Зөв эс өгх. Не давать разрешения. Не соглашаться. Болшго

гиһәд бурушах.

Борис суусн цагла, дү күүкнь донлң нульмста гүүҗ ирэд, Цер-

ниг сулдхҗ авхд дөң бол гинэд сурад бээв. Яһҗ Церниг сулдххан

Борис медҗәсн уга, дэкэд экнь зов оглго бээв. - Бадмин А.

Зовэрн болх. Скончаться. Сәәһән хәәх.

Болха хойр үрэн эврэ гих сады уганар өнчрүлҗ үлдэьәд, эврән

бийнъ зовэрн болад оде. - Дорҗин Б.

Эмгн өвгн хойрин наснъ куцэд, зовэрн боле. - Сян-Белгин X.

Зовтнь орх (багтх). Войти в положение. Күүнә бәәсн бәэдл

медх, дөң болх.

һанцардсн Муутл өвгн эрүл-мендин бәэдлнь дор орхлань,

хам-хоша бәэх селэнэ эмтн зөвтнь орад, эв-арниннъ дүцгэр нөкд

болцхав.

Зөв-учран эс күүндх. Не говорить о своем положении и раз­ ных обстоятельствах. Уха-санаһарн эс селвлцх.

- Эҗго эрм цапан кодэд бээпэ бэээк;, зов-учран эс куундщ би эн далад унэк; укнэв, - гипэд парад йовна. - Хальмг тууль.

Зөргән хуһлх. Терять отвагу, смелость. Сүргән, күчән геех.

Ноолдан ямр чацп боле чигн, залу кун зоргэн хуплл уга, зерен

толан зуткхлэ - диилдг.

Зерен кун зөргтә болдг. Отважен тот, кто идет вперед к цели. Уралан йовад дәврсн күүнд әәмшг уга.

Хоцпр буупан атхад, пархар седв. Зорен кун зоргтэ Ымн гиҗ, овгнэ келен уг соцсгдв. - Нармин М.

Зу болх. Рад бы избавиться (отвязаться, отстать). Хуурч авх. Бийэн алдулҗ (гетлгҗ) авх.

Харпцх биш үкх. Үүнэсчнь хуурч авхнь зу болэк; бээнэ... -

Басңга Б.

Зуд аздлх. Буйствует стихия. Аюл куч авх.

Эрдм-еурнуль, олн-эмтн бээнэ, тегэд ода куртл зуд яһ^ аздлна? - Нармин М.

Зурһан зүүлин эмтн. Люди из разных мест, со всех концов. Кесг һазрин улс, олн узгэ эмтн.

96

Бәрә күрсн көвүн, тавдгч насан эклчксн җирһл, экрлр күрсн цомг, зурнан зүүлин әмтн йовҗасн зам хаалнин амнд йовнн

үлдцхәв. - Бадмин А.

Зуурм алсн моһа мет (кевтә). Дело, не доведенное до конца.

Өрәл-дөрвнәһәр күцәсн керг.

Элст өсәд, өргҗәд йовхла, улан лавшгтпнр өөрнь дахн «байсад» йовцхана. Зуурм алсн мона кевтэ нотъвкад кондрэд йовна.

- Эрнҗәнә К.

Кесн көдлмшэн тулгчднъ күргәд күцэхлэ, сэн болдг. Көдлмишг

зуурм алсн мона кевтэ өрэл-дөрвнәднъ күн хайде? — Саңһҗин Б.

Кехмн болхла, күцэнэд ке. Зуурм алсн мона мет юм бичэ үлдэ.

- «Теегин герл».

Зуурм хайх. Оставить на полпути, не доведя дело до конца.

Не доделать. Чиләл уга, төгсәл уга, күцәҗ келго үлдәх.

Ольдад нәэлҗ болхмн, нартан авсн хөөн кодлмшиг зуурм хайх

күн биш. - Дорҗин Б.

Зулдэн даах. Жить самостоятельно (без помощи). Күүнә дөң угаһар тустан бәәх.

Көвүн әәрмин хөөн сурнулян төгсәнэд, эк-эцкэсн салу бээнәд,

зүлдэн даах саната.

Зүн көләрн босх. С утра находиться в раздраженном состо­

янии, в плохом настроении. Өрүнәс авн ууртан бүтәд, му зац үзүлх.

Мана көгшн аав эндр зүн көлэрн боссн бээдлтэ, өрүнэс авн му

заңнад, ууртан бүтэд, бурад-буслад бээнэ.

Зурк авлх. Брать за душу. Пленить. Таасгдад, зүрк көндәх.

Эн дун мел Сталинградт бәәнәд нарнснла эдл болҗ, зүрк

авлҗ генүлв. - Нармин М.

Зурк булах. Покорить чье-нибудь сердце. Итклтэ иньгнь болх.

Деедин арен хойр орни күсл, түвин дөрвн хаани зүрк булагсн.

- «Җаңһр».

Зуркән алдх. Потерять присутствие духа. Пасть духом (букв.

сердце упустить). Үрүдх, урмд хэрх.

97

Хальмгин малчнр үвлин киитн найнд, зунын шачах халунд зүр-

кән алдл уга кеҗәх кергиннъ төлә малын ард йовна.

Зүркән өгх. Полюбить. Дурлх, дуран өгх.

- Түүг би му гиҗ нолҗахшив. Зуг зүркэн өгсн көвүн һазр деер нанцхн, - болэк; келәд, нүднь нал асад оде. - Нармин М.

Зүркинь көндәх. Тронуть сердце. Седклинь авлх.

Кесгәс нааран соңсгдад уга гергнэннъ эцкр инәдн Чимдин зүркинъ көндэнәд орке. - Тачин А.

Зүркн амар һарх (зүркн амарн (өрчәс) һарч одн гих). Зады­ хаться от волнения. Запыхаться. Страдать одышкой. Икәр үүмәд эмсхлх. Ки давхцх.

Зүркм минь бульглад, амарн нарч одн гинәд бэәнә. - Басңга Б.

Зүркн арнидгэн уурх. На душе стало легко и светло. Седкл

серглц, тиньгр болх.

Зуг йовсн йовдлм, күцэсн төрмдн сэн болен учрар седклм сергг, дотр бийм, зүркм арнидгэн уурад талвасн учрар, би тиньгр ирдгм эн. - Тачин А.

Зүркн догдлх. Сердце взволнованно стучит. Седкл кедах, үүмх.

Кесг назр эргэк; йовад, эврэ наласн халъмг теегтэн ирхлэ, Дамбаевин зүркн догдлҗ цоке. - Нармин М.

Зүркн ишкрәд бээв. Сердце защемило от сострадания. Са-

на-седклэрн икэр зовх.

-Би болхла, тер дээнд орҗ, сумнла эс харнхан лавта медлэв,

-гинэд капитан сул зүн ханцан заав. - Тер бийнъ, оркестр та-

тад оркхла, зүркм шикрэд бээнэ... - Бадмин А.

Нүднәннь цаадк зовкнь оцнанад орок; оч. Үнүг үзсн күүнэ зүркн ишкрм дүцгэ сүркә. - Басңга Б.

Арен йисдгч җил эсмеднч, Кедм? Басл күчр зоелң үзүллә, кезэ мартхв. Санад оркхнь, зүркм ода бийнъ ишкрнә. - Бембин Т.

Зүркн тусх. Пришелся (пришлась) по сердцу. Дурлх, дуран егх.

Балъҗрин бан насна, булъглен халун цусар турглҗ дүүрсн зүркнь оңдан көвүнд тусдг билә. - Дорҗин Б.

98

Зүркн шаркрх. Сердце щемит, ноет. Седклин зовлң эдлх. Энлх.

Шиндз Манҗ хойриг яһҗ зовасинъ соңсхла, зүркн шаркрад,

нүднд заядар хонц хонад, чикн таңхрна. - Эрнҗәнә К.

Хаалкдан Васильд колхозд болен аюлыг нәэрүлзд келзд, Васи­ лин зүркинь шарклулад йовна. - Эрнҗәнә К.

Зүркнд нарн һарх. Испытывать большую радость, чувство­

вать душевный подъем (букв. солнце в сердце восходит). Әрүн зүркнәсн байрлх, седклин бахмҗ медх.

Арен курен җилдән эңкр теегән, торскн казран, элгн-садан эс үзсн хальмгудын седклнъ хззлзд, зүркнднь нарн карен боле.

