2.2. Дәріс сабақтарының тезистары

Дәріс тақырыбы № 1: Өзін-өзі тану сатылары. Өзін-өзі тану мәні

1. Курсқа кіріспе.Курс пәні мен міндеттері. Курстың негізгі ұғымдары (таным, өзін-өзі тану, даму, өзін-өзі дамыту, саморазвитие, реализация, самореализация, актуализация).

Әйгілі ойшылдардың танымал ойларын талдау.Мысалы: «Өзіңді- өзің таны» - Сократ. «Жеке бір адамды танығаннан, жалпы барлық адамдарды танып білген жақсы» - Ларошфуко.

Тақырыптың негізгі ұғымдарымен жұмыс,оларды салыстыру, бөліп талдап қарастыру.

2. Тұлғаның өзін-өзі дамытуы мен қажеттіліктер.

Өзін-өзі тану мақсаты. Өзін-өзі тану саласы.Өзін-өзі тану жасы. Отбасы және өзін-өзі тану. Өзі-өзіне қатынас,өзін-өзі бағалау. Өзін-өзі тану ерте балалық шақта басталады.Адам әлемді, әлемдегі өзін таниды.Адам білім алу арқылы өзін-өзі жақсы түсінеді,ол үшін арнайы жағдай болу керек: адам өзіне-өзі көңіл аударуы, ойларын, сезімдерін бағыттауы қажет.Адамның рефлексивті компонеті.

«Мен» үлгісінің көпқырлылығы (рольдік, мінез-құлықтық, фантастикалық, өткен-қазіргі-болашақ, идеал, шынайы т.б.). «Мен» - физикалық. Адамның физикалық қалпы. Физикалық қалыпты дамыту мен өзгерту мүмкіндігі. Спорт. Қозғалыс. Белсенділік.

Өзін-өзі актуализациялау– өзін іске асыруға ұмтылыс;, адамның өзінде бар потенцисын жүзеге асыруға шақыру тенденциясы, , «адамның кім болуға қабілетті соған өте,өте жақын болуға талпынысы» (А. Маслоу).

Өзін-өзі жүзеге асыру- ұмтылыс қана емес сонымен қатар сол ұмтылыстарды іске асыру; бұл процесс және біруақытта, адамның өз қабілеттерін, мүмкіндіктерін, тұлғалық мәні жетістіктерінің,өзінің өмірлік мағынасының орындалуы, іске асырудың нәтижесі (Г.К. Селевко).

Қажеттіліктер пирамидасы (по А. Маслоу). Пирамиданың ең жоғарғы сатысына адамдардың барлығы «жете» бермейді; сыртқы жағдайларға ғана емес, сонымен қатар тұлғаның ішкі қасиеттеріне де тәуелді.

Өзін-өзі жүзеге асыру жағдайы (А. Маслоу):

• өз ісін табу;

• креативтілік;

• өзінің «Мен» қадір қасиетін сезінуі;

• өзіне және басқаларға демократиялық қарым қатынас;

• кішіпейілділік, табиғилық;

• тұрақты моральдық нормалары;

• әзілшілдік сезімі;

• әрдайым өзін-өзі жетілдіруге ұмтылыс; т.б.

Тұлғаның мүмкіндіктерінің жоғалуы. Оның даму оқиғасы.

Әлеуметтік жағымды позициялар.

3. Тұлғаның өзін-өзі дамытуы мен өзін-өзі жүзеге асыру түрлері.

Өзін-өзі дамытуы мен өзін-өзі жүзеге асыру түрлері:

• оқу;

• қарымқатынас;

• шығармашылық;

• кәсіби;

• тұлғалық;

• гендерлік;

• әлеуметтік, т.б.

4. Тұлғаның өзін-өзі дамытуы жағдайы мен құралы.

Өзін-өзі жүзеге асыру құралдары: өзін-өзі тану, өзіне қатынастың қалыптасуы; өзін-өзі тәрбиелеу; өзән-өзі оқыту; өзі-өзінің білімдендіру; өзін-өзі зерттеу;өзін-өзі реттеу қабілеті; өзін-өзі бекіту.

Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 3,4,6,9,13,15.

Қосымша әдебиеттер: 20, 22, 23, 37,38,39.

Дәріс тақырыбы № 2: Менің ішкі әлемім. Өзін-өзі тану адамның өзіндік санасының құрылымдық компоненті ретінде

Дүниеде ең ғажап, керемет құбылыс – адамның рухани дүниесі, сана, ақыл, ой. Адамзат игілігіндегі барлық материалдық және рухани жетістіктер зәулім құрылыстар, түрлі техникалық табыстар, өнер, дін, әдебиет, философия, ғылым – осылардың бәрі сол сананың құдіреті. Объективтік дүниеде сананың балмасы жоқ. Ол тек адамға ғана тән.

Өмірдің мағынасы – ол адамның санасындағы субьективті ең маңызды құндылық және оның мінез-құлқының басты реттеушісіне айналған құндылық. Адам дамуының шыңы - осы процесте өз денсаулығының белгісі бойынша адам организімінің, құратын қатынастардың адамгершілік нормаларға сәйкестілік белгісі бойынша тұлғаның еңбектегі және қарым-қатынастағы, сондай-ақ қоршаған орта мен өзін-өзі танудағы сәттіліктер белгісі бойынша іс-әрекет субьектісі ретіндегі қабілеттерінің жететін ең жоғарғы көрсеткіші. Өзгелермен қарым-қатынас барысында қайталанбас тұлға ретінде қалыптасу, басқалармен дұрыс қарым-қатынас жасай білу - баға жетпес байлық. Осы байлыққа ие болған адам қоғамда өз орынын тауып, үйлесімді өмір сүре алады. Оған жету жолы сан түрлі. Соның бірі - өзін-өзі тану Өзiн-өзi тану сияқты күрделi психологиялық феноменнiң мазмұнына қатысты әр-түрлi көзқарастар бар. Тұлғаның өзiн-өзi тану теориясының негiзiн салушы К. Маслоудың анықтамасы бойынша, өзiн-өзi танып білуі - адамның өзiнiң барлық тұлғалық мүмкiндiктерi мен шығармашылық қабiлеттерiн толық ашуға және дамытуға үздiксiз ұмтылысы.

Р.С. Немов өзiн-өзi тануды психологиялық бiлiм негiзiнде қарастыра, маңызды қайнар көздерiн атап көрсетедi:

1. Қоршаған орта: ата-ана, туған-туыс, достар т.б баланың іс-әрекетiне қарап баға берiп, ал бала сол берген бағаны сенiм ретiнде қабылдап, қандай да бiр өзiндiк баға бала бойында қалыптасады.

