлэ, мини чигн морн бас сээюр

гүух зөвтэ. - Нармин М.

Маңһаран һарһх (тәәлх, тинилһх). Похмелиться. Өмн өдрәр

уусн әркин хориг дәкн әрк эдләд, бийән «тинилһх».

Эн күүнтн мацнаран нарнчксн бэәдлтә гиҗ, Алъма дотран

сане. - Бадмин А.

Мацкдур өрүнднь мацнаран тәэлхәр көвүнэрн нег шил арк

авхулад, бүклднь уучксн цагт Бораев ирв. - Бадмин А.

Эн нег чирктэ эркуунад, мацнаран тиниличк. - Бадмин А.

126

Маңһдурк өдр. Завтрашний день. Недалекое будущее. Хол бишэс ирх цаг.

Өр цәәҗәх кемлэ школан төгсәсн күүкд теңгсин көвәд сууна. Усна төвшүн урсхул хәләһэд, маңндурк өдр ямаран болхинъ ицл

тәвәд, тагчг бәәцхәнә.

Маңһдуркинь маңдурк теңгр медх. Что будет завтра, знает один бог. Цаарандкнь бән-бәәтл, эврән йилһрх.

Хәләҗәйл, хәләй... маңһдуркинъ маңкдурк теңгр медх... түүгинь күлдҗәйл... - Дорҗин Б.

Маңна авх (маңнад һарх). Быть впереди. Быть первым.

Нүүрт һарх, түрүн йовх.

Би ямаран күүнән танд медүлхв... Батнасна Бовргиг тпадн

җиндүрин маштг болнҗавузат, би ода бийнъ урлданд маңна

авч чадх хурдн агт кевәрн бәәнәв. — Дорҗин Б.

Мини кеегчн долан урлданд орад, дөрвнднъ маңна болэк; нарч

ирлә. - Басңга Б.

Маңна буух. Нахмуриться, быть недовольным, һурних, маңсих. һундлта бәәх.

Канур үүриннь авч ирсн зәңг эс таасснь бәәдләрнъ медгдв: мацнанъ буугдад, чирәнь харңнутрад оде. Залу ә тасрв.

Маңна тиньгр бәәх. Радостно, счастливо жить. Зовлң уга, байрта җирһх.

Тиимулсин негнъ минь эн маңна тинъгр, оньдин байрта дүртә Балъҗр күүкн болҗана. - Дорҗин Б.

Өвгн эмгн хойр шүтәд, зальврад, бәәсн гиимтә хотан гелцд

зооглулад, бэрц гинәд, нег лавшгин эд, нег цөөкн мөңг бәрүләд оркхла - гелцгин маңнанъ тиниҗ байрлдмн. - Бадмин А.

Матн-матн цаараһур, мана герәс холаһур. Пусть обойдет

(нас) стороной. Да минует (наш дом) беда. Аюл холаһур давг

гиҗ зальврҗ келдг уг.

Кеер арьс түүэк; йовсн күүкд күн җиврән делдго төмр шову үзн, арнс түүэк; йовсн уутарн чирәнән халхлҗ, «матн-матн цааранур, мана герэс холаьур» гиэк; зальврв. - Бадмин А.

Матьхр ухан. Запутаные, сбивчивые мысли. Хаҗһр, тодрха биш, бүтңгү ухан.

127

Дотрк матьхр уханинь мааҗҗ, пацлдэк;, өмнэснъ келүв. -

Нармин М.

Мах бәрх. Полнеть, набирать вес. Тарһлх, махшх.

Эн Бульнтн басл мах бәрҗ... Нам седкләрн байсад иигҗ кевтә... - Эрнҗәнә К.

Махан нохад идүлх. Потерять свое (букв. своё мясо скормить собаке). Бәәсән геех. Эврә юмнасн хаһцх

Манҗин өрәсн өвртэ үкрин төлә махан нохад идүлхэр седдг күн бәәхий? - Эрнҗәнә К.

Мах-цусан әрвлл уга. Не жалея живота своего. Әмән өгх.

Энд цугтан нег ухата, нег күн мет, дегц орн-нутган харсч, мах-цусан эрвлл уга йовцхана. - Нармин М.

Махла авх цол (чөлән, зав) уга. Не поднимая головы, не раз­ гибая спину. Кодлмш дала болад, амрдг цаг уга бээх.

Сурпулин гүргү улм-улмар икдэд, цаг медмҗ уганар өңгрэд, хаврин шүүврин цаг оордэд, махла авх цол уга болад ирв. - Эрнҗәнә К.