Зүркндән авх. Принимать близко к сердцу. Учрсн түрү-зүдүг седклдэн авх.

Эрднь Бораевич, Александр Афанасьевич, та хойрин тооца

соцссна Хоэн, тадн района бзздлд эндр одр учрҗах түрүг зүркндән авч эс зовҗахтн медгдҗәнә. - Тачин А.

Зүркндән бәрх. Хранить в своем сердце. Санан-седклдән хадһлад йовх.

Тегэд уульхасн өмн, би чамд нуувчинәр, герч угакар кесгәс на-

аран ухандан, зүркндән бэрэд йовсн хойр сәәхн үг келчкнәв, чи

бичзуурл, уурлшговч, Зина? - Тачин А.

Зүркнь шантрх. Робеть, трусить. Әәх, сүрдх.

Баатр икл гидг кү үзчкзд, чочадуга бийнъ - чочад, сүрдәдуга бийнъ - сүрдзд, ззкзд уга бийнь - зэкзд, зүркнъ шантрад одв. -

Хальмг тууль.

Зүүһән дахсн утцн мет. Следовать за кем-либо, словно нитка за иголкой. Ард үлдл уга зүүһән дахсн утцн мет йовх.

Селзнз бакчуд, көвүдчн, күүкдчн, энүнз ардзүүкэн дахсн утцн

кеетз шагшлдад йовдм. - Бадмин А.

Зүүднд орх. Приходить во сне. Сниться. Зүүднд ирх, үзгдх.

Сөөднъ көвүн зүүдндм ордг боле: мел омнм инзкзд зогсад

бээнз, үг келхш. - Нармин М.

99

и

Идән-буда кеһәд хайчкх. Привести в полный беспорядок, пе­

ревернуть вверх дном. Хутхад, холяд тарачкх.

Одак бер эн гер дотркиг идэн-буда кенэд хайчкэк;. Альчурм

олдхш... -Бадмин А.

Идән орад бээх. Задубеть. Шүрүдх, дарсах.

Уга, өвчәхш. Мини нурнн цокулн гиҗ, идэн орад бээсн нурнн.

- Эрнҗәнә К.

Идр насн. Пора возмужания, расцвета сил. Чидл-чинэн орсн

цаг. Амрл-җирһлин дүүвр кем.

Үнәртнъ келхлэ, бидн идр наста берәд болн гиҗгтэ күүкд эс медсн болҗахмби? - Бадмин А.

Медэтнр, хотна тоомсрта овгд, идр наста залус Нохашкин җолмур ирҗ йовцхана. - Бадмин А.

Идтэ-хавта. Сильный. Ловкий. Хваткий. Чаңһ-чиирг. Шу- лун-шудрмг.

Би чамар болхла, чидлтэ, идтэ-хавта билэв. - Хальмг тууль.

Идчкн алдад хэлэх. Смотреть свирепым взглядом. Сүркә, догшн хәләцәр харх.

- Тиим зэцг нарву, Андрей Антонович? — болад, Мирки Миндриковичин чирэнь цээнэд, дорак урлнь чичрэд, ах агрономии тоханаснь таг атхад, налзу хойр нудэрн идчкн алдад хэлэв. -

Тачин А.

Ик бичкн гих (юмн уга). Не различая большие и малые (дела). Иилһл угаһар кех, күцәх.

Ик бичкн гих юмн уга гинэд, герин эзн эврэннь көдлмшэн цаа-

ранднъ куцэв.

Ик санан. Высокомерие. Бийән өөдән тәвлһн, деерлклһн.

- Энчн ставкд сурнулъ сурхларн, ик сана зуучксн, манла эдл улсла шана наадхар бээхш. Хөөннь манур бича ир, - гинэд ардаснь хээкрв. - Бадмин А.

100

Икин чееҗ, баһин ууц (беге) болх. Вмешиваться в разговор и дела взрослых. (Говорится в осуждение молодых.) Бөдүчүдин

күр-күүндврт, эс гиҗ керг-үүлд хаҗуһас орлцх. (Баһчудыг хөрҗ келдгин тускар.)

Нам зәрмдэн олна күүндврт орлцхлань: «Хәләнич энүг, икин

чееҗ, банин ууц болад», - гиэк; инэлддмн. - Тачин А.

Чамла әдл мел икин чееҗ, банин бөгс болад бәәхмн биш... -

Бембин Т.

Ил һалдн үнн. Сущая правда. Үнн (мөн) кевтән.

Бовргин бичсн эн тоотнъ тегәд цунар ил налдн үнн болхла, яахмби? - Дорҗин Б.

Илднь келх. Говорить открыто, прямо. Говорить правду в лицо. Үнн үгиг шуудтнь, чирэднь келх.

Түүг бас Песоцкий медэд, ода илднь келҗ, Харлин хоринъ бусльхар шиидв. - Дорҗин Б.

Илдр-билдр цокх. Говорить полуправду, лицемерить. Худл

үнн хойриг холяд келх.

Эмч хэлэхлэрн, мини худлыг медчкх. Уга, болшго гинэд, кесг илдр-билдр үгмүд тпоолад бээнэв... - Бадмин А.

Дотран кедү хээлдг, хармндг боле чигн, назанан илдр-билдр цокҗ, ямаран кевәр әмтнә седклиг авлхан Лееҗн бас меддг болхгов. - Дорҗин Б.

Илмн-җилмн болх. Исчезнуть без следа, пропасть, улету­ читься. Орҗ ирсн ухан-тоолврас тас юмн үлдлго әрлҗ одх.

Бовргтп Бальҗриг әрвлҗ, харм төрх седкл орв... Удл уга

тернь хүврәд, илмн-җилмн болҗ талрад, зүркнь киитпркәд,

модн мет хатурсн болад одв. - Дорҗин Б.

Инәдән бәрх. Сдерживать смех. Инәлго бәәх.

Көвүһән невчк шоодхар седләв, болв өмнәсм шоглхланъ, инэдән бәрэк; чадл уга, нүднэс нулъмсн нартл инәвүв.

Ирг дарад бәәх (ирг-иргән дарлцад бәәх). Жить бок о бок. Находиться по соседству. Өөр-шидр бүүрлх.

Ямаран учрар эр така тоьстнла иньглдгнь медгдхш: аль тонстна хувцнъ угатъцр бээснучрасв, аль эдн ирг дарлцад бээсн учрасв, зуг эдн иньглдг билэ. - Хальмг тууль.

101

Итклән барх. Утратить доверие (веру). Нәәлврән геех.

- Иим наанан нарн болен, цаанан цэкүр болен зүрктэ, итклэн

барон өшэтнрин элч улсин үндсинъ цагланъ соцглэк; уга келнн - мана эркн тор. - Эрнҗәнә К.

Итлгәс шүүрүлсн гекс мет. Бежать как заяц от орла. Бежать сломя голову. Үкн гүүхәрн зулад, хурдлад һарх.

Удл уга эднтн итлгәс шүүрүлсн гекс мет, герэн темцэд, сүүлэн хавчад зулхнь лавта. - Эрнҗәнә К.

Ичрнь сохрсн күн. Потерять совесть. Ичр-һутран геех.

Чи, Мирки, ичрчн сохрсн деерэн, нүднчн бас сохрсн болвза?

- Тачин А.

Ичртэн ишкэ наах. Потерять совесть, һутран геех, эмэхэн мартх.

Ичртэн ишкэ наасн күн бээсмч?.. Маңндур эн колхозникүдин

чирэ янэк; хэлэхмч? - Эрнҗәнә К.

Ишкэтн цав уга болтха. Пусть надолго послужит обнова. Өлг-эдтн бат болтха. Цоксн ишкэ сегркэ, заг уга болтха.

«Ирснулс, ишкэтн цав уга болтха» гиэк; йөрэнәд, мөңг тәвнэ. Тер мөцгэрнъ ишкэ цоксн улсунд, балта-шикр авч идцхэнэ. Тернь халъмгудт зокал болад бэәсмн. - Эрнҗәнэ К.

и

Йилһс уга. Без разбора. Сэн-му, эврэ-күүнэ гиҗ шүүлго.

Чи тегэд, хахснас мах булаҗ йовхмч? Иилнс уга алад

чилээк;энэ. Би хүвэн авч йовнав. - Нармин М.

Йир сэн болҗ (сэн болв). Так тебе и надо. Му нег юмнла

харһснчн айта гиҗ дамнҗах үг.