2. Адам өз iс-әрекетiн өзгелердiң iс-әрекетiмен салыстыра бағалауы.

3. Өзiн-өзi тану мен өзгенi тану көбiнесе әртүрлi өмiрлiк жағдайлардан, әртүрлi тесттер арқылы жүзеге асыруға болады.

С.В. Кондратьева бойынша өзiн-өзi тануды зерттеуде әртүрлi бағыттар, психологиялық механизмдер жайлы сұрақтар, басқа жеке адамды тануда өзара байланыс ерекшелiгi және өзiн-өзi тануы жеткiлктi дәрежеде зерттелiнбеген. Өзге адамды түсiнуде және өзара байланыс механизмiн, мазмұнын айқындауы, мiнез-құлық рефлексивтi қасиетiн анықтауға жол ашады деп көрсетедi.

Л.Н. Десен тұлғаның өзiн-өзi тануы мен өзге адамдардың ол жайлы бiлуi, тануының арасындағы өзара байланысын зерттеуде, ең алдымен қоршаған адамдар ортасында қарым-қатынастың деңгейiн анықтау. Зерттеу мазмұнында тұлғаның қарым-қатынасы өзiнiң құрбыларымен, қарама-қарсы жынысты адамдар арасындағы қарым-қатынасы әсер етедi .

Ж. Маралов бойынша, «өзiн-өзi тану» - бұл өзiнiң потенционалды және жеке бас қасиетiн, интеллектуалды ерекшелiгiн, мiнез-құлқын, өзiнiң қатынасын өзге адамдар арқылы өзiн тану процесi.

Өзiн-өзi танудың ғылыми тұрғыдан қарастырғанда, психологияда кеңiнен ашылып көрсетiледi:

- өзiн-өзi тану – психологиялық кемелдi және iшкi үйлесiмдiлiктi қабылдау құралы.

- өзiн-өзi тану - тұлғаның психикалық және психологиялық денсаулықты қабылдау жағдайы.

- өзiн-өзi тану - тұлғаның өзiндiк дамуының бiрден-бiр жолы және оның жүзеге асырылуы. Бұл мәндер өзара тығыз байланыста болып келедi және олар бiр-бiрiн толықтырып отырады.

Классикалық психоанализде өзiн-өзi тану бейсанада ығыстыру ұғымымен сипатталынады. Австриялық психолог және психиатр З. Фрейд ығыстыруға агрессивтi және сексуалды тенденцияны жатқызады. Психоаналитиктiң мұндағы рөлi емделушіге (пациентке) арнайы психоанализ техникасын қолдана көмек беру.

З. Фрейд шәкiртi австриялық психиатр А. Адлер өзін-өзі танудың мән-мағынасын адамның өзінің алдына қойған шынайы мақсатын танудан көреді.

Гештальттерапияда өзін-өзі тану адамның тұлғалық кемелге жетудегі жетістік құралы ретінде қарастырылады. Неміс психологы Ф. Перлз тұлғалық кемел сапасындағы көрсеткішін мынандай түрге бөліп көрсетеді.

1. Басқаларға емес, өзіне демеулік, көмек көрсете алу.

2. Жауапкершілікті өз мойнына алу.

3. Қиын жағдайда өзіндік ресурсын жеделдету.

4. Дағдарыстан шығу үшін тәуекелге бару.

Гуманистік психологияда өзін-өзі тану тұлғаның өзіндік даму жағдайымен, өзін-өзі жетілдірумен қарастырылады. Бұл бағыттың өкілі американдық ғалым К. Роджерс адам құрамын реалды «Мен» және идеалды «Мен» деп бөліп көрсетеді, ал адам өміріне әсерін тигізетін әлеуметтік ортаны қосымша етіп алады.

Реалды «Мен» - өзі туралы ой, сезімі, талпынысы тағы солсияқты елестету жүйесі.

Идеалды «Мен»- адам болашақта қандай болғысы келетiнi, терең ойлауы мен өзiнiң тәжiрибесi.

Әлеуметтік орта - бұл басқа адамдардың баға беруi (адамның құндылығы, көзқарасы, iс-әрекетi, нормасы тағы сол сияқты).

Реалды «мен» және идеалды мен өзара сәйкес келмеуi мазасыздықты, әрекеттiң бейiмделе алмауы, әртүрлi психологиялық мәселелер туындайды.

Сонымен, В.Г. Маралов бойынша өзiн-өзi тану - өзiндiк тәжiрибенi меңгеру құралы: адам өзiн-өзiн тануда тұлғалық өсу қабiлетiн, өзiн-өзi жетiлдiру, өмiр қуанышын сезiну, өмiр мәнiн түсiне алуы. Өзiн-өзi танудың мәнi позитивтi және негативтi болып екiге бөлiнедi.

Позитивтi мәнi – кез келген жұмыс жағдайы, белгiлi бiр мақсатқа жету үшiн, жұмыс сәттi болу үшiн талаптың қойылуы, қарым-қатынасты нығайтуда, өз мүмкiншiлiгiн арттыру және бұл қасиеттердi адам өз бойынан тануы.

Негативтi мәнi - өзi жайлы жақсы танып бiле алмағандықтан, адам күштi және әлсiз жақтарын мұттәйiм мақсатта қолдануы, өз амбициясын, өз талаптарын қанағаттандыру тағы басқа.

Психологияда өзін-өзі тану саласын алғаш атап көрсеткен американдық психолог У. Джеймс. Сыртқы дүние арқылы өзiн-өзi тану - қарым-қатынаста, iс-әрекеттi орындауда өз қылығын бағалау, өз мүмкiншiлiгiн және қабiлеттiлiгiн көрсете алу. Iшкi дүние арқылы өзiн-өзi тану - уайымдау, сезiм, арман, ой, қалау тағы сол сияқты iшкi дүниенi сыртқа шығарып, тану үшiн қызықты жұмыспен шұғылдану абзал.

Мен» субьект ретiнде әртүрлi белсендi iс-ірекеттердiң әсерiнен өзiн-өзi тану қызметiн атқарады, оның өзi эмоционалды құндылық қатынасымен тығыз бiрге жүредi.

Өзiн-өзi тану қорытындысында «Мен» образы тұсiндiрiледi және кейде жаңа «Мен» образы жинақталынады. Тұлғаның талпынысы «Мен» образы бiрден пайда болмайды, ең алдымен тұлға қасиеттерi, қылық, әрекет ерекшелiктерi тағы сол сияқты өзi жайлы ойлар қалыптасады. Мұнда басты орынды өзгелермен салыстыруы, өзiн-өзi бағалауымен ерекшеленедi. Егер «Мен» образы рационалды түсiнiктi қабылданған мезетте «Мен концепциясы» жоғары деңгейде болады, ол адам өмiрiне әсерiн тигiзiп, мақсатын, жоспарын анықтауға әсерiн тигiзедi.