Селэнэ тал дунднъ бээх совхозин конторт тарлцтсн хамрта,

тоста чирэтэ, колен ивтрсн киилгтэ улс махла авх чөлэн уга йовх бээдлтэ, сольвлдад, орад-парад бээнэ. - Эрнҗәнә К.

Махлата мал. Тупой, недалекий человек. Тент, экн-толһа уга кун.

Манла эдлднъ бас зовтэ ям даалпв. Зуг сурпулъ-эрдм уга махлата мал улс өөдэн парад йовхла, күүнэ хорн буслад бээнэ. Эргндэн танла эдл сурпульта күн уга болх. - Нармин М.

Залус, болпатн. Энтн мөргүлин гер. Манцин кецин ахлачв гинэт, махлата малый бээдл парад япэцахмт? - Эрнҗэнә К.

Я, түнүнд юн болпалдан бээх билэ! Махлата малмудас күн ээдв? - Басңга Б.

Махмуцнь хатурсн болад, колнь шулудад ирх. Стать бод­

рым, почувствовать лёгкость в ногах. Сергг, шудрмг болх.

Керүл-цүүгэн болад оркхла, махмуднь хатурсн болад, колнь шулудад ирдг билэ. - Нармин М.

128

Махмудыг шатаж шарклулх. Обжигать тело, причинять ду­

шевную боль. Цогц, седкл зовах.

Нүднэснь парен нульмсн хувцим ивтрээк;, махмудым шатаэк;

шарклулв. - Нармин М.

Махн толһа. Тупоумный. Глупец. Эргу, муцхг, тенг.

Ода альдаран эрлв гихв, кишва махн толкаг! - Тачин А.

Махнь махшад, шөлнь шөлсәд уга. Еще не окрепнувший, физически не возмужавший. Өсәд-төлҗәд уга.

Махм махшад, шөлм шөлсәд уга цагтм малан хәрүлкдг билэ. һурен, арен, кучн җилин эргцд, хойр нарн болзгта, мухла болэк; йовлав. Э! Мухла болэк; йовлав. - Манҗин Н.

Ода бийнь махнь махшад уга, шөлнь шөлсэд уга, уПн уньнас

карчах үг, идр наста, икрхг седклтэ мана кесгиннъ толкад уга

тоолвр. - Бадмин А.

Махнь шүүрәд бәәҗ. Немного похудел. Невчк эцэд оч.

Гилэш ээҗнъ махнь шүүрәд бээсн боле чигн, ода чигн чацк келтэ-карта эмгн, герин омн арс идэлэк; сууна. - Нармин М.

Мек-тах һарһх (дасх). Хитрить. Ааль-җиил олзлх.

Мек каркэк;, менд йовнав гиэк; санхмн биш... Джэк; чамаг иим мек карксичн медхлэ, Поста гидг дээнэ йосар догшн засгла харкулгдхч. - Эрнҗәнә К.

Меклә һәрәдәд, тецгрт күрх. Очень медленно и долго (букв.

пока лягушка до неба допрыгнет). Йир удан.

Тер чини Опан Шевләг көндрэд картл, меклэ кэрэдәд, теңгрт

күрх. - Тачин А.

Мекләд ноосн урһтл күләх. Ждать, когда на лягушке вырас­

тет шерсть. Когда рак на горе свистнет. Күләҗ тус уга.

Цаста та хойрла эдл цаган олэк; чадл уга, эврэ дурн бээв

чигн, зөв өгхш гикэд, меклэд ноосн уркхинъ күлэкэд йовхмн биш.

- Эрнҗәнә К.

Меклэн ноосн махла авч огнэв. Ничего не дам. Ю чигн өг-

шгов,

- Нанд ямаран белг авч өгнэч, күргн? - гиэк; Ута шоглвЧамд меклэн ноосар өлгсн махла авч өгнэв. - Тиигхлэ, Поста

129

ьэргч, дәкҗ чамд нөкд болшгов, - гинәд Ута буру хэлэнэд кевтв. - Эрнҗәнә К.

Мендинь медх. Проведать. Навестить. Эрүл-мендинь, ямаран бәәхинь медх.

Тегәд, кеду дүңгэ көдлмшт даргдҗ бәәсн бийнь, тер белүсн, өнчн үлдсн тоотар орад, өгәд-авад эс болвчн, мендинь медәд, нег хойр амн үгин селвгән өгәд, таалхинь — таалад, керлдхинь - керлдэд чигн ьарад одна. - Бембин Т.

Мин сиикән хәәх. Искать подходящую невесту. Бийдән зөв күүк шинҗлх.

Хоңьрин гер авх цагнь болад, эцктәнэн күүндәд, мин сиикэн хәәх болэк; ьарв... - Хальмг тууль.

