ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Әлем тарихы және қоғамдық пәндер кафедрасы
АНТАЕВ Ж.Т.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫҢ АСПЕКТІЛЕРІ
(Барлық мамандықтарға
арналған қысқаша дәрістер жинағы)
Қостанай 2016
ӘОЖ 330.8 (075)
КБЖ 65.01 я7
А 64
-
Автор:
Антаев Ж.Т. Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының Әлем тарихы және қоғамдық пәндер кафедрасының аға оқытушысы, экономика ғылымдарының магистрі.
Пікір жазғандар:
Байкадамов Н.Т. Экономика, құқық және басқару факультетінің деканы, экономика ғылымдарының кандидаты, доцент.
Нурмагамбетова Л.И. Әлем тарихы және қоғамдық пәндер кафедрасының аға оқытушысы, экономика ғылымдарының кандидаты.
Антаев Ж.Т.
А 64 Экономикалық теорияның аспектілері: оқу – әдістемелік құрал //
Антаев Ж.Т. - Қостанай, ҚМПИ, 2016. – 176 б.
ISBN 978-601-7839-38-3
Ұсынылып отырған оқу – әдістемелік құралы күндізгі және сырттай
оқу нысанындағы студенттердің барлық мамандықтарына арналған. Мемлекеттік стандартпен бекітілген экономикалық теория негіздері типтік оқу бағдарламасына сәйкес құрастырылған. Сонымен қатар әрбір тақырыптарда негізгі түсініктемелер мен атаулы сөздер және бақылау сұрақтары да алға тартылды. Оқу –әдістемелік құралына негізгі түсініктер мен терминдердің сөздегі және қолданылатын оқулықтардың тізімдері де келтірілді.
ӘОЖ 330.8 (075)
КБЖ 65.01 я7
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Ғылыми кеңесінің шешімімен басуға ұсынылды
ISBN 978-601-7839-38-3 ©ҚМПИ, 2016
АЛҒЫ СӨЗ
Экономикалық теория барлық экономикалық пәндердің теориялық және әдістемелік негіздері болып табылады, экономикалық көзқарасты қалыптастырады. Экономикалық теория теориялық білімді жүйелендіруді қамтамасыз етеді, экономикалық заңдылықтарды дербес талдау дағдыларын дамытады, белсенді азаматтық ұстанымды қалыптастырады.
Экономикалық теория студенттерге қазіргі экономикалық ой-пікірдің негізін құрайтын экономикалық ұғымдарды, қағидаларды, заңдылықтарды түсіндіретін және нақты экономикалық пәндерді әрі қарай оқыту үшін іргетас қалыптастыратын негізгі оқу-әдістемелік құрал болып табылады.
Қазіргі заман талабына сай экономикалық өзгерістерге байланысты қандай да болмасын саладағы мамандықтар үшін нарықтық экономика негіздері туралы білімділікті жете меңгерудің маңызы өте зор. Сондықтан, білім берудегі мемлекеттік стандартқа сәйкес «Экономикалық теория негіздері» курсын оқыту барлық мамандықтарда жүргізіледі.
Курстың негізгі мақсаты – қоғам дамуының экономикалық заңдылықтары және оның тиімді қызмет етуінің мәселелері туралы білім жүйесін қалыптастыру.
Экономикалық теория пәні өзінің алдына төмендегідей міндеттер қояды:
Қазақстан Республикасындағы экономикалық қатынастар ерекшеліктерін анықтау;
Шектеулі ресурстар жағдайында адамдардың экономикалық мінез-құлықтарының қағидалары мен себептерін қарастыру;
Студенттерге ұлттық және әлемдік экономиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының жағдайы мен тенденциясын талдау;
Нарықтық жүйе тиімділігінің шегі мен қызметін, сондай-ақ экономиканы реттеудің негізгі нысандарын анықтау қабілеттілігін қалыптастыру және дамыту.
Ұсынылып отырған оқу-әдістемелік құралы мемлекеттік стандартпен бекітілген экономикалық теорияның негізгі тақырыптарының қысқаша түсінікті етіліп жазылған мазмұнымен ерекшеленеді. Сонымен қатар әрбір тақырыптарда негізгі ұғымдармен бақылау сұрақтары да қарастырылды. Оқу-әдістемелік құралында негізгі ұғымдар мен терминдердің сөздігі және қолданылатын оқулықтардың тізімдері де келтірілді.
I бөлім. Экономика қызмет етуінің негіздері және заңдылықтары
Тақырып 1.1.Экономикалық теорияның пәні және зерттеу әдістері
Негізгі ұғымдар:Экономия, саяси экономия, меркантилизм, физиократизм, марксизм, маржинализм, институционализм, экономикалық категория, экономикалык заңдар, неоклассикалық теория, кейнсиандық мектеп.
Дәріс жоспары:
1. Экономикалық теория пәні
2. Экономиканың зерттеу әдістері
3. Экономикалық теорияның функциялары
1. Экономикалық теория пәні
Экономикалық теория біздің заманымызға дейін V ғасырда, құл иеленушілік дәуірінде туындайды. Экономика туралы алғашқы түсініктер Ксенофонт, Платон, Аристотель және басқа да ойшылдардың еңбектерінде берілген. «Экономия» терминін алғаш ұсынған - Ксенофонт, оның мағынасы үй шаруашылығы (ойкос - үй, шаруашылық; номос - заң) деген ұғымды білдіреді. Бұл термин Аристотель еңбектерінде де кездеседі, ол шаруашылықты екі түрге бөледі: экономия және хрематистика (баю, пайда таба білу шеберлігі). Оның түсіндіруі бойынша экономикадан хрематистика пайда болады.