Мини шиле хамхлхар седэд йовдг билч. Эврэн хамхлулвч, йир сэн болв. - Хальмг тууль.

Йовһн шуурһн. Метелица. Догшн биш, номһн боран.

Хурлнсн сальк дахад, йовнн шуурнн беткин йозур ширлэд җивлзэд гүүдг болад ирв. - Эрнҗәнә К.

Деерэс бүргсн үүрмг цасн дорас оодлен йовнн шуурьнла

негдэд, будцнрад, харцкурад одна. - Дорҗин Б.

102

Йовдсн ирүдсн уга. Встречный и поперечный. Цуг харһсн улс.

Хаалн дегд ут болад, йовдсн ирүдсн уга эмтнлэ харнад, ю-бис куундэд йовтлм, цаг кезэ давснь медгдсн уга.

Йорал уга бочк. Бездонная бочка. О человеке, который мо­

жет много выпить, не хмелея. О чем-либо требующем неодно­ кратных и неокупающихся затрат. Әрк икәр ууһад даадг күүнә тускар келдг. Ямаран чигн кергт ик һару һарһлһн.

Бокта эмтнд өврмҗ болна: кодлмшин туст муурлн меддго, эркин туст - йорал уга бочк. Залу кеду ууввчн, мел эрул, нээрсг, улу уг уга.

Чирэдэн хурмш наасн эмтнд ик чинртэ кодлмш даалксн бээҗв, тегэд цуг хоршасн моцгм йорал уга бочкд оде.

Йосан булагдх. Потерять законные права. Бәәсн зөв-йосан алдх.

- Кевтә-кевтҗ, йосан булагдҗ гиен му нерн, - болад боев. -

Тачин А.

Йос-һос бәрҗәх күн. Все в руках этого человека. Цугинь

эврәннь һартан авчкен күн.

«Йос-нос бэрҗэх күүнлэ үг бичэ булалд, аштнъ гемичн нарт-

чн бэрүлх», - гинэд Саарл үүрэн хургин хөөн саглулв.

Йосн чигн, һосн чигн уга үлдх. Лишиться всего (букв.

остаться без прав и сапог). Юмн уга, хоосн үлдх.

Туугэн алдхла, йосн чигн, носн чигн уга улдхэн сана бэ. - Та­ чин А.

К

Кевтсн темэнэ амид ки хамхул орна. Не шевельнув пальцем, получить пользу, доход. Җаңһр, зовлң угаһар, амрар ору авх.

Кевтсн темэнэ амнд ки хамхул орна гинэд, кишг эврэн орҗ

ирнэ гидг эн. - Эрнҗәнә К.

103

104

Кел-аман бүлүдх. Говорить много лишнего. Болтать. Точить лясы. Керг уга дала үг келәд бээх.

Сөң бәрлнн уганар, сән дурарн асхнас нааран әрк ууна бәә.җ, Саңюк;, һәрә болн Церн зевәр халад, кел-аман бүлүдлдәд ирв. -

Бадмин А.

Кел-аман бүлүдәд, худлч ноха кевтә чикән серс-серс гилгҗ цоцнад, зәцг ядад бэәдг улс бак бишлм. - Дорҗин Б.

Хург эклхин өмн үг келх болад, кел-аман бүлүдҗ агсрҗасн улс, ода мел цуьар тагчг. - Дорҗин Б.

Барун бийәр суусн залусин зэрмсиннъ амнъ халад ирсн бәәдл-

тә. Кел-аман бүлүдлдәд, келх үг булалдад бәәцхәнэ. - Эрн-

җәнә К.

Кел-аман долалдх. Хвалить друг друга. Нег-негән буульх.

Кеер йовҗ йовхлам, керә начн хойр кел-аман долалдҗ бәәҗ.

- Хальмг тууль.

Кел-амн орх. Начинать говорить, приобретать дар речи. Кел-

дго күн (күүкд) келдг болад ирх.

Үксн байн көвүн әмдрнә, түүнд кел-амн орна. - Сян-Белгин X.

Кел-амнь шатх. Трепаться языком. Дала керг уга үг келэд,

керүл татад йовх.

Хэлэкич, ямаран гиҗгтпэ күүкн болҗ, экән төрүц дурасмн

уга. Экнъ болхла, кел-амнъ шатад бәәдг күн. Тегәд чигн Болвсн

гиэк; нерн учрсн бәэдлтэ. - Саңһҗин Б.

Келән бүкләр зальгх. Проглотить язык. Ә-чимән уга, тагчг

бәәх.

- Не, чи ода ю келнәч? Келэн бүкләр зальгчквч? - Эрнҗәнә К.

Келән зуух. Прикусить язык. Замолчать. Притаиться. Юм келлго, дун уга бээх.

Тер Дорҗин Ялмн келэн амндан зуучкад, тагчг, нам хошмудар ирдгэн уурв. - Тачин А.

Келәрн келдүр (маля) кех. Трепать языком. Керүл-цүүгә та­ тад, хов зөөһэд, худл цацад, андрад йовх.

Күүкд күүнэ зүркн гидгчн мел орад-нарад бээдг, салъкта һә

105

юмн болдмн. Келзрн келдүр кесн, кесгхар санатаулс бззнз. Тиим улсин үг соңсад, шолнань эргҗәдг болх. - Эрнҗәнә К.

Нэ, болҗ, Делә, эн келәрн дзкзд келдүр кензд нархмн. Ода шу-

лунар хувцан өмс, хүрмд одхмн. - Бадмин А.

- Келнз килнцнъ - худл үг, керүл-цүүгән, күүнд үлү үзх, келзрн маля кех. Маля кех гисн - келзн хүрүлзд, кергтз, керг уганар хүрүлзд, шавдад йовлнн. Эн килнцзс күн болнн гетлхәр седх

зөвпгә, - гиҗ Бомборҗан келв. - Бадмин А.

Келкәтә нәәмн ясн (чимгн). Крайне истощенный, одни ко­ сти. Чинән-чидл төрүц уга, дегд эццн.

Мал харннэк; бээнэ. Үкрмүд өргүлҗ бәәнә, нам түрүнъ эклэд үкҗзнэ. Ход иргүдтзнзн үкзд бззнз. Морд - келкәтә нэзмн ясн.

- Манҗин Н.

Келкәтә нзэмн ясн болен Үкрч кецзлдзд зогсн, хавчңну чееэк; деерэн хойр наран кирслэк; оркад, гүүнзр эмсхлв. - Манҗин Н.

Келн-амн болх. Быть советчиком, наставником. Сүв-селвгч болх.

Мацндурас авн эн дун мана назрас давад, делгрэд, төгэлзд, олыг келклдүлэд, келн-амн болад, йовад чигн одх хөвтз биз. -

Дорҗин Б.

Келн болх. Стать предметом разговора. Күүндвр учрх, үг һарх.

Каакнахна эңгд хулхад дассн, зөргтзһәрн келн болен. -

Дорҗин Б.

Келн гиҗ, келн деерк арен унв. Устать повторять одно и то же. Кесг дәкҗ давтҗ келәд муурх.

Эднтн намаг келн гиҗ, келн деерк арснь унҗ йовх улс... -

Басңга Б.

Келн деер моом һарх. Типун тебе на язык. Кел уга од.

Келн деерчн моом карх. Тиим үг бичэ кел. - Бадмин А.

Келн деерэн юм тәвл уга бээх. Ничего не есть. Маковой ро­ синки во рту не было. Өләр бэәх. Харһнх.

Шулун ширз деер бззен хот-хоолан тэв, кодлмштэн даргдад,

өрүнэс нааран келн деерэн юм тэвэд угав.

106

Келн дееркнь - бал-бүрм, көврдг дотркнь - күдр чолун. На

словах добрый, а в душе - жестокий. Амари - үр-иньг, седклэрн өршәңгү уга.

Учрсн йовдл терүг ямаранынъ медүлв: келн дееркнь - балбүрм, көврдг дотркнь - күдр чолун.

Келн угад - белн уга. Нет разговора о деле - нет и дела.

Күүндәд, ухан-санаһан медүлхлә, керг күцдмн.

«Келн угад - белн уга», - гинэд йовад медтн. - Танин А.

Келнәннь (таңнаннь) арсан барх (җулһлх). Сказано-пере- сказано. Устать от долгой речи. Ол дәкҗ келх. Күүртән цуцрх.

Келәрн усн деер өрм буулнад, келнәннь арс барсн күмб. - Бад-

мин А.