Отандық психолог В.В. Столин адам ұйымының үш деңгейiн көрсеттi:

1. Биологиялық индивид;

2. Әлеуметтiк индивид;

3. Тұлға.

Биологиялық индивид деңгейiнде өзiндiк сана «Мен» физикалық мүмкiндiгiн, өз дене бейнесiн құру мүмкiндiгiн көрсетедi.

Әлеуметтiк индивид деңгейiнде өзiндiк сана өзгелердiң көзқарасын қабылдау, ата-анасымен өзiн ұқсастыруы, әрекеттi орындаудағы үлгiлердi игеру, өзiн-өзi бағалауының қалыптасуы; кейiннен кәсіби идентификациясы; өзiн-өзi бақылай алуы тағы сол сияқты қалыптасады.

Жеке адам деңгейiнде өзiндiк сана өзiндiк әлеуметтiк құндылығымен, өткен, қазiргi және болашақ жайлы елестетуi мен ондағы өзгерiстердiң көрiнiсiмен сипатталынады .

В.Г. Маралов сипаттамасында өзiн-өзi тану – бұл әрекеттiң дәйектiлiгi мен жиынтығы. Алдымен қандайда бiр тұлғалық қасиетi немесе iс-әрекет сипатын анықтап алу, бұл өте маңызды, онсыз өзiн-өзi тану мәнi жойылады. Оны санамауға бекiтiп, талдау соңында адамның тұлғалық қасиеттер құрылымын, оның шекарасын қарастырып бағалауы да «Мен концепциясын» қабылдамайды.

Тұлғаның «Мен - концепциясы адамның өмір үрдісіндегі өз психологиялық қоршағанының өзара әрекеттестігі негізінде пайда болған.

Американ психологы У.Джемс «Психология принциптері» кітабында алғашқы болып «Мен Концепциясы» идеясын ұсынып, оның дамуына үлес қосқан. У.Джемс бойынша «Ауқымды Мен» құрамында екі аспект бар: эмпирикалық объект және танымдық субъективті бағалаушы сана. «Мен» объект ретінде 4 аспектіден тұрады: - рухани «Мен» - материалды «Мен» - әлеуметтік «Мен» - денелік «Мен» Жалпы феноменологиялық тұрғы шеңберінде құрастырылған «Мен концепциясы» келесі жағдайларға негізделеді. 1 Мінез-құлық индивидтің қабылдау еңбегі болып табылады, ол өз алдында феноменологиялы: индивидтің психологиялық шынайы өмірі - бұл жалпы объективті өмір емес, оның мінез-құлық жағдайындағы субъективті қабылдауының нәтижесі. 2 Индивидтің орталық, интеграциялайтын феноменалды жазықтығының нүктесі - «Мен - Концепциясы» оның маңайында қабылдаудың барлық бейнелері қалыптасады. 3 «Мен Концепциясы» бір мезгілде қабылдау жемісі болып, және де, әлеуметтік мәдени ортадан алынған құндылықтары бар ұғымдар жиынтығы болып табылады. 4 «Мен - Концепциясы» құрылуымен мінез - құлық оған толығымен бағына бастайды. 5 «Мен - Концепциясы» уақытпен және жағдайлық контекспен санасады, бұл оның прогностикалық құндылығы болып табылады. 6 Басқа адамдардың оңды қатынасын қажетсіну «Мен Концепциясының» құрылуымен параллельді жүреді. Өзіне деген оңды көзқарасты қажетсіну басқа адамдардың өзін оңды бағалай тәжірибесін игеру арқылы қалыптасады. Нақты өтіп жатқан өмір тәжірибесі мен «Мен - Концепциясы» арасындағы қайшылықтарға қарсы түрлі қорғаныс стратегиялары қолданылады. 8 Адамның негізгі маңызды мотивациялық түрткісі - өзіндік актуализациялануға деген қажеттілік, өзінің «Мен - Концепцияларының» құндылықтарын жоғарылату және жоғалтпау. «Мен - Концепциясы» ары қарайғы дамуы «Мен - Концепциясын» бейнелеу үшін концептаулды - терминологиялық құрамын унификациялау бағытында жүрді және өлшеулер үшін сенімді эмпирикалық референттерді іздеуге бағытталған, соның негізінде, ол бірлік немесе индивидтің өзіне деген бағдарлар құрылымы ретінде қарала бастаған.

Бағдарлар 3 категорияға топтастырылады: - реалды «Мен» (индивидтің дәл осы мезетте өзін-өзі қабылдауы) - әлеуметтік «Мен» (индивидтің ойынша қоршағандары қалай қабылдайтындығы жайлы) - идеалды «Мен» (индивидтің болғысы келетін бейнесі» Шутц, Нюттен зерттеулерінде эксперименттік түрде адамның әлеуметтік мінез-құлқына «Мен - бейнесінің» «өткені» мен «болашақ» бейнелерінің әсері зор екендігі дәлелденген.

Дәстүрлі түрде адамның психикалық саулығының негізгі көрсеткіші болып табылатын барлық психотерапевтикалық практикаларда негізінен колданылатын «Мен үғымының» уақытша ұғым идеялы, әсіресе олардың өзара сәйкес келмеушіліктеріне баса назар аударылады. «Мен - өткен шақ», «Мен- болашақ», «Мен - қазіргі» арасындағы белгілі бір дәрежеге дейін жеткен қайшылықтар әлеуметтік-психологиялық дезадапциясының негізгі фаткоры негізінде (К.Хорни) немесе алғашқы тұлғалық ауытқушылықтары ретінде (К.Роджерс) немесе тұлғаның өзіндік актуализациясының төменгі көрсеткішті дәрежесінің бір ретінде (А.Маслоу) немесе нақты психикалық ауытқушылықтар, яғни депрессия мен мазасыздық бастауы ретінде (Т.Хиггинс) қарастырылады. Көптеген зерттеулерде адекватты өзін-өзі бағалаудың тұлғаның өзін қоғам үшін құндылығын және оның алдында өз міндеттерін саналы қабылдауын, толыққанды әлеуметтік активті дамуын белгілеуде мәнді орынға ие.

