Хадурин шаанцг болх. Повсюду совать свой нос. Юунд болвчн орлцх.

Хадурин шаанцг болад, хамань чигн орлцад йовдг Цаиана Балдр чигн... тагчг. - Дорҗин Б.

Хаҗу бөөрин мең меңнх. Проказничать. Альвлх, ааль һарһх.

Бан күн болхла, хаҗу бөөрин мең меңнәд йовад йовхмн болҗана. Бан күүнэ дотркнь мел хү салъкн болдмн.

Хаҗуһас хөөрмг хәәш уга болх. Переставать выпрашивать

на пропитание; приобрести хозяйственную независимость. Эдл-уушин туст эмтнәс үлмә уга бээх.

Аав ээҗ хойрнъ алък нег дөрвн зүсн мал хулдҗ авад, хаҗуъас хөөрмг хээш уга боле. - «Җаңһр».

Хазар алдх. Стать неуправляемым. Күүнәһәр эс болх.

Боле эдн нарнсн саамдан хазар алдҗ, нег-негнүрн эс шахлддг боле чигн, әрүн седклэрн сэн медлцдг билэ. - Дорҗин Б.

Хазар болх. Быть вдохновителем, инициатором. Экн-толһа

болх.

Акад юмн, кенэс нарчах йовдл болхв эн? Кен үүнд хазарнь

болэк; өгчэнә? - Дорҗин Б.

Хала-бала гих. Разводить тары-бары. Болтать, пустословить.

Бурх, хоосар шальшх, олн үг келх.

Удан нег-негән эс үзсн хойр медәтэ күүкд күн давен җшһ

мүдэн санад, хала-бала гинэд бээтлнь, медмҗән уганар ер цээв.

Халу дөрх. Чувствовать в теле жар, повышение температуры.

Халута бээх.

Бавур халу дөрэд, бәэсн бийнь чичрәд, тесч чадад, хурдлҗ одад, Моньдасин барун ээмэснъ шүүрч авад, зүн көлднъ дегэ вгэд уннав. - Эрнҗэнэ К.

Хдлун-киитнь даах. Терпеть невзгоды, тяготы. Күчр, кунд

Йовдл тесх.

Тадн бедүн улст. Бөдүн күүнән, совхозин хапу-киитинъ зддкь

даах зөвтэ улс болдган мартхмн биш. ~ Дорҗин Б.

216

Халун зүркн бәәсн учрар. Способный к сильным чувствам,

переживаниям. Ик дурн-седклтэ болад.

Төрскндән дурта халун зүркн бәәсн учрар Алексей Озеров

Сталинградт дәәлдҗ бээснь эн. - Нармин М.

Халун кннтн хойриг үзх. Испытать тяжкую жизнь. Зовлңта

җирһл даах.

Халун киитн хойриг үзсн, хальмг орс хойрин домбртнъ биилэд авсн, зовэр оньгта олнд танъгддг зов хооч боле. - Эрнҗәнә К.

Халун чикн деернь. По горячим следам. Тер дарунь, эркн биш ода.

Крайин толначнр мадниг района эдл-ахусиг цаасар дамҗҗ ьардхас биш, конкретн кевәр, нүдәрн үзәд, нарарн бэрэд,

хаэфринь халун чикн деернь зааэк; огэд эс бээсн учрар ард хо-

црҗ йовна гиҗ келҗәнә. - Бадмин А.

Ямаран чигн кергиг халун чикн деернь гинэд, Комсомольск ор­ ганизации сеглэтр эрлнан нартнь барүлэк; огв. - Бадмин А.

Халун чолу долах. Испытывать жизненные невзгоды. Ик

эовлңүзх.

Мадн дундас бичачнр нарх зовта. Тер юцгад гихла, бандан ха­

лун чолу доласн улс ховр гиэк;, ах курсин көвүн Иван Батан зүрк көндээк; келв. - Эрнҗәнә К.

Халынь авх. Снимать стружку с кого-либо. Әәлһәд, уурлад

бээх.

Халынь авад баахла, дун-шун уга болл уга яах била. - Басңга Б.

Халхднь хаац, даархднь девл болх. Быть опорой и наде­

ждой во всем. Дөң-түшг болад, цугтаднь нилчән хальдаһад йовх.

Чи олн дундан тоомсрта, олн мандан ол дакэк; халхднь

хаац, даархднь девл болен, холд нертә, сүвтә-селвгтә залуч.

- Басңга Б.

Хяльш-түлш болх. Перенести много трудностей, в резуль­ тате чего всего бояться. Зовлң үзәд хальшрҗ одх. Сүрән геечкх.

Кедү боле чигн, зовхинь чигн үзэк;, саначрххинь чигн үзҗ, эврэ авалин моля, хадм эцкин келнд хальш-түлш болҗ, эрм цанан

217

көдан хар салькнд зовлңган кепок;, седклдән маш ик киластпэ йовдг

Булкниг сааклакан адл гиэк; келэк; болшго. - Басңга Б.

Түүндчн цокулн гиэк;, халыи-түлш болад бәәсн улсвидн. -

Басңга Б.

Хамаһан суулһхан медхш. Не знать, куда посадить, чрезмер­ но радоваться. Маш икэр байрлх.

Бата гиичнрэн хамакан суулкхан медхш. - Эрнҗәнә К.

Хамаран болв чигн хамран шурһулх. Совать всюду свой

нос. Вмешиваться, впутываться не в свое дело. Эс орлцх керг уга. Юунд болв чигн орлцх.

Хамаран болв чигн хамран шуркулдг авъястач, кун болыд бича суркмэк; өгхәр сед. Чамд бийнчн кех-күцах керг-төр болмар баанэ.

Хамр деерэн уурта. Очень вспыльчивый. Түргәр уурлдгзаң.

Ур хаһрлһн.

Мана шин толкач хамр дееран уурта кун. Цухлта цаглань нуднаснь хол, чикнэснь далд бэах кергта.

Хамр дор амн бәәнә гиһәд, бурад бәәдмн биш. Не следует говорить все, что взбредет в голову лишь потому, что у тебя есть

язык. Келн бәәнә гиһәд, болх-болшго үг келәд бәәхмн биш.