Келн гиэк;, келнэннъ арс барсн, келен үгән эвтнь дарн гиэк;,

тацнаннъ арс барсн... - «Җаңһр».

Келнэснь татх. Тянуть за язык, вынудить говорить. Күчәр келүлх.

Келнэсчн юмн татсн кевтә, бэәдвч?.. - Бембин Т.

Келнд орх. Начать говорить (о детях). Эклэд келдг болх.

Хойр нас күцц күрәд уга бәәтл, көвүн келнд орад бәәв. -

Дорҗин Б.

Келнь ахрхн. Стеснительный, немногословный. Ичэд, эмэдг төләдән, дала үг келдго күн.

Сарц хургт босад, хойр нарарн махланан үмгҗәнәд, әрэ гиэк;

цөөкн үг келчкэд, ичэд суухланъ, келнь ахрхн гинэд, залус зооган бэрцхэв.

Келнь - усн. Знание языка совершенное. Кел сәәнәр медлһн.

Школын директор - өндр нурыпа, утулң чирэтэ, эк;өөлкн шар

үстә орс күн - Федор АндреевичДонской мел усн мет цевр халь-

мг келэр келен үг Мукөвүн эндр күртл мартхш. - Бадмин А.

Келнь хануряс хурц. Язык его острее лезвия. Олмһа, шүвтр

үгтә.

Көвүнэнчн келнь ханурас хурц бэээк;. - Басңга Б.

Келнь ээдрх. Язык заплетается. Келнь оралдад, келснь эс

медгдх.

107

- Таш-таш гикэд, бутң буукин дун карад бәэнә... Өрүнднь босхлам... - гичкэд, күүкн үгэн келҗ чадад, хаҗугшан эргэд,

хойр карарн юм шүүрхәр седсн бәәдл карад, келнь ээдрэд, чирэнь

хушхлдад одв,.. - Эрнҗәнә К.

Келсн үг - керчсн модн. Сказано - сделано. Тәвсн күслдән күрх.

Ода машин деер эн түрүн мордад, нанар йөрэлкхәр ирэк;

йовдг болх чигн, келсн үг - керчсн модн гикәд, келчксн үгцәкэн мартад уга. - Бадмин А.

- Нэ, келсн үг - керчсн модн. Арк уга, хан, толкаким чавч, - гинэ. - Хальмг тууль.

Келсн үгән идх. Не сдержать своего слова. Амлсан эс күцәх.

Келсн үгэн идш угав. Күн болҗ, күүнд худл келэд чигн угав, келсн үгән идэд чигн угав. - Басңга Б.

Келсн үгдән күрх. Сдержать слово. Выполнить обещанное.

Иткүлән медүлх.

Шулун-шудрмг, хурц келтэ-амта, келсн үгдэн күрдг, совхозин

эдл-ахуг килмҗтәкәр болн керсүкәр карддг директор Мукөвүнд

икэр таасгддг билэ. - Бадмин А.

Кенэ болв чигн теерм деер ус кех. Лить воду на чью-либо мельницу. Күүнә хәләц батлгч үг келх.

Медлго, эс гиҗ зөрц Шоңхр олна нүүрт келсн үгәрн өшэтнэ теерм деер ус кев, хурснулс алц болв.

Кенз үрн. Поздний ребенок. Эк-эцк настад төрсн көвүн

(күүкн).

Хашадан кевтүлдг мал уга, хээмнь гидг ах-дү уга, хойр кенз

үртэ белвсн бериг зарҗ закрхнь олн болв, Одрин дуусн овдгэн

дарлго, оерк улсиннь ахукинъ кекэд йовдг билэ. - Бадмин А.

Керэ даам тоста, келн ээдрм агта цэ. Чай, полный аромата и

вкуса, Үс-тосинь әрвллго тәвәд чансн цә, җомба.

Керэ даам тос тэвсн, келн ээдрм агта улан зандн җомбакан уунад, тиниэк; авад - ода йовэк;, сэн идгтэ малый бүүр хэлэнэв

гикэд, хурдн сайгарнь сайглулад карад одв. - Эрнҗәнә К.

108

Керг оралдулх. Осложнять дело. Хаҗһр эв-арһ олзлх.

Му сананчн бийичн оранад, кеҗэх кергичн оралдулад, чик хаалнд нархдчн саалтг болҗана.

Кергт оралдх. Запутаться в делах. Күчр бээдлд орх.

Ахм дегц олн көдлмш деерән авад, зуг нол кергтэн оралдад, учрсн түрү бәәдләс зовлцта кевәр һарв.

Керггән эс авх. Не обращать внимания. Не брать во внима­ ние. Оньган огл уга бээх.

Өрүн үдин алдндХохал Әәдрхнд ирнә. Пирстнд күн дала: чик-

чикэн идлдәд бәәнә. Хунар шивр-шивр гилдәд бәэнә. «Янок; одсмб эднчн?» - гиэк; Хохол сансн бийнъ, кергтэн авсн уга. - Бембин Т.

Керг-үүлән таслх. Завершить все дела. Кергэн келэд, негн

деерэн һарх.

Йовх кергтэ, үүдинъ, терзинъ цокад, харһх ахлачнрларн ээл- го-ичлго үнэн келҗ, керг-үүлән таслҗах кергтэ. - Тачин А.

Кех-күцәхдән һаң уга болх. Делать свое дело без изъянов.

Кергэн сэн чинртэһәр күцәх.

Шин ахлач, нааран суунад, хурган цааранднь нардтн. Харла ахлачин ормд орэк; суунад: «Парвляна членд орснулс, таниг би ик

байртанар йөрәҗәнәв. Кех-күцэхдән нац уга болэк;, көдлмштән

шунмна болҗ, күч-чидлэн эрвлл уга бээцхәй». - Нармин М.

Ки авх цаг өгл уга. Не дать передышки {букв, не дать время набрать воздух). Адһн-шидһн.

Курсантнрт ки авх цаг огл уга, Царицынэ зүн омар дорагшан Иону хәлэҗ гүүлгүлв. - Нармин М.

Ки һәэд одх. Ну его к бесу. Хажуһар давад эрлх.

Я, янлав, эркуусн болхла, ки нээд одев... Амссн чигнуга билэв, аюдан ховлэк; йовдг үг биз... - Дорж;ин Б.

Ки книлх. Манной небесной питаться. Питаться как придет­ ся, чем придется. Харһсарнь теҗәл кеһәд йовх.

Генткн көдлсн тоосн манрен ик буднд хүврснәс, баахн хөөч хаалнан алдв, нурвн өдртэн ки киилэд гишц йовҗ-йовҗ, эрэ

эмтэ хошан олв.

Ки (Ьазр) хавлад үлдх. Остаться с пустыми руками, остаться

с носом. Хоосн үлдх.

109

Хээрн чиндмн эрдньминь. Хаҗуднь юн назрхавлад үлднәгидг

эн. - Басңга Б.

Киидән зовах. Напрасно мучить. Учр угаһар муулинь эдлүлх.

Эс гиҗ терүнд зәрмнь уха заах, зэрмнь терүг төөрүләд, эн-

дүрүлэд нам киидэн зовах. - Бембин Т.

Киисән нег утхар керчүлсн мет. Будто с ним одной нитью связан. Төрл-төрсн мет.

Энүнлә киисән нег утхар керчүлсн мет дот оорхн, итклтэ

йовсн Манҗ ода мел тиигэд талдан күн болэк; тохрад одень үнн

болхий тегәд? - Дорҗин Б.

Киисн болх. Быть пупом (земли). Главенствовать, возвы­ шаться на всю округу. Орчлңгин үзмҗ болад, дүңгәһәд бәәх.

Улан ширтә халанар дееврлен хойр давхр гер эҗго эн теегин нурнн деер киисн болад, өөдән хәләэк; дүңгәнэ. - Дорҗин Б.

Киитн зүрктә күн. Хладнокровный человек. Өр-өвдкүр уга

кун.

Нег биид намаг чигн хаҗ алхар буута тосч йовсн билэлм тер.

Нег моелчкхлэрн, йирин икл киитн зүрктэ күн. Боле би ода бас

тер цага Бакдг бишлмби? - Дорҗин Б.

Кермн нам эсвтэн авчахш... Мууха киитн зүрктэ күмби?.. -

Басңга Б.

Киитн нүдәр хәләх. Посмотреть холодным взглядом. Дурго

болх.