Өзін-өзі бағалаудың құрылуын екі факторға анықтайды: 1. Сыртқы фактор - әлеуметтік орта, қоршаған аймақ, іс-әрекеттегі сәттіліктср мен сәтсіздіктер; 2. Ішкі - адамның индивидуалды - психологиялык ерекшеліктері. Осы ішкі және сыртқы факторлардың адам дамуы үшін қолайсыз қатынас негізінен адекватты емес өзін-өзі бағалау қалыптасып, адамның қарым-қатынас жасау барысына, іс-әрекеттегі сәттілігін, қоғамдағы орнын анықтауда өз септігін тигізді. «Мен» құрылымы өмір барысында қоршағандармен өзара әрекеттесу арқылы дамиды. Былайша айтқанда, бала әлеуметтік сезімтал және оның когнитивті және перцивтивті қабілеттері даму мөлшеріне байланысты «Мен - концепциясының мазмұны» көп дәрежеде әлеуметтену үрдісінің жемісі болып табылады.

Негізгі әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,11, 12,13,15.

Қосымша әдебиеттер: 22,23,31,33,36,37,40,41,42.

Дәріс тақырыбы № 3: Мен және өзгелер. Өзін-өзі тану процесс ретінде: мақсаты, себептері, әдістері, нәтижелері.

Өзiн-өзi тану процесi - бұл өзiнiң бойынан қандайда бiр қасиеттi анықтау

1.Өзiн-өзi танудың түсiну және түсiне алмау деңгейi. Адам қарапайым өмiр сүредi, оқиды, еңбектенедi, қарым-қатынасқа түседi, өз-өзiмен сөйлеседi. Өмiр барысында көптеген дәйектер жиналып (өзге адамдар жайлы, өзі жайлы), бір мезетте санада бекітіліп, түсініп немесе түсіне алмауы, яғни өзіне деген қатынасына бақылау жасай алмауы қабілетінің төмендегі байқалады.

2.Мақсаттылық. Жеке адам өз алдына қандайда бір мақсат қояды және бағыттылығын, қабілеттілігін, тұлға қасиеттерін қолдана отырып, сол мақсатқа жетуге тырысады. Осы жағдайда әрекет арқылы өзін-өзі бағалауы, талдауы, өзін-өзі тануы жүзеге асады. Тұлға неғұрлым іс-әрекетте өзін-өзі тануын жүзеге асырған сайын, соғұрлым терең өзі жайлы біле түседі. Бұл жерде керi модел де кездеседi, егер эмоционалды күй жоғары деңгейде болса, өзiн-өзi тануы объективтi болмайды, әртүрлi комплекстер пайда болады.

3. Өзiн-өзi танудың қанығуы әртүрлi өмiрлiк жолдарында кездеседi. Тұлға тек жағдайды, өзге адамдарды бiлiп қана қоймай, өз мүмкiндiгiн, қасиетiн, өзiнде бiлген жөн.

4. Өзiн-өзi танудың аяқталмауы - бұнда ересек адамдардың өмiрi бай және шынайы тұлға. Өзiңдi толық тану мүмкiн емес, тiптi әлеуметтiк ортада орны зор, қабiлеттi деп санайтын адамның өзi де жоғары деңгейде өзiн-өзi тани алмайды.

Өзiн-өзi танудың психологиялық механизмi - ол тұлғаның құндылық мағыналық өзiндiк реттелуi, өзiнiң барлық жеке дара, типтiк қасиеттерiн, эмоционалдылық-ерiктiк, мотивациялық танымдық жетiлдiруi.

Р.М. Жақыповтың айтуынша, өзiндiк тану, өзiндiк сана, рефлексия және әлеуметтік талаптарды еске алу арқылы өзiн-өзi дамыту тұлғаның өзiн-өзi танытуының алғы шарттары болып табылады.

Өзiн-өзi танытанын тұлғаның негiзгi қасиеттерiнiң бiрi белсендiлiк. К.А. Абульханова көзқарасы бойынша, белсендiлiк - бұл тұлғаның қажеттiлiктердi, қабiлеттердi, өмiрге қатынастарды және қоғамның тұлғаға қоятын талаптарын интеграциялау негiзiнде тұлғаға ғана тән, өмiрдi ұйымдастыру, реттеу және өзiндiк реттелу тәсiлi.

А.А. Бодалев белсендiлiк және оның құрамдас бөлiктерi тұлғаның өзiне-өзi сенiмдiлiк сияқты мiнездемесiмен тығыз байланысты деп көрсетедi. Сондықтан өзiн-өзi танытатын тұлғаның маңызды қасиетi өзiне сенiмдiлiк проблемасы отандық психологтармен аз зерттелiнген. Шетелдiк психологтар тұлғаның бұл сипаттамасын теориялық және эксперименттiк түрде зерттеуге тырысты. Бiрақ, алғашында ол психокоррекция мәселелерiмен байланысты зерттелiндi. Өзiне сенiмдiлiктiң аз немесе тiптi болмауы көп жағдайда пессимизм мен қысылуда көрiнiс табатын тұлғаның невротикалық симптоматикасына әкеледi. ХХ ғасырдың 40 жылдары АҚШ-тағы невроз клиникасының бас дәрiгерi Андре Сальтер өзiне сенiмсiздiктi коррекциялау, емдеу және әлсiрету проблемасымен ең алғашқы болып айналысты.

Жеке адамның қайнар көзiнiң белсендiлiк көзi - қажеттiлiк. Қажеттiлiк кең мағынада - бұл мұқтаждық, ал тар мағынада - қалып, яғни адамның жағдай тәуелдiлiгiнiң көрiнiсi. Қажеттiлiк биологиялық және әлеуметтiк болып бөлiнедi. Биологиялық қажеттiлiкке – су, жылу, ауа, тамақ, сексуалды қатынас т.б., ал әлеуметтiк қажеттiлiктiң негiзi - еңбек ету, тануда, қарым-қатынас, жетiстiкке жету т.б. Өзiн-өзi тану процесi ретiнде көрiнiс бередi және оның түп негiзiнде қажеттiлiк жатыр, ол өзiн-өзi танудағы қажеттiлiк деп атауға болады. Өзiн-өзi танудағы қажеттiлiк - бұл тану қажеттiлiгi. Ол «Мен» қажеттiлiгiмен тығыз байланысты. Оларға жататындар: өзiн-өзi сыйлаудағы қажеттiлiк, өзiн теңестiрудегi қажеттiлiк, өзгелердiң көзқарасы бойынша өзiн мойындау т.б.

Өзiн-өзi сыйлауға деген қажеттiлiгi адамның өз талаптарына және қоршаған ортадағы адамдардың талаптарына жауап беруiмен жоғары дәрежеге жетуiмен көрiнiс бередi. «Мен»-iң тұтастығына деген қажеттiлiгi «Мен» образының соңына жету.