Цаадк тәмк нерж; өгдг ачта берднь үзүлтн. Хамр дор амн баана гикад, бурад баадмн биш гиэк;, буру хандн бааэк;, змгн өгв.

- Эрнҗәнә К.

Хамр дор амн харадан баакад баахмн биш гиьад, альд болв чигн үган орлцулад йовдг Яңхл эмгна бийнь ода көвүнани кеэкрх

керг-төрт орлцдган бас хаив. - Дорҗин Б.

Хямр доран һуцньх (келх). Бубнить себе под нос. Арһуп, тодрха бишәр келх.

Ардаснь хэлаэк; оркад, серчксн бэадл карад, Дорҗ хамр доран келв. - Нармин М.

Хамр хатхх овен. Трава на пастбище. Малый идг.

Совхозинтн теегт нам хамр хатхх өвсн угань иллмн. - Та-

чин А.

218

Хамран өргх. Держать себя высокомерно. Задирать нос. Де-

егүрдх, ик сана зүүх.

Данзн баахн цагтан маднла хамдан суркуль сурад, йир ээлтэ, үүрсг көвүн билэ, ода ик цолта кун болад, хамран өргәд, өөдлхг сана зүүҗэнэ. Иим бэәдл үзхлә, халъмг үлгур сананд орна: «Эндр

уулын ора хоосн, өөдлхг күүнэ толка хоосн».

Хамран харх. Думать только о себе. Әмнәннь арһ хәәдг күн. Хар махч күн.

Сэн төвкнүн цагла олна кергин толэ ноолдх седвэртэ билэч, учрсн кунд цагла чи зуг хамран харх бээдлтэч. Амарн келхэс

биш, кергэрн хоосн кунч.

Хамрарн цокулх. Получать отпор. Хәрү цоклһ авх.

Өшэтнрэс хамрарн цокулад бээвв чигн, взводын салдсмуд хооран цухрл уга, бээсн чидлэн хамад, хамг эв-аркан узулэд, тэвсн

куцлдэн курв.

Хамрарнь цокх. Отбить охоту. Урмдынь хәрүлх.

Бичкдуд шин сонън кергиг дуран өгәд, килмэкрн каркад кехлэ, хамрарнь цоклго, теднд доц болад, кеҗәх көдлмшән улм сээнэр кех сана өгх кергтэ.

Хамриннь үзүрәс цааранднь эс үзх (хамрасн һатц юм узд-

го). Не видеть дальше носа. Холынь санл уга бээх.

Нег цагт, хая негт болен йовдлар сиилвр кеҗ, кен куцэсн хамг

хаҗьрар, бурукар кегдҗ гиҗ шиидсн кун - хамрин узурэс цаа­ ранднь холд юм узок; меддго кун болэк; карх мөн. - Дорҗин Б.

Хамриннь (сананнь) хаңхд эс авх. Не брать во внимание.

Не обращать внимания. Эс үзсн, эн соңссн болад бәәх. Төртэн

оруллго бээх.

Эргнд болҗах куундвриг куукн хамриннь хацхд авлго, эврэннь

тоолвртан авгдв.

Хамринь куңшү дөрүлх. Обижать. Һундах, өөлүлх.

Оңдан улсин үрн-садн эрк-чигэ уукад, аля-азд йовдл каркад, үрэд чигн йовна. Тиигхлә би канцхн көвунэннь хамринь якад

күцшу дөрүлхв? - Бадмин А.

219

Булнн Бергэсинд одад, зул өргхәр йовҗахан көвүндгн шсн

уга. Терүнэ хамринъ күңшү дөрүләд ю кехви гинэд, Бульн дотран

чееэкрюрн ноалдв. - Бадмин А.

- Кедү байр-җирнл, кедү түрү-зүдүүзгддг болв чигн, көвүнэнм

хамринъ күңшү дөрүллго бээлнтн, нудң-гедц уганар өсктн, залу нерэн бичэ нундатха, - гиҗ Боваҗн келв. - Бадмин А.

Хамринь хатхад уга торм, ханцн уга девл. Девушка без же­ ниха» что шуба без рукавов. Күүндвриг эклхин төлә зәңг орулад ирсн худнрин келдг үг.

Мини хәэҗ йовх зольвн: хамринъ хатхад уга торм, ханцн уга девл. Эн эрднъ танад бәэхиг соцсад, мана ээмгин тоомерта залу

Шокин Цанан намаг тана тал илгэлэ. - Эрнҗәнә К.

Дотран ухална: «Хамринъ хатхад уга торм, хээмнъ. Тавг сүүлтә хурнн мет нәәхләд бээнэ, сээхн инъгм. Үсн эдл цанан са-

наша, цасн цанан гилгр ухата, хээмнъ». - Нармин М.

Хам-хум идх. Быстро поесть (поклевать). Шулаһар хог-хол

уух, эдлх.

... Манэкуин Зэрлг махан хам-хум идәд, тергн деерән үлдснма-

хан тәвҗ авад, народ йовна. — Хальмг тууль.

Ханлт ергх. Выразить благодарность. Кесн ач-тусинь меда,

ачинь хәрүлх.

Тегэд эзн цанан Александр хан эврэн бийнъ мана халъмг цергт

ик гиде ханлт өргҗ, алтн медалъмудар ачлемн. - Эрнҗәнә К.

Ханцан шамлҗ авад (оркад). Засучив рукава. Үнн седклэрн шамдад.

Куукд улс, уралан, уралан. Залусла эдлэр, теднэс чидхнь үпүнэр, ханцан шамлҗ авад дэврэд бәэтн. - Манҗин Н.

Хар (карт) авх. Подозревать. Харлх.

Зуриана келэр хар авад, одак Данзнанас авен хустган авад,

ахлач Хөрнэ тал одув, - Басңга Б.

Морна а&ьясиг алдл уга медэд, энлавта хар авчахинъ санад, марэн зогсачкад ханянад, хослан ясе. - Дррҗин Б.