Мини буйиг түүнә һарар келгх дүңгә үг. Зависеть от ко­

го-либо (букв. даже панихида по мне будет совершаться его ру­

ками). Күүнә һарар һал шиләх дүңгә үг.

«Дүцнхд, мини буйиг түүнә ьарар келгх дүңгэ үг Шишкин келәд оркв эсий?» — болад дотран күүндә бәәтл, агропрамас Эрднь Бораевич болн Александр Афанасьевич хойр ьарч ирцхэв.

- Тачин А.

Мишгинь үүрүләд, кишгинь авад көөх. Все забрать и про­ гнать, как нищего. Бәәсинь булаҗ авад көөчкх.

Эс тиигхлэ, үвлин дундурт чамаг мишгичн үүрүләд, кишгичь авад көөх, тер цагт би тер мигигтчн харннад үксн хөөнэ күи

болнад дүрэк; өгнәв. - Тачин А.

Моһа өврлсн мет (моһа үзсн әдл). Словно змею пригреть Дегд дурго болх.

Турун өдрэсн авн Саңнок;д эн дурго билә. Эврэннь хөвдән цө крэд, эндр өдр күртл, өдртнь гер-бүлин даалһвр күцэһәд, асх нднь гергнь болэк; өвртнь орхларн, моьа өврлсн мет, махмудн киит урсдг бэәсмн. - Бадмин А.

Намаг үзхләрн, негл мона үзсн балнач. Би чамд ямаран му кх нарһсмби? - Саңһҗин Б.

Коля цаас авад, зөвәрудан умшчанад: «Акад юмби? Эн Анҗ

янад Батад дур уга балад бэәнә. Энүг үзхлэрн, мона үзсн эс

болна», - гиэк; өврсн бәэдлтәһәр келв. - Эрнҗәнә К.

130

Моһад хатхулсн мет. Словно ужалила змея. Юмнас әәһәд, үргәд чочх.

- Кемби? Дэн гиен болад оддмби! - гиэк; Гернзл суусн ормасн, моьад хатхулсн мет, өсрҗ босад, хойр наран сарсалнад, Мергн

тал гүүв. - Эрнҗәнә К.

Модан бәрәд үлдх. Остаться лишь с одним посохом. Оказать­

ся без самого необходимого. Цуг бәәсн хамг юман гееһәд үлдх.

Цен җил хооран түүмрәс көлтэ Түрвэ гер-маласн, өлг-эдәсн хаһцад, модан бэрэд үлдлэ.

Модн көшә болад бәәх. Сидеть как истукан. Ә-чимән уга

көндрлго суух.

Мел иигэдмодн көшэ болен күн, күн болһнд таасгддмн биш...

- Эрнҗәнә К.

Модн шалврта мет зогсх. Стоять как истукан, как пень; стоять, словно вкопанный (букв, стоять как будто в деревянных штанах). Суулго, мел кол деерән бээх.

Олн улс бээх герт суух зэ уга болад, бакчуд дегц модн шалвр­

та мет зогецхав.

Мордхин үг негн, морнэ чикн хойр. Дела важны, путь да­ лек, кони оседланы. Керг даалһврта, хаалһ ут, колгн белн.

Ода йовх кергтэ. Мордхин үг негн, морнэ чикн хойр гиҗ келдг эс билү? Хар мөрн хантрата. Хүвсхэд одх деерэн бээнэ. - Эрн-

җәнә К.

Мөлҗәд-мошкад бээх (сурх). Допытываться. Эрэд, сурад

некх.

Шавтад, шинэс ирсн салдс болннас эврэннь полкин тускар

молэк;эд-мошкад сурдг авъяста. - Бадмин А.

Мон бийэрн. Собственной персоной. Эврэн одх.

Көгшн аав бийнъ тас уга боле чигн, бичкн ачиннь хүрмд мон

бийэрн орлуад, йөрэлин үгэн келх - эркн биш күуэх кергм гиэк; тоолв.

Менк ноортэн орх. Заснуть вечным сном, умереть. Өңгрх,

сәәннь орнд торх.

131

Аав ээҗ хойрнь күүкн көвүн хойран тач авад үмсчкәд, күмни мөңк нөөртән орад унтв. - Хальмг тууль.

Мөр болхнь. Быть может. Авось. Хөв бәәхлә, болад чигн одх

биз.

Мор болхнь, Манҗин үлгүриг цунар эмтн даххгиэк; нәэлҗэхт.

- Дорҗин Б.

Мер кишг гих. К счастью. Удачно. Хөвәр. Хөв болҗ.

Мөр кишг гисәр түңгән өмнән оркчкад, Мелютин тал хәлэнә.