Чопоров «шишлң тоод» бээхулсиг когшн бан уга цунаранинь

«чи» гидг билэ, зуг Альманас нег дэкэк; өрчэрн чичүлснэс нааран,

киитн нүдәр хэлэчкэд, оньдинд «та» гидг билэ. - Бадмин А.

- Господин Оконов, ормдан орад зогстн, - гинэд комендант терүг киитн нүдэр хэлэв. - Бадмин А.

Килнц бийдэн авх. Взять грех на себя. Ялынь эврэн даах.

Эндр манла харнсн үүл мацндур таднд чигн учрхдан араш-

го, тиигхлэ, бидн орҗанавидн, бичэ күндэн гиигнэс огит, килнц

бийдэн бичэ автн. - Бембин Т.

Килнц һарһх. Совершить грех. Зү уга юм кех.

Килнц нарнчкенахөөн, чамас ода эмэнэд кергуга. - Бадмин А,

ПО

Килнц наах. Приписывать грехи (вину) кому-либо. Буру йовдлан талдан күүнд тохх.

Күн болннд киидэн килнц наанад бээх учр уга бол.җ сангдна.

- Дорҗин Б.

Килнцэн хәрүлх (әрлһх). Смыть грехи, һарһад йовсн му то-

отас бийэн цеврлх.

Харка Батад нег аан авч өгәд, хар суулнур өргән заңнад орке.

Ода нег бичк килнцэн әрлнхэр ирсн көвүн болна билтэл гиэк; санад, Батад аанинь дүүргәд, хөөрмг кеэк; өгв. - Эрнҗәнә К.

- Бурхн болен багшт суврн тэвэк;, кезә чигн мөргэк;, кун болнн килнцэн хәрүлдг болх. Тер суврн тәвхд моцг-тецг эрвлнэ гиенчн уг-кур биш. Келнчн алтн болг, - гиэк; Кокэ доцнв. - Нармин М.

Килнцэн хальдах. Втянуть в грех, нанести вред. Нүүглтә

юмнд күргх.

Ха бисэс иим эмтн ирэд, нанд килнцэн халъдадгнь яахв гиҗ.

- «Җаңһр».

Килнцәснь әәх. Побояться греха. Хаҗһр, буру юм һарһхан

әәх.

- Келкэд холвад авад ирс гивчн, цаглшго ик килнцэснь ээнэд

бээвув, - гинэ. - Хальмг тууль.

Кич-кич гихлэ, кел-ам доладг. Чрезмерная ласка не приво­

дит к добру. Дегд таалад бәәхлә, күүнә заң үрҗ оддг.

Чамла эдл куүк, нуд чичм харңнуд, чолу гиивэд олэк; авхв. Кичкич гинэд бээхлэ, кел-ам долахар седәд бәэхмн биш гинэд, зөвэр модьрунар келгдҗ оде. Бээсн бийм чичрэд, аран зуугдад оде. -

Эрнҗәнә К.

Кишг заях. Осчастливить. Хөв өгх.

Негдвэр, эн малмудтн эндр өдрэс авн эн гергнэ малмуд биш.

Шаңна малмуд. Эзн гергнтн кишгән заях балхла, ухалхмн билэ.

- Эрнҗәнә К.

Кишг ирэд, киим һолиһәд. Жить на широкую ногу. Байҗад,

бахмҗнь өсәд бәәх.

Кишгтн ирэд, киимтн ьалиэкрну? Энүнэс нань та хойрт яма-

ран чигн керг кедг уга... Кишва нохас! Та хойриг холвлда йовэк;,

111

Боктаг түүрмд суулһ,җ гилдэд, эмтн шууглдад йовна... - Эриҗонә К.

- Көөрк мини, кишг өөгүрчн эргәд бәэсн бийнь, ки шүүрэд

бээнэч. Кергт авл уга бээнэч, - гинэд Сима Батанар зог кенэд,

инэнэд, ярлзад йовна. - Эрнҗәнә К.

Кишгэн алдх (геех). Упустить, потерять счастье. Җирһләсн

хөөһх.

Эээк;, өмнэн бээх кишгэн би яһж; алдхмби? Маңндур эцкунҗ одхла, би ормднъ нойн болчкад, өргәрн заңнчкад, орн деерэн элкэн илэд кевтн гиҗэнэлм... - Басңга Б.

Кишгэн барад, мишгән үүрх. Обнищать, тащиться с пустой сумой на плечах. Бәәсән эдләд чиләһәд, хоосн үлдх; угатя болх.

Одак, кишгэн барад, мишгэн үүрнэ гиэк; келгдшц юмн болад

бээв. - Дорҗин Б.

Кишгэн залх. Распоряжаться, управлять счастьем. Бээдлҗирһлән һартан бәрх.

Негдвәрт, эн малмудтн эндр өдрәс авн эн эзн гергнә мал-

муд биш. Шаңна, олна малмуд. Эзн гергнтн кишгэн залх болхла,

ухалхмн билә. - Эрнҗәнә К.

Кишгэн чиләх (заальх). Разориться. Лишиться приобретен­ ного имущества. Угарх, зөөр баргдх.

Бичкн наснасн авн энтн кишгэн чилэнэд, мишгэн үүрэд, икэр

огснднь заргдад, банар өгснэснь зулад, нурнндан уут теңнэд, муулян эдлэд, мокан җаҗлад йовсн залу энтн... - Дорҗин Б.

Кишгэн эдлэд, чикэн атхад кевтх. Праздно проводить вре­

мя, бездельничать. Лежать и плевать в потолок. Хара бәәһәд, юм

келго тошурхх.

Кишгэн эдлэд, чикэн атхад кевтснчн болх. Чамагхара бээльэд

асрх кун уга. Ямр бээдл учрснь санад-тоолад, эврэн мед.

Кишгиг эрэ дааж йовх.-Испытывать свое счастье (букв, та­ щить на себе удачу, благополучие). Тэвсн ховэн эдлх.

Миңгн шар толната хөөнэ кишгиг эрэ дааж; йовнав. - Хальмг

тууль.

112

Кишгин оңһаднь суух. Конец благополучию. Сән-сәәхн җирһл буйсх.

Ямаран чигн зудта, шуурнта җил болвчн, үвлзсн малмуд бүрн-бүтн һардг Хар назр эзн бишәр эдллннәс көлтә өвсн урнд-

гануурад, улан элстэ көдэд хүврлнн - Халъмгин кишгин оңнаднь суув. - Тачин А.

Кишгин шилвр. Мот, транжир. Хамг цуглулсн зөөр тарагч.

Тана көвүн, мини ач, кишгин шилвр гидг күн болдмн. Маңндуртпан таниг үкҗ одхлатн, тертн хамг цуглулгсн кишгитн

шилврэр көөҗ оркх күн мөн. - Басңга Б.

Кишго нүднд үзгдх. Быть в немилости. Дургоһар хәләгдх.

Күч-көлсэн асхад, теслтэн барад, насн-цогцарн наруцхдан күрэд, эмтнд кишго нүднд үзгдэд,кеҗ күцәсн тоот буру болад однагидг. Төрүц медгдҗ өгхш... - Дорҗин Б.

Көгшн арат. Хитрец. Наста, мектә күн.

Эк, көгшн арат, ямаран мектә. Баахн, сәәхн гергн чамд кергтә. Тер чини өөр бәәхлә, хуучн беш деер шин гер бәрснлә әдл.

Кедү нал түлв чигн, хуучн беш халу өгшго, шин герин эре цаңтх.

- Бадмин А.

Көгшн зүгдг. Старый проходимец, пройдоха. Худлч, хуурмг көппә.

- Кишго худлч көгшн зүгдг, - гинәд хан уурлад, сөөвңгүдәрн бээшцгэн нурв эргүлэк; көөлнәд, модар цокна. - Хальмг тууль.

Көдлмшәсн цокгдх. Быть уволенным с работы. Кеҗәсн кергәсн сулдхгдх.

Ямр чигн керг шултлыпэьэр күцәдг боле чигн, зуг сансн уханан нооднъ илэр келчкдг төләдән Харцх нардачас шоодулад, көдлмшәсн цокгдад, хоосн үлдв.

Көдлмшин ард орх. Активно взяться за работу. Сәәнәр, тох-

нятаһар көдлх.

Шорнлҗн мел зуни дуусн көдлмшин ард орад, хотан зөөнэд парна. - Хальмг тууль.