Кок дүрсто ан узгдвас оньдинд чон баях гиъзд саглад, хорт авад бээдг болна. - Дорҗин Б.

220

Хар бийәр һарх. Подозрение пусть обернется против того,

кто подозревает. Тааҗ харллһн - биид му.

Хорн негн күүнә хәэртэ сәкүсд хар бийэрчн нарчана, хавснасчн дегэлэд өлгв чигн, хальмг күн ях гихн уга. - Эрнҗәнә К.

Хар болх. Лишиться духовного сана. Гелңгәсн бууһад, эгл күн болх. Му санснь бийднь күрх.

Шуцьрцгас деер гелц ода олддмн биш. Зуг терчн кезэнэ хар эс баллу? - Басңга Б.

Хар буданд хать болшго, харңһу свод хань болшго. Ни на что не способный человек. Юунд чигн арһ уга кун.

Ода улм наснь немгдх душман альк нег керг уга, хар буданд хать болшго, харңьу свод хань болшго хамг тоот зацган бо-

краьад йовна. - Дорҗин Б.

Хар гертэн хан, бор гертэн богд. У себя полновластный хо­

зяин; и царь и бог. Эврэ нутгтан эзн.

Хар гертэн хан, бор гертэн богд күмб. Нанас деер бурхн бээнэ, нанд ах юмнуга. Медҗәнч? - Басңга Б.

Хар гор. Сущая клевета. Ямаран чигн шалтан угаһар гемнгдлһн.

Чини келсэр болхла, эцкчн хортн биш, хар гөрэр үүллэ харнсн

чигн болх. Тендэсн сулдчкад, чамаг авлго бээхн уга. - Бадмин А.

Мел цевр, гем уга улсвидн. Хар горэр бичэ уньахар седтн. -

Нармин М.

Хар гөрлә харһх. Быть оклеветанным. Муутхурт орх.

Эцкэснь холэцанад, гемтэ эк дүхойран ээм деерән ачад үлдсн

енчн кееүг хар гөрлэ харьав. - Бадмин А.

Хар горэр будх. Оклеветать. Облить грязью. Худл-ховар ку

бузрдах.

Тер бийнь эн эмгн альдас иим хар гөрәр намаг будхар бээдг болхегинэд, түрүн авгтан санчкад, хәрү бийэн татад, эмгн мел чик келҗэнэ, зуг альдас эн медсн болхв гиҗ, Мукөвүн дотран

сане. - Бадмин А.

Хар горт унх. Стать жертвой клеветы. Хов, худлас көлтә

әмән огх.

221

Хар гөрт унх угав, хәәмнь, бичә санаһан зов, аштнь үнн авх.

- Хальмг тууль.

Хар һазрт ор (орцхатн)! Да провались сквозь землю! Уга болтн, үктн!

Ахнрнь орса күүтрмүд кедәд, көдлмш хээнэд таре. Эгчнрнь бас эв-зээьэн олцхав: зэрмнь хэрд мордцхав, зэрмнь хар назрт чигн орцхав. - Сян-Белгин X.

Хар дарх. Видеть во сне кошмары. Зүүдндән әәмшгтә юм үзх.

Серүн цагтм сууль өгхш, нүдэн анъв-угай гилннләнь хар дарад

алэк; авна. - Басңга Б.

Негт нөөртэн харт даргдҗанад серсн мет эмгд, медәтэ

гергд, «Төгрэшиг» соңсчкад, байрлад одцхав. - Көглтин Д.

Хар дүң. Утренние сумерки, когда едва брезжит рассвет. Өр экләд цәәҗәх кем.

Хоцнр нурвн толпа деер парад дурнавдв. Хар дүң, гермүд эрэ

үзгднә. - Нармин М.

Хар кел утлх. Совершать религиозный обряд лечения. Из­

бавлять от вреда, причиненного злыми языками. Бурхн-шаҗна

эмнлһ кеһәд, һә көөх.

Күн гемтхлэ, хар кел утллн кедгиг Арслң әмтнә келсн үгэр, зэңгэр меддг билә. - Бадмин А.

- Дәкэд тер хар кел утлсн дееснэ тасрхань мана чуланд кевтэ, худл гихлэ, одад хэлэтн, - гинәд Хаалн ормдан сууэк; одв.

-Бадмин А.

Хар көдлмш. Работа, выполняемая при помощи физического

труда, һарин чидләр кегддг кедлмш.

Дээнд йоехаснурд күнд көдлмш кеҗ, эс гиэк; спортар дамшч, махмуд-цогцан күчңдэкрсн биги, дээнэ хар кедлмш - едр болкн

окоп малтх, бу-селмэн үүрчкәд, кесг дууна назрт одр болнн иое-

лһн нанд йир күнд боле. - Бадмин А.

- Дээнд салдст авч йовдг болх гихлэ, уга, хар кодлмш гидг юмнд авч йовна. Тиигэк; мана толначд закон пирствэс ирсн билэ,

-гиҗкесгнь келв. - Манҗин Н.

222

Хар көлсәрн гесән теҗәх. Жить за счет своего (физического) труда, һар көдлмшин оруһар теҗәл кеһәд бәәх.

Хар көлсэрн гесэн теҗәдг харңну ялчнр. - Манҗин Н.

Арен таен җилин туршарт хар көлсәрн бийән чигн,

күүкд-шуухдан чигн асрад йоватав. - Басңга Б.

Хар көлсн асхрх. Обливаться холодным потом. Сард гиһәд, киитн көлсн һооҗад бәәх.

Делдң хойр чикнъ ашк күртлән уласн, хүүрә хар улан чирәнь

күрцтсн, хурняста уутьхн мацнанаснъ хар көлсн асхрсн Муучка һахананар назр ширтҗ хәләнәд сууна. - Манҗин Н.

Янсндан ичҗәхмби? Эврәннъ хар көлсәрн авсн малын үс колхозд эс өгсндән ичхмби? - Бадмин А.

Хар мөрән хальдах. Навредить. Хоран күргх.