Барлық қажеттiлiктер бiр-бiрiмен тығыз байланысты және бiр-бiрiн толықтырып отырады. Өзiн-өзi сыйлау және «Мен» тұтастығы, олар өзiн-өзi тану қажеттiлiгiн күшейтедi. Өзiн-өзi тану қажеттiлiгi басқа да қажеттiлiктердiң қанағаттануымен жеңiлдетiледi. Мысалы, өзiңе талапты қоя бiлу үшiн, ең алдымен өзiңдi бiлу қажет, ал өзiңдi жақсы бiлсең тұтастығыңды құрай аласың және «Мен» образына ешқандай қарама-қарсылық тумайды.

Мұндай қажеттiлiктiң қанағаттандырылуы өзiндiк дамуымен байланысты. Өзiңдi бiлу үшiн және өзiн-өзi тану қажеттiлiктi күшейту үшiн, көбiрек қарым-қатынас жасау керек, ал қарым-қатынасқа түсу үшiн өзiңдi жақсы бiлу қажет, ал бұл жетiстiктегi қажеттiлiктердiң қанағаттануымен жүзеге асады. Жетiстiкке жету үшiн де өзiңдi бiлген жөн.

С.М. Жақыпов жек мағыналық құрылымдарды емес, тұлғаның танымдық іс-әрекетінеде көрінетін ішкі психикалық құрылымдардың тұтас жүйесін қарастырды. Ол мотивацияның іс-әрекетке байланыстығын, мағына және мақсаттың пайда болуымен түсіндірді. Адамдардың бірлесіп әрекет етуіндегі ортақ мотив түрін бөлді. Ортақ мотив – іс-әрекеттің ортақ обьектісінен және іс-әрекетке қатысты тұлғалардың мағыналық жүйесінің өзара сәйкестілігінен байқалады, ол әрекет тиімділігіне едәуір әсер етеді.

А.А. Бодалев өзін-өзі танудың оптимальді мүмкіндігі адамдармен қарым-қатынас негізінде көрінеді, ал субьективті маңыздылығы субьект жағынан құндылықтар қатынасымен қарастырды. Мұндай қатынас негізінің сапасында субьектінің тану эталоны тұлғаның құнды қасиеттері жайлы, басқа адамдар және өзі жайлы білудің жиынтығы.

Өзін-өзі тану процесі - өзін тану, білу мақсатына жету әрекеттердің ауысуы, ал өзін-өзі тану құралы - өзін-өзі бақылау, өзіндік талдау, өзін басқалармен салыстыру. Өзін-өзі бақылау өз іс-әрекетін, қылығын, ішкі жағдайларына бақылау жасау және ол мақсат-бағдарлы болып келеді. Өзін-өзі бақылау – мінездік сипатын, қарым-қатынас ерекшелігін, тұлға қасиеттерін анықтауға мүмкіндігін тудырады.

Өзін-өзі талдау, өзін-өзі бақылау арқылы және бақылаудың соңында талдау жасалынады. Алайда, адам өзін үнемі өзгелермен салыстырады, ал салыстыру әдісі өзін-өзі тану компоненті ретінде өзін-өзі бағалауы қалыптасады.

Моделдеу – бұл өзін-өзі танудың арнайы тәсілі. Мысалы, психологтың көмегіне сүйену, алайда, психологпен әңгіме жүргізуде, қарым-қатынас жасауға кез келген адам жете бермейді. Сондықтан өзіндік нәтижесін өңдеу жұмысын дербес жүргізуге болады. Моделдеу - жеке дара қасиеттердің бейнеленуі. Мұның қарапайым әдістері - өзін суреттеу, «Мен қазіргі шақта», «Мен болашақта», «Мен дос ретінде», «Мен студент» т.с.с. сурет өзіндік талдауды жеңілдетеді (мен қандаймын?, менде қандай қасиеттер басым?, мен нені қажет етемін?, мен не істей аламын?). Егер суретте белгілер айқын көрсетілген кезде, бұл тәсіл тиімді болады. Сондай-ақ, практика өзін-өзі тану процесін жеңілдетеді және өзіне басқа жағынан қарауға көмектеседі. Мысалы, рөлдік ойындар, психодрама.

В.Г. Маралов бойынша өзін-өзі тану нәтижесінің негізі - өзі жайлы білімнен келіп туады. Бұл білімдер жақындық принципі бойынша топтастырылады. Сондықтан да өзін-өзі тану процесі аяқталмайды. «Мен» концепциясын жете білу көбінесе адамның өзіне байланысты, яғни, өзін-өзі қабілеттілігі, талпынысы және өзін-өзі тану жүйесімен айналысуы.

Өзін-өзі тану нәтижесі ретінде өзіне деген эмоционалды құндылық қатынасы бойынша төмендегідей тұлғаның компоненттерін айтуға болады. Олар ұқсастық, өзіндік қабылдау және өзін сыйлау.

А.А. Крылов бойынша тұлға өзін жоғары бағалауы, өзіне қатынасы, өз жетістіктеріне, өзін мақтау. Егер өзін-өзі сыйлауы төмен болғанда, адам өзін жақсы көруі төмендеп, ішкі қақтығыстардың бар болуы, ал өзін-өзі сыйлауы жоғары болса, өзгелерге кемсіту көзқараспен қарауы өзіне сенімділік, эгоцентризм және өзіне жағымды жақтарды ұстануы мен талаптану, шынайы жетістікті салыстырмен қалыптасады.

Американ психологы У. Джеймс жеке адамның талаптануы мен жетістікке жету табыстарымен байланыстырып, төмендегі формула жобасын көрсетті.

Өзін-өзі сыйлау = табыс /талаптану

Табыс неғұрлым жоғары болса, талаптану соғұрлым төмен болады және керісінше талаптану жоғары болса, табыс төмен болады. Адам толығымен талаптанудан бас тарта алмайды, сәттілік пен сәтсіздік шынайы категория, ол жағдайға және жеке адамның өзінен байланысты болады.

Өзін-өзі сыйлау қоршаған ортадағы адамның дәлме-дәлдігімен анықталады. Егер өзін-өзі сыйлауы төмен болса, адам өз-өзін алдауы, шындықтан қорқуы, көптеген психологиялық қорғаныс түрлерінің дамуы, сондай-ақ, өзін-өзі сыйлау өзге адамдармен өзара қатынас сипатын анықтайды. Өзін-өзі сыйлаудың дәлме-дәлдігі тәрбиеге байланысты.

Н.В. Крогус бойынша өзін өзге адамдармен салыстырса, субьект өзін-өзі бағалау ретінде қабылдайды. Егер субьект өзіндік «мен»–ің қалыптастыра тұлға реттеу мүмкіндігін, өзін дамыу ретінде өзіне белсенді әрекет жасайды.

С.В. Кондратьева субьект өзге адамдармен қарым-қатынаста өзін-өзі тануымен бірге басқаның қасиетін танып, өз бойына игере алуы және осындай процестен кейін өзгені тануда өзіндік феномені пайда болады.