Көдлмштән һар авх. Приобретать навыки в работе. Наби­

вать руки. Көдлә бәәҗ, дамшлт хоршах.

113

- Бакчуд осчәнә, тер үнн, - гиҗ' Харла тиигхд келлә. - Ода чигн эдн көдлмшин кар сәәнәр авад уга. - Нармин М.

Көзрән эртәснь илдкх. Раскрыть карту (секрет) заранее. Нуувчан өмнәснь медүлчкх.

Мини санакар болхла, гестапд эврәннъ көзрән эртэснъ илдкэд керг уга, - Бадмин А.

Көл авад, күн болх. Стать на ноги, окрепнуть, стать полно­ ценным человеком. Өсәд-босад, томан-тоомср орад батрх.

Тенд үлдҗәх зоорм - курен моцгн, эн курен мөңгиг кэргтэ болхла, нег өдр чигн каркҗ чадхт, ухата болхла, терүгәр кол авад, күн болхт. - Бадмин А.

Көл алдх. Потерять. Геех, хулхад огх.

Утнасн, чамас талдан күн терүг (бүрүг) кол алдулсн уга боллтал. - Дорҗин Б.

Кол болх. Поддержать жизнь (о пище). Өлг авх.

Хая-хаяд колхоз ю-кү каркад огдг болвчн, тер юн дала кол болхв. - Бембин Т.

Кол һазр. Людное место. Күн олар хурдг орм.

Олна кол казрт бээдг танахнд юн зәцг-зэ бәәнә, овгн? -

Манҗин Н.

Кол-дер нетдүлх. Разделить постель. Соединить сердца. Со­ здать семью. Гер-мал болх. Эврә өрк-бүл үүдәх.

Күүнлә кол-дер негдәд, күн болад, көвүн үрнд тохрад, мана герт бә гилднэ. - Сян-Белгин X.

Кел дөрәд күрх. Подрасти, окрепнуть, стать взрослым. Өсәдбосх, бүдүн күн болх.

Үрнлэ әдл сангддг, Хоңкр минь. Көлчнь дорәд күрәд, күн болна гидгчн эн, - Нармин М.

Кеер хонад, кец дерлҗ йовсн хар яста улсин үрд, бидн иим сээхн балкснд ирәд, комсомолын дөцгәр күн болҗ, көлән дорэд күргэк; йовнавидн, - Эрнҗәнә К.

Көл көдлх. Поднять суматоху. Шуугад-ниргәд, әмт босхад

сахнюлх.

Кеемэ уга болҗ оч. Цаачн хәэлдэд, көл көдлэк; йовцхана. -

Басңга Б.

114

Көл күндрх. Стать тяжелым на ногу. Быть неповоротливым при ходьбе. Оцл, эв уга, удан йовдлта болх.

Киитн салъкнд кесг дуунад йовсна хөөн хөөчин колнь күндрэд,

эмсхлнъ давхцад ирв, болв холас хошан үзсндэн дотран байрлв.

Көл күрхән ишклх, күзүн күрхән хазх. Давать всем пинки и подзатыльники. Ни уга, керлдәд, ноолдад йовдг күүнә тускар.

Харчудас тулг уга, нойдудла керүлтә, кол күрхэн ишклсн, күзүн күрхэн хазсн болен күн болэк; Җирнл карч. - Кичгә Т.

Кол күрсэн ишклэд, күзүн күрсэн хазад йовдг залач якҗ терүнэ келсн үгэр болдв. - Бадмин А.

Көл сольҗ одх. Увести, украсть, похитить, һазаран һарч одх, геедрх.

Эн мини нег му зарц өвгнэ бүрүнь көл солъэк; одсн бээнэл. -

Дорҗин Б.

Көл таслх. Отбить, отнять с боем; угнать бесследно. Ардан мор үлдәл уга көөһәд йовҗ одх.

-...Тер түмн шар-цоохр агтыг көл таслҗ көөҗ авхла, манд ээмшг уга, - гив. - «Җаңһр».

Кол тушх. Быть обузой. Быть путами. Саалтг болх.

Мини зовлц медх цагчн болад угол. Мини көлиг тушч бээх күн чилч. Эрэ тавта чамакан яахв? - Басңга Б.

Кол уга (күн). Непоседа. Бродяга. Нег ормдан бээдго, хот эргэд йовад йовдг күн.

Көгшрх наендан кол уга күүкнэсн көлтэ үзэд угакан үзэк; аввл

эдн. - Басңга Б.

Колэн дарлго. Не покладая рук. Төрүц амрлго көдлх.

Хар бүрүлэс авн асхн күртл колэн дарл уга гишц кодлнэ. -

Нармин М.

Колэн дарж (жииж) эс суух. Присесть некогда (о времени).

Кодлмш ик болад, зав уга бээх.

Өдрин дуусн колэн дарэк; эс суусн учрар, хойр кол лугшад бээнэ. - Нармин М.

Асхн мал ирхлэ, үкрэн саах, малан орулх, хоорнднь өрк-бүл- дэн хот-хоолынъ кем; өгх. Эн үүрмг, амрл уга, одрин дуусн колэн

115

җииҗ суудг арь уга көдлмш, цуг халъмг күүкд күүнэуутьхн ээм деернъ ачата. - Бадмин А.

Көлән татх. Рожать. Үр һарһх (төрх).

Күүкн гертэсн көөгдҗ нарад, одахн көлэн татсн бийнь, бийиннъ шуурхахар җолмд одад, даарад, көрәд кевтҗ. - Манҗин Н.

Нам онтрнун дуурхлһнас әэнэд, цагасн урд көлэн татчксн бәәҗ кевтэл. - Дорҗин Б.

Уга, йирдэн, шинкән көлән татсн. - Басңга Б.

Көлән тәвдгән уурх. Не приходить (в дом). Не навещать. Орҗ ирлго бәәх. Орҗ ирдгэн уурх.

Ода күүнд харшлх биш, наарандан көлэн тэвдгэн уурх тер. -

Басңга Б.

Көлд дегә өгх. Ставить палки в колеса. Кергт харш болх.

Зуг харш болҗ, олн эмтнэ көлд дегэ өгхэр седсн күүнэ үүлдвр

гиҗ, Бораевин нарнсн йовдл тоолх кергтэ. Тегэд эн күүнә ха-

алннъ мана хаалнла негний? Уга. — Бадмин А.

Көлд мөргх. Кланяться в ноги. Умолять, упрашивать. Уни­

жаться. Эрәд-сурад бээх. Дорацх.

Теднчнь, кукн, чамас биш кезэнэнэ харннад эс үксндэн ханҗ,

мини көлд мөргцхэх зөвтпэ. — Басңга Б.

Колд орх. Становиться на ноги. Делать первые шаги. Начи­

нать ходить. Кол деерэн зогсх. Эклэд йовх.

Иигэд эргэд, цээлнэд келэ йовтл, керг зөвэр куцэд ирв. Тер тергд хотдар эргэд, әмтнә өгсн буудя колхозур зоов. Иигэд кол­

хоз эклэд колд орсн болдг. - Нармин М.

Эн хотна улс иигэд уй-уйдэн колд орэк;, назр ишкснэсн авн көгшрҗ, уснь цээнэд, эврэ наснани дурэн төгсэнэ. - Дорҗин Б.

Турулэд элкдэд, дарунь мөлкэд, бээс гиҗэьэд суунад, цааранднь татад босад, тавглад... тиигҗ бичкдуд колд орналм.

- Бембин Т.

Нонан хойр сар шаху кевтэд, эрэ гиэк; колд орв. - Эрнҗәнә К.

Кевунэ хойр колнъ колд орх дутм чацнрв. — Хальмг тууль

Дээнэ хоон орн-нутг шаван эдгэнэд, колд орад ирв. ~ Бад­

мин А.

116

Көлд туша болх. Путаться под ногами, мешать, һә боях,

оралдх.

Полицай ташадан бээсн пистулан нарнэк; авад: «Чи, өвгн, кезэ чигн мини колд туша болад бәәнәч», - гиҗ келэд, овгиг

дорнь ханад унначкв. - Нармин М.

Көлдән мөргүлх. Заставлять кланяться в ноги. Мухлалулх,

бийдэн зарулх.

Ар Бумбин оричнъ дээлнэв, арен хойр бийичн дөрәтә көлдән

мөргүлнәв. - Басңга Б.