Тер күн - колхозин өшәтн, үндсни хар саната, мана көдлмшт хар мөрән халъдахар, бултцнукар кергән күцәэк; бәәх күн болх зөвтэ. - Дорҗин Б.

Хар мөртә (күн). Невезучий, несчастный. Хөв, кишг уга, муульта күн.

Тер хорлтыг нартнь зөрмг кевәр әмтнд илдкҗ, чадмг кевәр

цээлһэк;, хар мөртә хамгиг хамх цокҗ хайв. - Дорҗин Б.

Медлго од, кишго хар мөртә ноха! - Сян-Белгин X.

Хаана хар мөртә йосиг хольвлад, Советин йос тогтанад, урдк даҗрлннас гетлглә. - Дорҗин Б.

Хар нульмсн. Горькие (чистые) слезы. Зовлңгин һашун

нульмсн.

- Одаянв чигн эн җил сурнулясн үлдхмн кевтәлч, - гиэк; келәд,

дорк ормас босад, буру хандад, нүднәсн һооҗсн хар нульмсан

беелэһәрн арчад, Санэк;д медүлш уганар себе. - Нармин М.

Хар нүднәс күмсг һаза. Своя рубашка ближе к телу. Эврэ махн-цусн кезэ чигн өөрхн.

- Хар нүднәс күмсг наза гинэд, кедү таньдг, үздг бале чигн,

хар ястнриг ьазаладл бээдмн, - гиэк; өвгн сахлан имрн бэээк; келв.

- Эрнҗәнә К.

223

Хар одр. Трудное, мрачное время в жизни кого-либо. Кучр

күнд йовдлла харһлһн.

Хар өдручрвзго гинәд, әрвч көгшәс авсн бичкн пенсәснцөөкинь хооран үлдәчкнә.

Хар өрлә. Спозаранку. Өрүн эрт, өр әрә цәәсн кемд.

һалзна Бамба хар өрлә босад, лампин герлд омнэн тэвэтэ цаасдыг дәкн-дәкн эргүлэк; хәләв. - Дорҗин Б.

Хар сад болх. Причинять зло, наносить вред. Хоран күргх,

мууһан хальдах.

Батнасна Боврг Песоцкий хойриг эргндк улст бээсн арьарн хар сад болхар чирмэлнн хоорнднъ өөрдүлҗәлә. - Дорҗин Б.

Хар салькн. Черная буря. Сильный сухой ветер, иссушаю-

сии почву и несущий много пыли, һазр хагсадг халун салысн.

Хур-чиг уга нацта зун болад, мал назрин идг, усн уга, тзрэн уцгдан хагсад, эдл-ахус хар салькнас ик кару узе.

Хар санан (седкл). Злой умысел. Вредительство. Иир му

ухай.

Цандгин наркад йовсн йовдлмуд, терүнә үзүлсн му зац -

кевтэн хар санатауханар нарнад йовсн йовдл мөн. -Бадмин А.

—Наанан нарн болад, цанан яста зээсц тохмта күмбгичкэд, цаанан цань уга хар саната күн бәәэкрп, — гиҗ келнэв. - Эре-

жэнэ К.

Тиигэд олн дунд нег кишго ухата, хар саната, эргндк эшд мел ҮДҮ Үзәд, шүд хазад бэәдг күн харндг. - Дорҗин Б.

- Хдвдг, үлү үздг, давхар седдг, цанан биш, хар седклэрн дөрлддг бичэ дастха. Болад бээснь тер, — гиҗ эн зальврв. - Бад­

мин А.

Хар толһаһан зальгх. Поплатиться своей головой. Не сно*

сить головы. Әмнәсн хаһцх.

Севвцгүд алвтар иим зар тархав: «Хаана өгсн нурвн марка: даранднь чикэр тәәлсн күн мишг алтар ачлгдх, маркасиг тэ&юк эс чаден эмтн хар толнанан зальгх».

224

Хар тусх. Быть под подозрением или на подозрении у ко­ го-либо. Айстан кү гемшэх, харлх.

- Боле ахлачд хар тусад бәәнә. Мөшкхлә, сэн болх, - гиок; Мацг келв. - Басңга Б.

Хар уга. Без злого умысла, быть вне подозрения. Му сана зүүлго, му уханд туслго.

- Эмд цагланъ эмн эдл хар уга эңкр биләв. Үкснә хөөн нандулм зцкр, - гичкэд, асхрулад уулъв. - Сян-Белгин X.

Хар усн деер өрм унһам (бәәлһм) келтэ. Красноречивый.

Келндән билгтә гиснлә әдл.

Нег сө Батад хар усн деер өрм бәәлнм хальмг келтә Оватын Малкадын Василий уханднъ орад, шин эсв торс гинәд орад одв.

- Эрнҗәнә К.

Лиҗ хар усн деер өрм 6әәлһм келтә күн гиҗ, нернъ улм тор­

на. - Эрнҗәнә К.

Хар ухан (сацан). Недобрые, черные мысли. Му ухан, седкл. Эн хар ухан Цедэн Бадмин уханд орад, харулд зогсх болкнднь,

эр цээтл, толнаннь экинъ мааҗулад бәэв. - Эрнҗәнә К.

Бичгос эс олэк; медок; чадсан Баату бийиннъ хар ухани тоолврар күцок; кехәр седв. - Дорҗин Б.

Хар ухата кун гинэд, хамран теслулдг боле чигн, куунд худл келок; үзэд угав. - Басңга Б.

Хар ухаһарн. Своей головой, своим умом. Эврә толһаннь ухаһар.

Тер машина нуувчиг хар уханарн кучлэд, толнадан орулад, товчлад медок; авх гиен нээлт бэосмн. - Дорҗин Б.

Хар ухан угаһар. Без злого умысла. Му седкл зүүлго.

Тер цагае авн харухануганар орс нутгин емнкмеэкрг хэлэнэд, хорта доге тэвлго манцхадг било.

Хар узх. Подозревать кого-либо в чем-либо. Харлх, хар тусх.

Кедукэрн нарудх болнавидн? Кенэс хар узхмн болхе? Кулакуд, лаета кулакуд... - Дорҗин Б.