Австриялық ғалым К. Лоренц адамның өзін тануға қалауының болмауы, өзін табиғаттың бір бөлігі ретінде қарастырғысы келмегендіктен деп есептейді. Кедергі келтіретін топтарды төмендегідей көрсетті.

1. Талдау, бағалау, қабылдау әрекеттерінің қалыптасуынан, ұқсастыру мен рефлексия құралдарының дұрыс қолдана алмауы, өзін тұлға ретінде қабылдауға, дәлме-дәл қабілетінң төмен болуы.

2. Өзін тануда қорқыныш сезімнің болуы, қоршаған ортаның талабына сай өзін бағалауға тырысу.

Аталған кедергілерді жеңуде адамның бойындағы үрейді, қорғаныс және сақтануды қалыптастыру, өзін-өзі сыйлау деңгейі мен өзін-өзі тану әдісі арқылы адамды оқыту, өзін-өзі тәрбиелеуде ең тиімдісі болып табылатын – бұл адам алдына өз бетінше мақсат қоя білу, сол мақсатқа жетуге өз еңбегімен жетуге тырысу.

Қорыта айтқанда, өзін-өзі тану – бұл өзін тану мен тұлғалық, интеллектуалдылық ерекшеліктері және қасиеттері, басқа адамдармен қарым-қатынас , өз бойынан белгілі бір қасиеттерді қабылдау процесі.

Өзін-өзі тану өзіндік сана құрылым компонент ретінде әрекет етеді. Өзін-өзі тану аймағына және саласына сана, бейсана, адамның сыртқы және ішкі дүниесіндегі әрекет, тұлғаның позитивті сәйкестілігінің қалыптасуы, оның өзін-өзі тануына қолайлы жағдайлар тудырып, өзін-өзі жетілдіру мен өзін-өзі жүзеге асыруына ықпал етеді.

Тұлғаның әлеуметтік-психологиялық кестесі ретінде «Мен - концепциясының» психологиялық теориялық - концептуалды жоспарда толығымен феноменологиялык тұрғы немесе гуманистік психологияға, интеракционизмге, аз дәрежеде психоанализмге сүйенеді.

«Мен — Концепциясына» сүйенетін К. Роджерс оны былай деп мінезделейді: «Мен - Концепциясы» ұйымдасқан, бір ізді концептуалды гештальт, ол «Мен» қасиеттерін қабылдаудан, «Менің» өзара қатынасын қабылдаудан тұрады, сонымен қоса, осы қабылдауларға байланысты кұндылықтар, өмірдің әр түрлі жақтарын қабылдау». К.Роджерс, З.Фрейд, А.Адлер, Э,Эриксон т.б. ғалымдар сияқты «Мен - Концепциясының» құрылу үрдісіне байланысты белгілі бір арнайы кезеңдер кестесін көрсетпеген. К.Рождерс бойынша адам өміріндегі басқарушы мотив - актуализация тенденциясы, яғни өзін сақтап дамыту, өзінің жақсы жақтарын ашу, осы фундаменталды тенденция негізгі мотивациялық тенденция болып табылады. Мәнді сыртқы шектеулер немесе антагонистік әсерлер жоқ болса, онда актуализация тенденциясы әр - түрлі мінез-құлық формалары арқылы көрінісін береді. Сонда тұлғаның дамуы, оның мінез-құлқы қоршаған орта әсері арқылы белгіленеді.

Тұлға үшін актуализация тенденциясының негізгі қажетті аспектісі болып, адамның өзіндік актуализациялануға ұмтылысы болып табылады. К.Роджерс теориясының контекстінде өзіндік актуализация тенденциясы - адамның толыққанды функцияланатын тұлға болу мақсатындағы өмір бойы өз потенционалын іске қосу үрдісі. Осыған жету мақсатында адам өмірі мәнге, ізденіске, толқуға толы болады. Өзіндік актуализацияланатын адам еркін, тағдырдың әр мезетіне қанағаттанып өмір сүреді. Адамзат табиғат күшіне байланысты негізінен активті және өзіндік актуализацияланады.

Негізгі әдебиеттер: 2, 8, 9, 12,13, 15,16.

Қосымша әдебиеттер: 20, 23, 33,36,37,39.

Дәріс тақырыбы № 4: Менің жақын шеңберім. Теңестіру және рефлексия өзін-өзі тану механизмдері ретінде

1. Теңестіру (лат.) — психологияда көп мәнде қарастырылады (теңдестіру, маңызы бiрдейлiк, ұқсату, біркелкілік, ұқсастық):

- өзін басқа адамммен, басқа адамдармен олармен эмоциональдық байланыс орнату негізінде теңдестіру;

-өзімен немесе «меннің» әртүрлі аспектілерімен өзін-өзі теңестіру.Мысалы, атымен жынысымен, ролімен, өзінің кейбір қасиеттерімен;

-бір заттарды (біреуді) тану, бұл мғынада стимулды тану, қылмыскерлерді теңестіру,адамды кәсібімен және басқалармен теңестіру.

Өзін-өзі тану мәселелері позициясынан алдыңғы екі аспект маңызды болып табылады. Ерте балалық шақтан бастап адам өзін және арнайы бір рольмен теңестіре бастайдй: алғашқыда— ұл бала не қыз бала ролімен, кейін — ата-ана, әже немесе ата; әлеуметтік рольде — оқушы, оқытушы, жұмысшы, қызметкер, ғалым және т.б.Бір ролді ұзақ орындау, адамның өзін сол рольмен теңдестіруіне әкеледі. Әлеуметтік рольдерді алмастыруды кейбір адамдар қиындықпен өтеді.

Индивидтілік индивидуалдылықта болады. Индивидуалдылық – бұл өздігінен дамитын және өздігінен реттелетін автономдық ерекше және қайталанбайтын биоәлеуметтік жүйе.

Бұл жеке адамның болмысының өзіндік бүтіндігін сақтау шеңберінде үздіксіз сыртқы және ішкі өзгерістерін өз - өзіне ұқсастыру формасы.

2. Рефлексия.Рефлексия (латын сөзі.) - (өзінің ішкі қалпы жайлы ойлау, өзін-өзі талдау) – өткенге мән беру, адамның бірнеше рет өз әрекеттерінің, ойларының басына қайта қайту қабілеті, сырттан бақылаушы позициясында тұру ептілігі, өзінің істеген істерін қайта ойлау, өзін-өзі тануды қоса алғанда. Әдетте психологияда рефлексияның келесі түрлерін келтіреді::

• қарым-қатынастық — оның обьектісі басқа адам және оның қаракеттерiнiң себептерi мен ішкі әлемін түсіну болып табылады. Бұл жерде рефлесия басқа адамды тану механизмі болады;

• тұлғалық — таным обьектісі, сол танымды іске асрушы тұлғаның өзі, оның қасиеттері мен сапалары, мінез-құлықтық мінездемесі, басқалармен қатынас жүйесі болады;

• интеллектуалдық —, әртүрлі тапсырмаларды шешу барысында, шешімдердің әртүрліі амалдарын талдау, тиімділерін табу, бірнеше рет тапсырманың шартына қайту қабілетінде көрініс береді.