Дэн чилтл цоклдад, Гитлериг дөрәтэ көлдән мөргүләд ирсн күн

гинэд, мана орн-нутгин хәәрлсн медальмуд бас бээнэ. - Калян С.

Чацка, Наполеон хаана цергиг Парижднь күргн көөнәд,

хортна деегүр толнаг дөрэдк көлдән мөргүлчкэд, хәрҗ ирсн олн

баатрмудын негнъ бәәсмн. - Калян С.

Көлинь дөрәд, һаринь һанзһд күргх. Вывести в люди.

Асрад, өргәд өскх, кү кех.

Кениг? Эрднь ач көвүн Дорҗ эврә көвүн Саңнҗ хойриг асрад,

көлинь дөрэд, наринь нанзнд күргхин төлә зүткв. - Бадмин А.

Көлнь һазрт күрл уга. Ног под собой не чуять, испытывать

огромную радость и восторг. Ик байр-бахмҗта бәәх.

Сансн тоотм күцгдэк; йовна гиьәд, күүкнә көлнъ назрт күрл

уга, эн общежитүрн аднэк; йовна: эндр шүүврән «тавнд» өгүв, маңндур самолетар Элстүрн күрәд, өрк-бүлтэнән үзлцхв.

Көлсинь өгх. Платить за труд. Кесн көдлмшин җалв өгх.

Җилдэн нег деншгәр көлсинъ өгдг бәәэк;. - Хальмг тууль.

Кендә (хол) бәәх. Держаться подальше, обходить стороной.

Бийән күүнәс заагта бәрх.

Тегэд ода колхозас көндэ бэәдг болхговт? - Дорҗин Б.

Кеес цахртл келх. Говорить с пеной у рта (в сильном гневе,

раздражении). Ууртаһар, цухлта бээдлтэһэр келх.

Олна хургт ахлачин келен үгәс оньдин тогтурта Нарман

уурнь күрэд, бийэн бәрҗ чадл уга, амнаснь көөс цахртл, седкл-

дэн бээсэн цунаранинь келчкв.

Көрцгэн шавхх. Выкладывать последнее. Бәәсән һарһх,

хоосрх.

117

Келэд кергуга. Көрңгинь шавхулад нерүлҗууцхана. - Басңга Б.

Кукн, кукн гиҗәһәд, күзү керчх. Одной рукой гладить, дру­ гой - душить. Эвлсн, таалсн болҗаһад, күүнә әмнд күрх.

Колхозин тосхлһнд хорлт болхар седдгулс ода чигн чилэдуга. Тадна әңг халхд чигн тиим улс бәәхнъ ил... Кукн, кукн гиҗэһэд, күзу керчдг гиҗ, әмтнд келгддг биший. - Дорҗин Б.

Кукн, кукн гиҗ таалад, толпа илҗәһәд, күзүничнь керчдгэр тедн кехулс болҗана. - Дорҗин Б.

Кү давслх. Язвить. Хоринь буслһаһад келх.

Ода болхла, белвсн күүкд күүг дурндан давслад бәәхлә, чини дурн. Тер келсн үгчн бан гим;әхлә, намаг налзурсн үкрлэ чигн дүңцүлм; чадҗанач гинәд, Шарка му харслннас, сэн дәврлһн деер гинәд, Боваҗнур өгтмнв. - Бадмин А.

Кү кех. Вырастить, воспитать или выдать замуж, женить. Өскәд-босхх. Көвүндән гер авч өгх, күүкән мордулх.

Көвүн урн өсәд-босад, болвсрад, наран нанзнд күргэд, көлэн дөрэд күргәд, 17-18 күрэд ирхләнь, ода эн көвүнэн ку кехин арн

хәәх кергтә гим;, эк эцк хойрнь нуувчинәр төр кем; үүмдг бээҗ.

- Эрнҗәнә К.

Күүкән кү кевүв. Ода ковунэн кү кедг күмб. Эн хойр үрэн үрәлншгов. - Басңга Б.

Чини эцкчнь болхла, эн хойр кецд - нернь туурсн сурнулин багш. Уга-яду, өнчн-өвү күүкд сурнад, кесгинь кү келэ.

Көвүм удлго хөр орхмн. Техникуман дуусм цацунь көвүъән ку

кенэв. - Сян-Белгин X.

Кү омнәһүрн һарһдмн биш. Быть непревзойденным в чем-либо. Бийэсн кениг чигн давулдго.

Э, дигтэ куунэн олэк; өгвч. Мана Сэр дуулхмн болхла, &мнжурн ку нарндмн биш гилдәд, бээрн улс шууглдв. - Эрнҗәнә К.

Кү сәкәд суух. Выжидать что-то. Юмнд нәәләд, дими күлэһзд

бээх.

Көвүнэн сэкэд суулго, эврә бийиннь сә хэәэк; бээхинь гиҗ, бас негнь келен боях. - Нармин М.

118

Күзүһән хуһлх. Терпеть поражение, неудачу (букв. ломать себе шею). Диилгдх, шүүгдх.

Сталинградт болен бәрлдәнд немшнр кузунэн хунлв, эннь Төрскэн харегч Алдр дәәнә пол хуврлннэ эклц боле.

Күзүн деер улдх. Оставаться на шее кого-либо (об ответ­ ственности за что-либо). Даалһсн кергин земинь даах.

Хаша-хаацин белдвр - совхозин директормудын кузун деер үлдҗәнә. - Тачин А.

Күзүндән хамуд зүүх. Надеть хомут на шею. Бийдән кодлмш авх.

Йосна хамудыг сән дурарн күзүндән зуүх кун берк боях гиҗ саннав. - Дорҗин Б.

Күмни зергд курх. Стать самостоятельным, взрослым. Нас куцх. Бийэн даах.

Аав, эээк;, та хойрин ачар эрдм-сурнульта болад, сэн кодл-

мшт орад, кумни зергд курув.

Күмни хормаһас татх. Иметь опору в людях; поддержку кол­

лектива. Күүнәс дөң авад, осч босх.

Киштәг буулнад, җил шахҗ йовх, янв чигн кумни хорманас

татсн, сув-селвгэн өгч чадад бэәх кун. - Басңга Б.

Күн болх. Возмужать, стать совершеннолетним, обзавестись

семьей. Өсәд-босад, әмт дахад җирһх. Гер-мал болх.

һарнсн эцк зов эс өгхлә, теднд арн бээну? Нанд болхла, эврэн медәд, кун болен ик юмн. - Басңга Б.

Кун мел шора-шорһлҗн. Людей несметное число. То-томҗ

угаулс.

Томр хаалнин вагонас парад ирхлә, кун гиен юмн шо- ра-шормэк;н, - Нармин М.

Кунд толһата кун. Толковый человек. Тоолврта, тоомерта

кун.

Күнд толиата кун гипэд, эмтн беринм тускар келцхэдг билэ.

- Җимбин А.

Булки олнас ончта, нутгтан уга деерэн, кунд толнатад бээх

күүкн. - Басңга Б.

119

Күнд чолу буулһсн әдл. Словно камень снять (с шеи). Кергэн

күцәснә хөөн седкл амрх.

Негл би деерм ачсн күнд чолу буулнсн эдл боле. - Тачин А.

Күндән гиигнэс сольх (огх, геех) Терять авторитет, ронять свое достоинство. Болх-болшго йовдл һарһад, тоомсран геех.

Иим сээхн залу янад иигэд күндән гиигнэс өгәд, күүнд наадн болад йовнач. Цуснчн өткн, чееҗчн сарул, чамд биш, нанд ик ичр болҗана. - Эрнҗәнә К.

Күндән эрүлх. Набивать себе цену. Ачрхх.

- Нэ, сууцхатн. Ута, оорэн эзн бол! - гичкэд, Бата шурд па­ рад, арань зуугдад, бизннъ көдләд йовна. - Цаадкчнь мууха күндэн эрүлҗәхмби? Хойр-нурв кү күлэлнәд бээх, - гиҗ Буля те...

- Эрнҗәнә К.

Күндиг бий деерэн даах. Принимать на себя ответствен­

ность, трудности. Күчр кергиг эврән күцәх.

Болен күчр үвлин күндиг бий деерэн даанад, үкрчнр малан

пару уганар үвлзлннэс нарнв.

Күңшү тэвх. Распространить в доме дым от горящего бара­

ньего жира. Напустить запах гари в доме, где находился покой­ ник. Му үнр һарһад, өңгрсн күүнә сүмс залх.