225

Хар хад болен. Словно злая ведьма. Һазрин хар сәкүсн мет.

Ним хар хад болен хаклш альдас парад ирв гинэт ууг? ~

Дорҗин Б.

Хар хад хамхрҗана. Рушатся стены невежества. Хуучна,

харңһу бәэдлин заң-авъяс уга кегдҗәнә.

«Хар хад хамхрҗана» гиен келвршән бичэч эклҗ колхозмуд заң-бәэр, авъяс-уңгарн сөцглгдэк; йовхиг үзүлсмн. - Мацга И.

Хар цаһан хойриг йилһх. Найти, где правда, где кривда. Үнн

худл хойрин негинь йилһх.

Парторганизации сегләтр уг келх душман, торигулм цээлһэд, хар цапан хойриг йилнэд, илдкэд ирх душман директория төвкнлтнь улм тасрад, цунцхад ирснь ил медгдв. - Дорҗин Б.

Хар-цаһан ду эс һарх (үг келлго). Полное молчание, без­

молвие. Ә-чимән уга бээх.

Кун йир хар-цапан ду нархш. — Бембин Т.

Тана омнхн нааран ирэд, нег сецсн цэ босч зогечанад уучкад, таниг сурхланъ, хө парном; одла гихлә, хар-цапан уг келлго, хозлган көндәһэд, шүрүн хатрларн Чолуш хәләнәд йовэк; оде. - Тачин А.

Хар цахрад бээх. Собраться в огромном множестве. Детд

олар цуглрх.

Тууг узэд, еана авен кевтэ келгтэ улс тергн толан һарцхав. Теднэ ардас йовпн улс хар цахрад бээцхэв. - Нармин М.

Хар чееҗләрн гүвдлдх (ноолдх). Мучиться, терзаться дума­

ми. Чувствовать тяжесть на душе.

Акад цагв гиэк; эклэд, хар чееэкугэрн гүвдлдэд, дотран түцшэд

күундв. - Сян-Белгин X.

Хар шир болад одх. Стать худым и немощным, иметь боль­

ной вид. Эцэд, чинән-чидлән алдад, гемтә бәәдл һарх.

Чамла эдл залу мөрн хойр хар шир болад одх болтха! - Халь-

мгтууль.

Хар «ста күн. Простолюдин. Хар көдлмшин күч-көлсэр

бээдг улс.

Харачичн хамх цокх хар ясша кумб. - Хальмг тууль.

226

Хара бәәх (хара суух). Находиться без работы, бездельни­

чать. Юм келго суух.

Хара бээх эмтс көндәнәд керг уга. Кун бийән эс көндәхлә,

манд ю кех билэ. - Басңга Б.

Хара бээхэр, хамдан көдлҗәсн улсин менд медж;, невчкн керг бээсиг тагсэх тоолвр Бамбад орв. - Дорҗин Б.

Деесэр чалу керчҗәхән Марж; медә бээнэ, боле хара суухар ю бале чигн келх кергтэлм. - Бадмин А.

Хара биш (бишэр). Немало, в значительном количестве.

Зевэролар.

Йирин тиим (шогч-нээрч) улс мана халъмгуд дунд хаманъ боле

чигн хара бишэр харнналм. - Дорҗин Б.

Хара зөңдән (зайгтан). От нечего делать. Харҗахар, юм кел­

го бээхин орчд.

Ним цаг биш цагла сельсоветин ахлачин зарц йирин хара

зөцдэн ирсн боллта биш. - Дорҗин Б.

Тахаразайгтан йовсн кун билт! — Эрнҗәнә К.

Хара намхндан бээх. Жить мирно, никому не мешая. Күүнд

мууһан күрглго, бий тустан җирһх.

Олн дунд нег кишго ухата кун хов-ж;ив цацад, хара намхндан

бээсн улсиг хутхлдулад, догдлулад, уумулэд оркдг йовдл парна.

-ДорҗинБ.

Хара тасрх. Потеряться из виду, исчезнуть из поля зрения. Үзгддгән уурх.

Генткн ьазр будңтад, холас узгдж;эсн гермудин, моддын, ма-

ишдин харань тасрв.

Харалнь хэру бийәрнь һарг. Проклятие его пусть обернется

против него самого. Харта үгнь бийднь күрг.

А, дэрк минь ээлдг, харалнь хэру бийэрнь нарг, дэрк... -

ДоржинБ.

Харам-баран болх. Быть подмогой. Быть соучастником в чем-либо. Нудн-амн болх.

227

Угатя эк эцк хойртан эн харан-баран болад, ямаран чигн өвчн-шалтг уга, тинъгр кевәр өссн болдг. - Дорҗин Б.

Харач(нь) хамхрх. Все рухнуло, пришел конец. Тарх, буурх.

Бакдг адкн орҗ ирәд: «Иирл харач хамхрҗ йовх дүртэ энчнъ», - гиҗ келен үгмүдәрн гергнэннь ээмелкиг улм икдүлв. -

Дорҗин Б.

- Юн болэк; одва, өвгн? - гиҗ эмгнь сурхла, -яах билэ, харачнь хамхрэк; йовдг чигн, - гиҗ келв. - Басңга Б.

Ял-мал уганар көдлҗ, зөвтэн бэээк; болхм бээҗлм. Тиигхлэ Хохал эднә харачинъ хамх цокхаснь чигн төрүц ээш уга. - Бем-

бин Т.

Янлав, яклав! Эврәннь үкр хоосн загса бээтл, герэн хольвлад, колхозур зэанэд бәәдг күн бас бээдви? Эс гиҗ энундтн дон гем ирҗ кевтэ. Харачнь хамхрна гидг эн. — Бадмин А.

Хард бэрх. Подозревать. Харлх.

Күн болкниг хард бэрэд, дала килнц бийдэн бас авчах болҗа-

нав. — Бембин Т.

Харин ханьд һарх. Расстричься, жить в миру. Гелңгәсн гедр хэрх.

Хургин маңкдуртнь арен хойр баахн гелңгүд харин ханьд пар­ на бидн гиэк;, газетд бичэд, тарад хәрцхэв. — Эрнҗәнә К.