Егер рефлексиялық механизмдердің бірізділігін қарастыратын болсақ (А. А. Тюков бойынша) онда олар алты кезеңнен тұрады.

Рефлексиялық шығу - басқа адамды және өзiн-өзi басқа құралдар және әдiстермен тануға мүмкiн емес жағдайда iске асады

Бағытталғандық (интенция - бағытталғандық) - рефлексия объектісіне бағытталғандық, оны басқа объекттердiң арасында ерекшелеу.

Алғашқы категориялау - рефлексия iске асыратын алғашқы құралдарды таңда.

Рефлексиялық құралдар жүйесiн құрастыру- таңдалған алғашқы құралдардың, рефлексиялық талдауды мақсатты және дәлелдi тексеруге мүмкiндiк беретiн кейбiр жүйеге бiрiгуi.

Рефлексиялық мазмұнның схематизациясы - әртүрлi таңбалы құралдар қолдану есебiнен жүргiзiледi: түр, нышандар, схемалар, тiл конструкциялары (мысалы, үш даналар туралы есеп шығару, мүмкiн олардың суретiн салып немесе схемалы бейнелеу-бұл рефлексиялық таныстыруды ұйымдастырады).

Рефлексиялық сипаттаманы объектілеу - алған нәтиженi бағалау және талқылау; нәтижесi қанағаттанарлықсыз жағдайда, рефлексия процессi қайта iске қосылады.

Сонымен, теңестiру танушыға басқаларға және өзін ұқсастырылуға болатын болып мүмкiншiлiк бередi рефлексия - сияқты қорғанып қалып талдасын себептi-тергеулi байланыстардың анықтауымен әртүрлi позициялармен тануға болатын

Негізгі әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6, 7, 8-16.

Қосымша әдебиеттер: 20,32,33,37,41,43.

Дәріс тақырыбы № 5: Мен және қоғам. «МЕН» және жеке тұлғаның өмірлік сценарилары, өмірлік мағыналары

Бүгінгі күнге дейін тұлғаның дамуы жөнінде толық қамтылған көрініс бере алатын бірегей теория жоқ. Тұлғаның жетілуінің, мінез-құлқының және тәрбиесінің артық немесе кем толық суретін алу үшін кезеңдену типінде білінетін бірнеше теориялармен танысу керек.

Психоаналитикалық (жүйкелік талдау) теориясы. Оның заты – адам эмоциялары мен тұлғааралық қарым-қатынас. Психоаналитикалық теория өкілдерінің екі кезеңденуі кеңінен мәлім: Зигмунд Фрейдтің және Эрик Эриксонның. З.Фрейд (1856-1939) тұлғаның дамуын биологиялық факторлардың және ерте отбасылық араласу тәжірибесінің ықпалымен түсіндірді. Э.Эриксон (1902-1979) тұлғаның психосоциалдық дамуының 8 сатысын бөліп көрсетті. Оның әрбірінде адам мағынасы сананың, психиканың қарама-қарсы жағдайларының арасындағы кикілжіңнің (конфликт) болып табылатын спецификалық тоқырауды (кризис) бастан кешіреді

1. қоршаған әлемге сенім сенімсіздік (0-1 жас);

2. тәуелсіздік сезімі – ұят пен күмәнді сезіну (1-3 жас);

3. ынталық – күнә сезімі (4-5 жас);

4. еңбек сүйгіштік – жарты кештік сезім (6-11 жас);

5. белгілі бір жынысқа сәйкестігін түсіну – бұл жынысқа сәйкес келетін мінез-құлық түрлерін түсінбеу (12-18 жас);

6. интимдік қатынасқа ұмтылу – айналадағылардан оқшаулану (ерте есею);

7. өмірлік белсенділік - өзіне ғана бағытталу, жас шама проблемалары (қалыпты есею);

8. өмірді толыққанды сезіну (кеш есею).

Когнитивтік теория

Ең бастысы ойлаудың, білімді сіңіру процесінің қалыптасуы мен даму проблемаларына қатыстылығы бар. Ақыл-ой жетілуінің ең толық процесін Швецариялық ғалым Жан Пиаже (1896-1980) құрастырған. Пиаже бойынша адам өзінің ақыл-ой дамуында 4 үлкен кезеңнен өтеді:

1) сезімдік-қимылдық (сенсомоторлық) – туғанынан 2 жасқа дейін;

2) оперативтікке дейінгі (2-7 жас);

3) нақты ойлау кезеңі (7-11 жас);

формальдық-логикалық, абстракттық ойлау кезеңі (11-12 – 18 жас және одан әрі).

Мінез-құлық теориясы

Балалар мен ересектердің өздерін неге, қашан және қалайша, бірақ басқаша емес ұстауға үйренетінін түсіндіруге тырысады. Бұл теорияны сондай-ақ бихевиористік (ағыл. Behavior – мінез-құлық) деп те атайды. Бихевиористіктің негізін қалаушы Джон Уотсон (1878-1958) болып табылады. Теорияны практикалық жүзеге асыруға Б. Скиннер (1904-1992) зор үлес қосты. Бихевиористер ортаның бала мінез-құлқы мен жетілуіне әсерін ерекше атап көрсетеді және социалдық оқудың 3 түрін бөліп қарастырады: классикалық және операнттық себептілік пен еліктеу.

Негізгі әдебиеттер: 1-9, 11,12,13,14,15,16

Қосымша әдебиеттер:17,19,21,22,24,25,26,27,29,30, 38.

Дәріс тақырыбы № 6: Мен және әлем. Өзін-өзі тану мен өзін-өзі дамыту негізінде тұлғаның өзін-өзі тануы мен өзін-өзі жетілдіруі

Алғаш психологияда өмірлік стиль түснігін алғаш қолданған А. Адлер. Ол оған мынандай анықтама берген: адам өмірінің қайталанбас картинасын анықтайтын әдеттер мен мінез – құлық тәсілдері, ерекше қырлардың бірігуі.

