3.Меншіктің түрлері және шаруашылық жүргізудің формалары

Адамзат қоғамының даму тарихында меншіктің әр түрлі типтері белгілі. Олардың ең бастылары: жалпы және жеке меншік болып саналады. Осы белгілер бойынша, яғни еңбек бөлінісінің даму деңгейіне байланысты меншік әр түрлі иемдену формаларына бөлінеді:

1. Жеке иемдену формасы.

2. Ұжымдық иемдену формасы.

3. Қоғамдық иемдену формасы.

Осы келтірілген меншіктің формалары өз кезегінде бірнеше түрлерге бөлінеді:

1.3.2-сызба. Меншік формаларының түрлері.

Мемлекетсіздендіру - мемлекеттік кәсіпорындарды тікелей шаруашылық жүргізуші субъектілерге шаруашылық жүргізу және сәйкес өкілеттіктерді беру арқылы түрлендіру.

Жекешелендіру - заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттен мемлекеттік меншік нысандарын, сондай-ак мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың түрленуі арқылы құрылған акционерлік коғамдардың акциялар үлесін алуы.

1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасының Конституциясы алғаш рет жеке меншік құкығын анықтады, осы кезден жекешелендіру және мемлекетсіздендіруге тұңғыш қадамдар жасалды. Жекешелендірудің заңдық негізі «Меншік туралы» және «Мемлекетсіздендіру және жекешелендіру туралы» Заңдарда көрініс тапқан.

Мемлекетсіздендіру және жекешелендірудің 1991-1992 жылдарға арналған алғашқы ұлттық бағдарламасы 1991 жылдың желтоқсанында қабылданған. Негізгі мақсаты - мемлекеттік меншікті басқа түрлерге айналдыру, азаматтардың мемлекеттік кәсіпорындардың мүліктерін (бағалы қағаздарын) сатып алуы болатын.

1993-1995 жылдарға арналған екінші ұлттық бағдарлама 1993 жылдың наурызында қабылданып, кіші, жаппай ғана емес, сонымен қатар жеке жобалар бойынша жекешелендіруді де қамтыды. Осы кезеңнің негізгі мақсаты - нарықтық экономикаға көшуге жағдай жасау.

Мемлекеттік меншікті қайта құрылымдау және жекешелендірудің 1996-1998 жылдарға арналған үшінші ұлттық бағдарламасы, негізінен, жекешелендіру үдерісін аяқтау арқылы экономикада жеке сектордың басымдылығына жетіп, оны бекітуді мақсат етті.

1.3.3-сызба.Меншікті жекешелендіру мақсаты.

1.3.4-сызба. Меншікті жекешелендіру тәсілдері.

1.3.5-сызба. Меншікті жекешелендіру түрлері.

4.Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілері

Меншік қатынастарымен ұйымдастырылу түрлеріне сәйкес болатын барлық экономикалық іс-әрекеттердін жиынтығы сол қоғамның экономикалық жүйесін құрайды.

Экономикалық жүйе – бұл экономикалық процестер жиынтығы, ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады. Экономиканы ұйымдастыру бойынша экономикалық жүйені келесідей топтау болады.

Жабық экономика – барлық шаруашылық әрекеттер тек мемлекет шеңберінде жүргізіледі, ішкі тұтынумен шектеледі, шетелдермен қатынас болмайды.

Ашық экономикалық жүйе – халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне экономика белсенді түрде қатысады, ұлттық валюта мен қатар шетелдік валюта қолданылады.

Меншік қатынастарының формалары бойынша:

Дәстүрлі жүйе - ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып отырған дәстүр мен салт бойынша қатынастар қалыптасады.

Әкімшілік - әміршілік экономика орталықтанған жоспарлау арқылы барлық ресурстар мен өндіріс факторлары мемлекеттің қолында болып, мемлекеттік меншіктің үстемділігі жүргізіледі.

Нарықтық экономика - меншікке, бәсекеге негізделеді.

Аралас экономика- мемлекет пен нарық механизмдерінің араласуы арқылы экономиканы реттеу жүзеге асады.

Өнеркәсіп революциясы мен ҒТП даму деңгейі бойынша:

Индустриалды даму дәуіріне дейінгі жүйе - бұл жүйеде ауыл шаруашылығы натуралдық шаруашылық және қол еңбегі басым орын алады.

Индустриалдық жүйе - бұл жүйе ірі машиналық өндіріске дамыған тауар - ақша қатынастарына негізделеді.

Постиндустриалдық жүйе - бұл жүйеде негізгі ресурс ретінде ақпарат саналады, экономиканың бастаушы саласы материалдық емес сала.

Дәстүрлі экономикалық жүйенің сипаттамасы:

• Өндіріс, бөлу және айырбас дәстүр, салтқа негізделеді.

• Өндірістің дамуы мен әлеуметтік – экономикалық даму ең нашар деңгейде.

• Техникалық прогресс шектеулі.

• Халық санының дамуы өнеркәсіп өндірісінің өсуі деңгейінен тұрақты түрде артып отырады.

• Сыртқы қаржылық қарыз өте күрделі.

• Мемлекет пен қарулы күштердің ролі өте жоғары.

Әкімшілік – әміршілік экономиканың жүйелі сипаттамасы:

Әкімшілдік - әміршілдік жүйеге бұрынғы кеңестер одағы шығыс Европа елдерімен бір қатар мемлекеттер жатады. Бұл жүйенің ерекшелігі барлық экономикалық ресурстарға және өндірілген қоғамдық өнімдерге, шын мәнінде мемлекеттік меншіктің болуы.