Ик хагтд Жидковин хойр давхр гер авч ирж; бэрҗ. Хаҗуднь Дунд хурла харин ханьд карен хойр гелцгин модн гер бас тоехгдсн бээнэ. ~ Бадмин А.

Зодв гелң кучн курен эк;ил күртл хурлд багги йоела. Хурлын гелңгүд тархин өмн харин ханьд карад, нег белвен күүкд күүнлэ ханьцад, үртэ-садта болад бээв, — Бадмин А.

Хари тара. Испытывать горечь, сожаление, һундл төрх.

Зуг мини көвүн дурлад бээхлэнь, харм төрәд бээлэе. - Эрнжэнэ К.

Харңһу гер. Тюрьма. Темница (букв, темный дом). Түүрм, казам.

Арк тасрад, хойр көвүг харңку герэс сулдхэк;. ~ Нармин М

228

Харңһу чееҗ. Отсталый, ограниченный (о человеке). Ахр ухата, тату ухата.

Харңну чеем;тә, сурнуль уга толэдэн, Бодня мрлрнлиннь туршарт хар кодлмш кенэд, малым ард йовсн кун болҗана.

Хату амта мөрн. Лошадь, не подчиняющаяся ездоку. Уудан дахдго морн.

Боле хату амта саарл хазарин төмр ууднь оочинь шу цоксиг төртән авл уга, халунд авлгдсн делсэд йовна. - Нармин М.

Хату зурктэ. Бесстрашный. Зөргтә.

Куукдулс цунар иим хату зурктэ, сурнульта-эрдмтэ болхла, цаньуга сән болхгов. - Басңга Б.

-Янсн хату зурктэ кумтэ? - гинэд Сээхлэ уульв. - Бадмин А.

Хату үүл. Трудное положение, дело. Амр биш, зовлңта керг.

Хату уул санад хәэлүв. - Басңга Б.

Хээмнь, чавас, хату уултэ залу бәэсмч, йир! - Дорҗин Б.

Хатхад улэсн салькн. Пронизывающий ветер. Ивтркэ салькн.

Боле салмар немр эс кехлэ, хөөнд бор нуйрар буда кем; огэд бээвчн, увлин мрлцсн киитнд, хатхад улэсн салькнд өлг болдмн

биш. - Тачин А.

Хахсн деер мах булах. Воспользоваться случаем (чужим не­ счастьем). Кун мууд орхла, юмнднь эзн болхар седх.

Эзн гергн өндэнэд, куукд хэлэнэд, нудэн арньм;анад: «Хахсн

деер мах булана гидг эн», - гим; келв. - Эрнж;энэ К.

Эднэхоорндан цууглдсн цагиг олзлм;, хахсн деернь мах булана

гинэд, Альма суулнд кем; авсн усэн шуурч авн каре. - Бадмин А. Хээр-бәәр угаһар. Нещадно, безжалостно. Өр өвч угаһар,

эрвллго, хармнлго,

Хойр миңь идсн улсиг хээр-бээр уганар, хату йоснла харну-

лад... - Манҗин Н.

Хээс бэрх. Стряпать, готовить еду. Быть поваром. Хот кех. За­ мани болх.

Тэрэ ахулльна гургу эклхлэ, Нонан бер шачах зунын нарнд

тэрэчнрин толэ хээс бэрэд дассн кун. Эн кунд кодлмшэн даавр-

танар куцэнэ.

229

Хәәчлә харһулх. Казнить. Зоваҗ алх.

Хан уурлад, хәәчлә харнулхмн гинә: нег нүдинь авад, барун һаринъ авад, үүднә өөр нүк малтад, терүг булчкна, ирсн улс цунар алхад нарад бәәнә. — Хальмг тууль.

-Лаета бүтү-бүркг шинҗләд меддг болхла, өрүндән күрәд иртн. Тегәд эс медәд бәәсн цагт һурвланитн хәәчлә харнулчкнав. Медсн цагт сулдхнав, — гиҗ хан зәрлг болҗана. - Хальмг тууль.

-Чамд иигэк; кен келэк; өгв? — гинәд хан көвүг мөъикнә.

-Күн келэк; өгсн уга, - гиьәд көвүн гөрднә. - Тиим болхла, чамаг хәәчлә харнулнав, — гинәд көвүг шахна. — Хальмг тууль.

Хәр һазрт ясан хайх. Погибнуть на чужбине. Күүнә һазрт әмнәсн хаһцх.

Амлҗ келэк; болшго догшн дән таен часин туршарт болсмн. Салдсмуд сүл сумн күртлән баатр кевәр ноолдад, хәр назртясан хайсмн.

Хәр улс. Посторонние незнакомые люди, һазаһас ирсн таньдп) күүнә улс.

Хәр улс, хотна залус нар бәрлдсн, тооста назр деер көлврлдв.

- Нармин М.

Хәрәс хавс хуһлх. Вернуться с добычей. Күүнә һазрас олзта-орута ирх.

Хальмгудын келдг «хәрәс хавс хунл» гидг үг бәәдмн. Нүүмд йовдг хальмг, мал өскәч, аңнуч улс, теегин ууэкрлар ацнучлҗ По­ вод, ац бәргдхлә — тер сән, хәр улсин малас хулхалад авч ирш - басл тер сән йовдл гиэк; тоолгддг бәэсмн. — Амр-Санана А.

Сурулын батх үләнэд цеврлҗәсн өвгн шүлсндән цахн, Бата тал эргн: «Хэрэс хавс хунлтн», — гиэк; үгэн чиләэк; йовсн, Цаъан аавин йөрэл болҗ ьарв. — Эрнҗәнә К.

Хәрд һарх (мордх). Выйти замуж. Күүнд одх, мордх.

Энтн хэрд нарх наста болэк; йовх дүңгә күүкн бишийү тегәд?

- Доржин Б.

Экднь, Булннд болв чигн хойр-нурвн экриэс нааьур хәрд күүкэн нарһх санан уга билә. - Бадмин А.