Өмірлік стиль әрқашан болады, бірақ адамның өмілік қиындықтарымен кездескенде ғана көрінеді. Бұл оның балалық шақта бастан кешірілген қиындықтарының әсерінен қалыптасуымен шартталған, және 4 – 5 жаста қалыптасып, мақсатқа ұмтылудан қалыптасады. Адлердің ойынша, адамның ересек өмірі тек өмірлік стильін сақтап, шегендеп отырады, сондықтан адамның мінез – құлқын болжауға мүмкіндік береді. Даралық психологияда жанұяда баланың туу қатары өте маңызды болады. Адамның бауырлары мен апайларының арасындағы орнын біле отыры, оның стильін анықтауға болады: мысалы Адлердің көзқарасы бойынша, үлкен балалар үнемі келесі балаларына қатысты күйзелісті бастан кешіреді, сондықтан, біріншіден жанұяда амалсыздан өздерін нақтылауы керек, одан кейін - үлкен социумда.

Өмірлік стиль қалай қалыптасады? Адам толымсыздығын алғашқы бастан кешіруі жайлы ойын дамыта келіп, Адлер бұл күйзелістер адам төзімсіздікке айналады да, адамды жағдайды түзейтін әрекетке итереді деп талқылайды. Нәтижесінде онда мақсат пайда болады, ол сол мақсатқа өз қолы жете алатын әдістермен жетіп, алғашқы дефектінің, жетіспеушіліктің немесе қбабілеттің төмен деңгейінің орнын толтырады. Сонымен стиль түснігі күрделі жүйелерді бір нәтижеге әкелетін түрлі жолдарға сәйкес келетін эквифиналық принцип жүйесіне жауап береді. Осылайша, стиль даралықтың үш деңгейіне орналасқан психологиялық сападан тұрады: бұл индивидтік сипаттама (дефект), рухани – дүниетанымдық (мақсат) және маңыздылыққа жету құралы, (заттық – мазмұндық сипаттама). Стиль тұрақты және адамдардың ерекше өмірлік тапсырмаларды орындауынан көрінеді. Оларға Адлер бір – біріне өзара әсер ететін іске асатын жұмысты, достықты, және махаббатты жатқызады. Тек стильдің тұрақтылығы тұлғаның тұрақтылығын білдіреді.Әр адамның өмірлік стильі қайталанбайды, дегенмен Адлер стильді тарату негізінде ұстаным классификациясын ұсынады, ол екі сапамен - әлеуметтік қызығушылық және белсенділік деңгейімен сипатталады. Адлер қалыпты өмір әдісі деп - жақсы бейімделген адамдарды оның келсе де, келмесе де одан қоғам оның іс - әрекеттерінен керектісін алатын жағдайды айтады.

Сонымен қатар психологиялық көзқарас бойынша, онда оның өмірінде кездесетін қиындықтар мен проблемаларды ашық жеңуге батылы және күш – қуаты жеткілікті: бұл психологиялық портрет өзінің мазмұны жағынан тұлғаның өзін өзектендіруге жақын, дегенмен психологиялық ықпал шеңберінде берілгенін атап өтейік.

Өмірлік стильдің қалыптасуы үшін адамдарға қатысты дұрыс дистанцияны орнату қабілеті, адамға тән қолдау тәсілі, батылдық пен қорқақтық, боашаққа сену сияқты сапалар маңызды болып табылады. Адлердің ойынша, соңғысы үнемі адамға өзінің өмірлік тапсырмаларын қабылдауға кедергі келтіреді, сондықтан пайдасыз.

Өмірлік стиль негізінен басқа адамдармен жалпылық сезімнің оянуын және бір уақытта – жеке тәуелсіздіктен тұратын корректілеуге мүмкіндігі бар. Стиль түснігін мақсатқа жету құралы ретінде қолданатын базалық тұлғаның қырлары мен инструменталды қырларды ажыратуға тырысқан Г. Олпорт қолданған. Қазіргі психологияда стильдік сипаттамалар ғылымның әр саласына бөлініп адамдардың затпен, субьектімен өзара әрекеттесуде ерекше жоғары өзіндік эвритикасын дәлелдеді, және адамдардың өмірлік ойландыратын тапсырмаларын шешудің әдістерін көрсетті. Сондықтан, стильдік сипаттамалар толығында әлеммен өзара әрекеттесудің индивидуалды әдісі ретінде қарастырыла бастады

Негізгі әдебиеттер: 2,3,4,5,9,12,13.

Қосымша әдебиеттер: 31,32,34, 36,39.

Дәріс тақырыбы № 7: Оқытушы үлгісі өзін-өзі дамытуы мен кәсіби өзін-өзі танудың бағыты ретінде

Әр түрлі оқу технологияларын оқыту мазмұны мен оқушылардың жас пен психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап, тәжірибеде сынап қарауда мұғалім өз әрикетінің маңызы зор. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгеру интелектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және т.б. көптеген адамдық келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәжірибе процессін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі,-деп көрсетеді Г.К.Селевко.

Адам индивидуалдылығының көпжақтылығы тек қана кәсіби іс-әрекетте емес, басқа адамдармен қарым-қатынаста көрінеді - реалды, гипотетикалық, күнделікті және конфликтілі. К.Хорнидің ойынша, адам бала кезінен бастап басқа адамдарға деген тұлғалық бағдарлар, 3 негізгі стратегия өндіріп, кейін оларды ұстанады: бұл адамдарға бағытталған қозғалыс, онда басты болып басқалар жағынан махаббат болып табылады, ал қалған мақсаттар оны ақтауға деген қалауға бағыңқы болады; адамдарға қарсы бағытталған қозғалыс, онда “джунгли философиясы” басымдық көрсетеді: өмір бұл тіршілік ету үшін тоқтамайтын күрес, соның ішінде басқа адамдармен; соңғысы, адамдардан қашу,тәуелсіздік пен қол сұғылмаушылық қажеттіліктерімен сипатталады, күрестің әр түрлі көріністерінен бас тартады, бірақ бір сәтте адамның бейімделуіне кедергі келтіреді

Конфликт жағдайында оның қатысушыларының мотивтері әр түрлі нәтижелерге әкеп соқтыратын мінез-құлықтың спецификалық стратегияларын анықтайды. Бұл білім аумағында өзіндік және басқалардың (ұжымдық) қызығушылықтарының ара қатынас шамасымен ерекшеленетін, жарысу, ынтымақтастық,ымыра, қашу және бейімделу сияқты конфликтідегі мінез-құлықтың 5 түрін бөліп көрсеткен К. Томастың классификациясы неғұрлым танымал болып табылады

Негізгі әдебиеттер: 1,2,6,7,8,9,11,12,13.

Қосымша әдебиеттер: 18, 21,22,24, 28, 30, 34,38,39.

Дәріс тақырыбы № 8: Оқытушының өзін-өзі дамытуы мен кәсіби өзін-өзі тану ерекшелігі