- Бембин Т.

Мөр-мөңгән тоолдго. Не считаясь с физическими и финан­

совыми затратами, һарһсн һару тоодан авлго.

Илднь келнэв: «Йоста шамдна, медрлтә, седвэртэ, мөр-мөң- гэн тоолдго, өңгәр хотд авлгддго улс тэвх кергтэ», - гииэд, Сээхэ бийнъ бас залуниннъ оер суунад, хотан уув. - Тачин А.

Мер мордх (хазлх). Брать след. Колин ормар йовҗ, геедрсн

юман хээх.

«Ой, ой!» - гиэк; Коля аман бэре. Мор хазлхла, мор нардгоэк;. һацата, тер сонь ик хур орсмн бэээк;. Тер нал өгсн күн аднхларн, цокарта хар модн нанзан унначксн бәэҗ. һанзин эзн олдхш. -

Эрнҗәнә К.

Не, Богта, нуунад, ноонэд керг уга. Мер тананур орад күрч

ирв. Хэрүцдг арн танд уга. Үнэн келен күүнд үкл уга гидг биший.

- Эрнҗәнә К.

Мерен далдлх. Заметать следы. Гемшәлһнәс зулад, олн мек һарһх.

Буру йовдл нарнсн толэдэн залу морэн далдлад, бээсн назран соляд, энд-тенд бултад йовна.

Мөрән үзх. Сходить по нужде. Сходить в туалет. Кеер одх.

Банчуд нарлдад, мөрдән тәвэк; идүлцхэв. Бийснь морэн үзхэр

тедүкн бээсн сала темцэд нарцхав... - Нармин М.

Бакдг зүн бийд уята мернэ арданур давэк; народ, морэн узе.

- Дорҗин Б.

Хаалнин амнд нег тарха-хоҗнр көвүн барун нартан хүрс

бэрчкэд, морэн үзэк; сууна. - Бадмин А.

132

Мөрн дел деер. Делать что-либо наскоро, на ходу, сразу. Адһҗаһад кех, адһн-шидгн кех.

- Дегд кунд стен болҗана, - гиэк; пииср Манҗин Улан келв. - Морн дел деер өгдгмөңгн теднд альд бээх билэ. Болзг өгхмн. Цаг заахмн. - Нармин М.

Зун тэвн - зун эк;ирн эк;илэ йовдлмудыг тер кевэрнъ босхна

гидг - морн дел деер кедг керг биш. - «Хальмг үнн».

Тер хамгин уршгиг морн дел деер йилнэк; болшго, цааранднь

бэн бэээк; йилнрх. - Дорҗин Б.

-Сәәнәр ухалх кергтэ. Энчн морнэ дел деер куцэдг керг биш,

-гиэк; Җембэ хооран саав. - Бадмин А.

Мөрнә тохм хагсаҗ бууһад уга. Не задерживаясь подолгу.

Удан бээдго, тордго.

һазанас, хэрэс ирсн хальмг, орс уга Бергэсинд ирдг билэ. Лиэкрлнд орс кун биш, хальмг күүнэ бийнъ мөрнэ тохман хагсаэк;

буунад уга юмн. — Бадмин А.

Мөрнь гүүх. Дела идут как по маслу. Кергнь күцәмҗтәһәр

йовх.

Ода чигн чини морн хурдар гуухмн. Ахрар келхд - орман куунд

булагдш уга болвч. - Эрнҗәнә К.

Морнь хашндх. Медлить, не спешить, задерживаться. Уда-

дад, ард үлдх.

А-а, көвүндэн золһэк; йовлт? Мөрнтн хашцдад бэээк;. Өцклдүр увлзңгән орад нүүэк; одла. - Эрнҗәнә К.

—Мөрнчнъ хашцдад бээв. Махан идчксн цагла ирэд бээвч. Шөл

кеэк; өг, - болэк; Боврг гергндэн келв. - Дорж;ин Б.

Мөсн зүрктә күн. Человек с ледяным сердцем. Безжалост­

ный. Өр өвч биш.

Үнн боллго. Дэкн ууьн көвүнь цергэс ирсн, терундэн хот кеэк;

өгхэр авсн бэээк;. Өрчдэн мөсн зүрктэ кун тиим йовдл нарнхгов.

- Бадмин А.

Мөшкәр авх. Допрашивать. Сурлһа кех.

Одал өрүнэс авн эклэд шинҗләд, эрэсинь эргүлэд, эн улсас

мөшкэр авч, сурж; бурткх гиэк;, Боврг Песоцкий хойр тоолҗа-

сар парен уга. - Дорҗин Б.

133