230

Мана ик авпин дарук үрнь хэрд парх гиҗгтә күүкн боле. -

Дорҗин Б.

Уупн күүкм энд хэрд парла. Одахн шин гертэн орсн билэ. -

Эрнҗәнә К.

Альмаг хэрд парад уга, күүкн цагтнь, эклэк; эдн таньлдла. -

Бадмин А.

Дарунь хэрд пархла, сән болх билэ. - Саңһҗин Б.

Хәрү (буру) хандх. Отвернуться, повернуться спиной к ко­ му-либо. Показать свое недоброжелательное отношение к ко­ му-либо. Нурһан өгәд, хәрү хәләһәд зогсх. Дурго болҗах бәәдлән үзүлх.

Немшиг хэрү хандулад авчкувидн. Ода цол өгл уга цааранднъ көөҗ, эврэ сетрэ пазран цеврлҗ авх мана эркн керг. - Нармин М.

Хәрү (хооран) цухрх. Пятиться назад. Отступать. Гедргән эргәд йовх.

Хоңприн өмнәс келхэр седсн залус алмацад, хэрү цухрҗ зогсв.

- Нармин М.

Хов-җив гүүлгх. Распускать сплетни. Худл тархах.

Эргндк эмтн янм; хов-эк;ив гүүлгҗ йовсинъ тедн медэк; автха. - Дорҗин Б.

Тиим хов-җив цацдг улсиг йирин холд хээпэд керг угань манд

ил биший. - Дорҗин Б.

Хов зөөх. Сплетничать. Худл-шидл гүүлгх.

Болв зэрм улс хов зөөэк;, кедү парулла маниг харпулдгиг бидн

тоолҗ үнлхшвидн. - Дорҗин Б.

Хег-бог усн деер көвдг. Всякое плохое рано или поздно

всплывет наружу. Му юмн кезэчн илдх.

Савельев, Огдна Басң, Түҗгрэ Бадм эдниг дахад, Советск йоснд «ввгдэк;» йовсн тоотнъ, кулак, байн~нойна салтрмуд, хул- ха-худл, аля-азд парпад йовсн тоот өндэлдэд, хог-бог усн деер кввдг кевтэ, деер парад ирв. - Бембин Т.

Хогмнь таслх. Уничтожить, искоренить. Уга кех.

Хуучнахогинь тасллго, шинин ширэс бэрнэ гидг эн. - Бадмин А.

231

Тегэд эдниг ээмгтән күрш уган кергт болн мел хогинь таслн, эднэ даҗрлкнас гетлхин кергт, таниг зер-зев авад, эдниг дарий гиҗ дуудҗ бәэнэв. - Басңга Б.

Хойр болхла, дегц харвдг, хоосн болхла, орминь харвдг.

Одним выстрелом уложить двух зайцев. Әмтә юм үзсн хөөн алдл уга бэрдг.

- Ханҗанав, хойр болхла, дегц харвдг, хоосн болхла, орминь харвдг Харин Мергн хоосн ирх гиэк; бичэ сантн, — гикэд, Мергн ханҗалан суклад авв. — Эрнҗәнә К.

Хойр бухин хоорнд хо һунҗн. Лезть не в свое дело (букв.

светло-рыжая трехгодовалая корова между двух быков). Хойр залу хоорнд күүкд күүнд орад керг уга.

«Хойр бухин хоорнд хо нунэк;н чини юунчв?» — гикэд Санэкрг цокхар Оркадг нудрман оргэд авв. — Нармин М.

Хойр колэн деегшэн кечкэд кевтх. Лежать, подняв ноги вверх. Ничего не делать. Юм келго, амр-таварн бээх.

Намра, цасн уга, идг аркта цагла Харпа хөөһэн өвслэд, хойр колэн деегшэн кечкэд кевтдг билэ. — Нармин М.

Хойр колэн нег һосна түрэд дүрх. Всполошиться, прийти в беспокойство. Генткн әәх, үүмх.

Утнасн час хэлэчкэд үүмэд, хойр колэн нег косна түрәд дүрн гикэд: «О, би цаган тас мартад, кодлмштэн удадҗв».

Хойр колинь чодрлсн мет. Будто ноги в путах. Хойр мечинь

холвчксн мет.

Зуг хор кар экртд эк;олакинь тэвчксн морн мет дурндан бээмд дасчксн Сарцд хойр колинь чодрлсн мет ик ацан боле. - Бадмин А.

Хойр колтэ чон. Человек волчьей повадки, вор. Хулха-була кедг кун.

Хулха-була кекэд дасчксн хойр колтэ чон терчнъ.

Хойр нарн болзгта. Не зная ни дня, ни ночи. Өдр сө уга.

Тадн, угатьнр, амндан ус авсн кевтэ мел тагчг, шар нар нд шатад, хойр нарн болзгта, гесндэн сэн хот уга, гецгр-гецгр гикэд, малый ард хатад йовцханат, - Тачин А.

232

һурвн арен — нучн җилин эргцд хойр нарн болзгта мухла болэк;

йовлав. Э, мухла болэк; йовлав. - Манҗин Н.

Хойр нүднәс хооран йовулх. Делать что-либо для отвода глаз.

Стараться отделаться, избавиться от кого-чего-либо. Юунас болв чигн күүнә оньг дальтрулхар седлһн. Му юмнас бийэн аврх.

Иим му йовдл нарндг, хойр чирәтэ күүг хойр нүднэс хооран йовулх кергтэ.

Хойр талагшан гелдглзх. И вашим и нашим. И тем и другим

- всем стараться угодить. Цугтад сән болхар седх, зуһудх.

Су, үр Кеклеев, чамаг хойр талагшан гелдглзэд бээдгиг кезэнэ

медлэв. - Тачин А.

Хойр толһата моһа нег нүкнд багтдм биш. Двухголовая змея

в одной яме не поместится. Хойр күүнәс негнь үлдх (толһалх).

Хойр толната мока нег нүкнд багтдм биш, эс гиэк; би, эс гиэк;

тер күүкн үлдг эн школд ... - Бембин Т.