Аакиг оршасна хөөн, та бүкл долан хонгтан күцшү тэвнэ гинәд, асхн болнн үүдн хоорнд цог деер хагсу нуйр бүргнүләд, үнр

нарнчкад: «Ээҗ, хотан эдлтн», - гиҗ нурв дууддг билэт. - Эрнҗәнә К.

Күүһәр кү келго, күлгәр мер келго. Не считаясь ни с кем и ни с чем. Бийәсн бишңкинь тоод авлго (кенд чигн, юунд чигн тооллго).

Коммунистнр гисиг мел даңгин күч үзүләд, күч эвдәд, күүпэр кү келго, күлгэр мор келго йовдг улс гиҗ сандгнь хара биш. -

Доржин Б.

Күүк буулһх (авх). Привести в дом невесту. Жениться. Гер авх.

Түреэ, Яңкураниг орад, намаг күүкитн буулнхар бээнэ гимд

келчкхнчн. - Баснга Б.

120

- Маңһдуртнь урлдан болхмн, кен түрүн нарснъ хаана күүк

авхмн, - гинэд зәңг тарханад, иң-дуңган татад... нәр кенә. -

Хальмг тууль.

Күүк эргүлх. Ухаживать за девушкой. Күүкнд оньган өгх,

икәр килмҗлх.

Ээҗнь ач талан хәләҗәһәд, доигран бахтад бәәнә: «Ачм өсэд, ямр нег дурта күүк эргүлх сәәхн цогцта, нольшг заңта, ик суркулыпа күн болв».

Күүкдин садһд одг. Пусть отправляется к нечистой силе, чтоб она не покушалась на детей (чтоб не приставала к детям). Эрлг-чөткр күүкдин му тоотынь авад әрлг (бийән әәтрүлҗ келдг үгмүд).

Хальмг күүнә мал - хотнь, геснә теҗәлнъ, хувцнъ; цуг

бдәдл-җирһлнь - малый шимд. Тер бийнъ, мал үкхлә, уульэк; нундх зөв уга: авсн теңгр өгх; күүкдин саднд одг гиҗ, мал үкхлә, хальмг тоолна. - Бадмин А.

Күүкдтән үнр болх. Быть детям опорой. Күүкдтән дөң-түшг болх.

- Чик, чи, Еремеевич, болмарн дэәллдҗ аввч, чамд ода болҗ, күүкдтэн одэк; үнр бол. - Нармин М.

Күүкнәсн эрк уух. Просватать свою дочь. Күүкән хәрд һарһхарбелдх.

Мана күүкн гидгтн ода чигн бичкн. һозасн нуркнь ондр болв чигн, наснъ юмнуга, бичкихн юмн. Оданас (күүкнэсн) эркуухса-

нануга била... - Манҗин Н.

Наснь күцәд уга күүк хэрд нарнхин тускар күүндвр кеде?..

Яһҗ бээх улсвта?.. Эрэ арен тав орад уга күүкнэс эрк ууьад бээдв? - Басңга Б.

Күүкнә ээмд һар күрх. Коснуться рукой плеча невесты, тем самым пожелать ей счастья. Хәрд һарчах күүкнд кишг дурдх.

Альхн эрэ-эрэ үзгддг болен цагла, баахн хар көвүн биилен болэцйовад, мордх күүкнэ ээмд наран күргэд орке. - Нармин М.

Күүнә ам халах. Смотреть в рот кому-либо. Подобострастно

слушать кого-либо. Зуһудад, цуг оньган өгч, келҗэх үгинь соңсх.

121

Кедү күртлэн Миркин Миндриковичин ам хәләэк; көдлхмт? -

Тачин А.

- Мама, мана папа гертән эс ирнә? Хама хонад йовдв? - гиҗ сурад, экиннь ам хәләдмн. - Тачин А.

Өнчәр өссн күүкн күүнә ам хәлэһәд, кен ю келнә гинэд үргэд чочад бәэнэ.

Күүнә һар деерк тос долах. Кормиться с чужих рук. Күүнә өгсәр (өглһәр) бәәх.

- Я, янлав, одак көвүнәр юңгад тос хәэлһвч? Бәг билә. Күүнэ нар деерк тос долана гидг күчр юмн, - гиҗ экнъ күүкндән келв.

- Манҗин Н.

Күүнә һар хәләх. Заглядывать в чужой котел. Рассчитывать на чужой карман. Хаҗуһас өгхиг күләх.

Бичкнэсн өнчнә зовлң үзәд, күүнэ нар хәләэк; дассн күүкн энд ирчкәд, күн эс сурхла, ду карлго өдрин дуусн тагчг бәәдмн. - Та­ чин А.

Күүнә һарар һал шиләх. Чужими руками жар загребать. Әәм ггә кергиг күүһәр келгх.

Бәрэк; авхнъ сән билә. Тер күүнә нарар нал шиләхдэн дурта улс, кишванриг, - гиэк; келәд. Цанан цө деер бәәсн илүрән авад, цааран орв. - Эрнҗәнә К.

Күүнә һарар моһа бәрх. Чужими руками ловить змею. Зеткртэ юмиг эврән кехдән әәһәд, күүһәр келгх.

— Күүнә нарар мона бәрхэр седлч? — болэк; Бакдг шүрүлксн дуунар келв. - Дорҗин Б.

Лавга иткл уга йовдл нарнхла, күүнә ьарар мона бэрхдэн Эдшго күн. - «Теегин герл».

Күүнә һарас һарх. Отбиться от рук, выйти из-под влияния

кого-либо. Перестать слушаться. Кү соңсдган уурч одх.

Ковүн есэд, бөдүн залу болад, күүнә нарас ьарч оде. - Хальмг

тууль.

Күүнә карт орх. Попасть кому-либо в руки. Подчиниться чу­ жой воле. Күүнә үлмәд бәргдх. Күүнә дурар бәәдг болх.

Күүнэ нарт орна гидг күчрл юмн. - «Хальмг үнн».

122

Күүнә домбрт биилх. Плясать под чужую дудку. Күүнә үлмәд орад бәәх. Күүнә ухаһар бәэх.

Күүнэ домбрт биилн гиҗ, тавгинм арен җулнрҗана. - Халь-

мг тууль.

Күүнә келн күрх. Сглазить. Соңссн үтәс сүрдәд гемтх.

Өвгн, отхн көвүн наадна күн болгиуга гиҗ келчкәд, күүнә келн күрхнь яахв гиҗ санад, тьфу, тьфу... көлмунтрад бэәҗ гинәд, ьанзан ормдан мартад, орн талан нарв. - Эрнҗәнә К.

Күүнә кишг идх. Пользоваться чужим богатством. Күүнә

зөөсн зөөр эдлх.

Түүнэ хөөн уулын улс кишгмдн идҗәнә гинәд, күркләд бәәхмн биш. - Тачин А.

Күүнә күзүн деер суух. Сидеть на чужой шее, жить за чужой

счет. Әмтнә көлсәр җирһх.

Санхнчн, күүнә күзүн деер суух чи нанд юн билэч? Келич. -

«Теегин герл».

Күүнә мууднь орх. Донимать кого-либо. Кен-негиг зовах.

Күүнә мууднь орад, көөркүг иигтлнъ ичэнэд, амтынъ барад, сананъ зовад, темэнэн зүн бәәэк;, этүдәр хэлэнә. - Бембин Т.

Күүнә өвдкүр. Чужая боль. Кен негнә зовлң.

Белдк утхан селмд тоолад, бийэн олн-эмтнэс дотарулад,

күүнэ өвдкүр үзҗ, зүркнъ менрдго, күүнә байр үзҗ, седклнь сергдго күн йиртмҗд юн кергтәв. - Эрнҗәнә К.

Күүнә тоонд орх. Выйти в люди. Стать взрослым, самостоя­ тельным. Күн болх. Бийнь бийэн даах.

Чи эн көвүьән эрклүләд, сән сурнмэк; өгчәхшч, тегәд күүнэ тоонд орх гиҗ бичэ нәәл.

Күүнә үг өлгҗ авх. Придираться к чужим словам; найти по­

вод для придирки. Эс болх юмар зөрц өөлтг кех.

Әрэ юмнас күүнә үг өлгҗ авад, керүл-цүүгә наркдг авъяста күн.

Күүнэ хоорнд орлцх. Вмешиваться в чужие дела. Хойр эмтнэ

торг орх, бийдэн керг уга юмнд хутхлдх.

123