Хойр туула коох. Гнаться за двумя зайцами. Преследовать одновременно две цели. Нег цагла хойр керг мордх.

Арн-чидлэн тоолл уга, эн керг-төрмүдән дегц күцэхэр бичэ зүтк. Хойр туула көөнэд, ик наруд унхч.

Хойр ухата. Двуличный. Чирә хәләдг. Үнән эс келдг.

Шин толнач үннч седклтэ, хойр уха зүүдго тоолврта күн

гинэд, эмтн бэн-бэээк; шиидв. Үг болкнъ, нарнсн йовдлнь терүнд герч болҗана.

Хойр чикән үзснлә эдл. Что-то невероятное, невозможное

{букв. все равно, что увидеть свои уши). Үзҗ болшго юм узх.

Өврж ханшго юмн.

Зуг Баатриг тенд олэк; авна гидг - хойр чикэн үзснлэ эдл балх.

- Нармин М.

Хойр чикн харЬад бәәнә. Столпотворение, такая толкучка,

что ступить некуда. Олн күн бигшх.

Баднан зөвэр у гер дотр ”П" гидг үзгин бээдлтэнэр столмуд тэвчкэк;, терүгинь бүслэд, зэ угакар эмтн суучксн, хойр чикн

харнад, нирглдэд бээнэ. - Бадмин А.

233

Хойр чикнд хоңхта бәәх. Постоянно твердить, напоминал» о чем-либо. Даңгин нет юм келәд, амр өгл уга, күүнә ард орад бээх.

Ирен элч болхла, заавриг шулун болдгар куцэхиг некэд, эс болхла, зарк-зерглэ харнулад авч одх болад, хойр чикнд хоцхуяд, амр өглго ард орад бәәнә. - Дорҗин Б.

Хойр яс хаһцх. Освобождаться от бремени, избавляться от мук. Күчр күнд зовлңгас гетлх, муудан күрч үр төрх.

Әмән әрвллго тееэк;, хойр яс эрэ ханцҗ, маниг үүдәсн ээҗ. - Дорэкрлн Б.

Тер колхоз гидг юмнастн, нам түрүн орснъ ода ямаран кевәр хойр яс ханцҗ мөлтрхэн медэк; чадҗахш биший бәәдлнъ. -

Дорҗин Б.

Хол йовх хортнас хотн дундкнь әәмшгтә. Тот, кто находит­ ся рядом (в одном хотоне), опаснее далеко находящегося врага. Зәрм өөр шидр бәәх күн хол бәәх өшәтнәс дор.

— Хол йовх хортнас хотн дундкнъ ээмшгтэ гиэк;, уха авх кергтэ, — гиэк;Дарэк;а Цедэ тал игзәрлэк; му нүдәр хәләв. - Эрнҗәнә К.

Хол тоолврта күн. Дальновидный, расчетливый человек. Урдкан сандг күн.

Тер бригадир болен Пүрвән Чимд йир шудрмг болчкад, хол то­ олврта күн. — Тачин А.

Холд үлдәх (хайх). Бросить на произвол. Забыть. Хаяд маргад хуурх. Ардан хоцрачкх.

Таниг мел мартад, холд үлдәнэд оркхн угавидн. — Дорҗин Б.

Хоцшартан хорһста. Глупый. Нечистоплотный. Эргу. Тат­

ар уга.

Боотан Эрнцнэ татсн шуугаг халъмг улсин тууэцас ю чигн меддго, хоцшартан хориста көвүн Егоров медәд, дөцнҗэнэ гииэд, бүкл района кодлмшин йовудын дигинь эвден бээнэвидн.

- Тачин А.

Хоолан ясх. Покашлять. Проверить голос. Приготовиться к чему-либо (например, к исполнению песни, разговору). Ду Һархас, күундхәс урд невчк ханяһад, хоолан сулдах.

234

Дойин өвгн шүднәннь заагар чирд гилгәд церҗ нульмчкад, хо-

олан ясч авад, эклэд тууҗан келв. - Сян-Белгин X.

Мөрнэ авъясиг алдл уга медэд, эн лавта хара авчахинь санад, мөрэн зогсачкад, ханянад, хоолан ясв. - Дорҗин Б.

Эрнцн дотран зөвәр байрлҗ, эн харчуд дотр бас сэн залус

бәэдгҗ гих саната хоолан ясв. - Нармин М.

Мельников хоолан ясад, невчк төвкнүнәр келҗәнэ. -Бембин Т.

Хоолд торсн ясн. Стать поперек горла. Ямр нег юмнд, эс гиҗ кергт саалтг болх.

Би чамд ямаран му Һарнҗий? Чини хоолд торсн закона ясний? - Саңһҗин Б.

Хоолд тулх (моһлцгрх, зәңдрх). Застревать в горле. Бахлурт

торх.

Хөөткэн санчкхнь хорм минь буслад, хоолд минь иигэд нег

моьлцг юмн тулад бэәнә. - Басңга Б.

Хоолд хот орлго бээх. Отсутствие аппетита. Хот идх дурн эс күрх.

Эн харул харҗах улс коза үзснь дара-дарандан докъя огэд,

хотнд түргәр күргх керг - теднэ күцл көксэд, хоолд хот орлго

бээнэ. - Нармин М.

Хөөч Манҗин хоолднь хот орхш. - Эрнҗәнә К.

Хоолцаһан зовлң үзх. Натерпеться горя. Бәәдл-җирһлдән дала му үзх.

Хоюрн чигн хоолцакан зовлц үзсн улс дэкн-дэкнэс ишнҗлх зввтэ. - Бадмин А.

Хоолынь таслх. Не дать высказаться. Үг келдг арһинь ал-

дулх.

Кулак улс - классин хортн. Тер учрар бидн ода тедниг хургт ордг хоолынь таслх зөвтэ болҗанавидн. - Нармин М.

Хоома седклтэ кун. Равнодушный человек. Зуг бийэн медцг, бийиннь тускар ухалдг кун.

Хоома седклтэ күн бээсн болхинъ, дээнэс халд, ессн-боссн

назртан кодлмш кеьэд кевтх билэ. - Нармин М.

235