Ғасырлар бойы «экономия (ойкономия)» сөзі үй шаруашылығын ұйымдастырып, жүргізу ережелерін қамтыған. Сонымен қатар феодалдық бытыраңқылықты жеңу, орталықтандырылған мемлекеттердің бірлесуі үй шаруашылығын жүргізу ережелері емес, жалпы ұлттық мемлекеттік шаруашылықты жүргізу ережелерінің анықталуын қажет етті. Осыған байланысты «экономия» ұғымы жаңа мәнге ие болып, «саяси экономияға» айналды, ол грек тілінде полис - мемлекет дегенді білдіреді.
«Саяси экономия» ұғымын ғылымға алғаш енгізген А. Монкретьен. 1615 жылы оның «Саяси экономия трактаты» деген еңбегі жарық көріп, онда мемлекеттік шаруашылықты жүргізу кеңестері мазмұндалған.
Саяси экономия ғылым ретінде ХVІ-ХVІІ ғасырлар аралығында пайда болды. Бұл кезеңде шаруашылықтың жаңа құрылымы - өзіне тән буржуазия табы бар капитализм қалыптаса бастаған еді.
Экономикалық теорияның даму кезеңдері:
Меркантилизм – Ең алғаш экономикалық ілім XVIXVII ғасырларда меркантилизм мектебі болды (итальян сөзі «мерканте» - саудагерлер көпес, сауда, пайда). Бұл ілімнің негізінде қоғам байлығының қайнар көзі материалдық өндіріс емес, тауар ақша қатынастарында болды. Меркантелистердің талабы бойынша тауарды шет елдерге көп сату олардан аз сатып алу, сөйтіп елдегі ақша қорын көбейту. Олар сыртқы сауданы дамыту арқылы елдегі алтын мен күмістің көлемін молайту негізінде халықты байытуға болады деді. Демек меркантелистер тек сауда капиталының мүддесін қорғады. Сондықтан халық шаруашылығын толық қамтитын ілімге айнала алмады. Бұл ілімнің көрнекті өкілдері Т.Мен, А.Монкретьен, І Петр, И.И.Посошков.
Физиократизм – (XVIII) қоғамның байлығы саудада емес өндірісте деген қағида ең бірінші «физиократтар» мектебінің өкілі Франсуа Кенэнің еңбегінде пайда болды, бірақ ол ұлттық байлықтың қайнар көзі ауыл шаруашылығының еңбегінде деп есептеді. «Физио» - табиғат, «кратос» - үстемдік. Алайда өндірісті тек ауыл шаруашылығымен шектеп халық шаруашылығын басқа салаларын өнімсіз деп есептеу дұрыс болмады. Бұл кезеңнің көрнекті өкілдеріФ.Кенэ, А.Тюрго, Дюпон де Немур.
Классикалық саяси экономия - ХVІІІ ғасыр (У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо, Буагильбер) - өндірістің барлық саласын зерттеп, барлық тауарлардың құндылық өлшемі негізі еңбекте деп дәлелдеген. Экономиканың нарықпен реттелуін және қоғамның барлық топтар табыстарының қайнар көзін анықтаған. ХІХ ғасырдың ІІ жартысы басында саяси экономия екі бағытқа бөлінді: марксизм және маржинализм.
а) Марксизм- (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин, Г.В.Плеханов). Зерттеудің негізгі нысаны - капитализмнің экономикалық заңдылықтары. К.Маркстың ашқан басты жаңалығы: қоғамдық - экономикалық формация, капитализмнің даму заңдылықтары, социализмнің жаңа жүйе ретінде пайда болуы, ұдайы өндіріс пен экономикалық дағдарыстар теориясы, тауарға сіңген еңбектің екі табиғаттылығы, қосымша құн туралы ілімдерді қалыптастырды, абсолюттік рентаның, жалдамалы еңбектің мәнін қарастырды. К.Маркс қоғамды екі топқа бөлу арқылы барлық экономикалық құбылыстар да талданды. Қосымша құнның теория мағынасы өндірісте пролетариаттың қаналуы арқылы көрініс тапты.
б) Маржинализм- (К.Менгер, У.Джевонс, Л.Вальрос). Маржинализмнің басты категориялары шекті пайдалылық, шекті өнімділік, шекті шығындар. Шаруашылықты тиімді ұйымдастыру үшін шектеулі ресурстарды ең пайдалы бөлудің әдістерін іздестіру жүргізілді. Микроэкономикалық талдауда шекті көрсеткіштер қолданылу әдістері қарастырылды. Маржинализм экономико-математикалық тәсілдер мен үлгілерді кең қолданады. Л.Вальрос математикалық мектептін негізін қалаған. Ол жалпы нарықтық тепе-теңділік үлгісін жасаған, оның негізі сұраныс пен ұсынысты талдау.
Неоклассикалық теория- ХІХ ғасырдың 90 жылдары (Д.Кларк, А.Маршалл, А.Пигу). Неоклассиктердің ойы келесіде: егер нарықтық экономиканың субъектілеріне мүмкіндігінше экономикалық еркіндік бірлесе өте жақсы қызмет атқарған болар еді деп есептеді.
Кейнсиандық мектеп- ХХ ғасыр (Дж.Кейнс). Бұл ағымның «капитализмді реттеу» теориясы бойынша: экономиканы нарықтық реттеумен қатар мемлекеттің араласуының қажеттілігін айқындады.
Институционализм- ХХ ғасырдың 50 жылдарының аяғы (Т.Веблен, У.Митчел, М.Вебер, В.Зомбарт, Д.Гэлбрейт және т.б.). Экономикалық дамудың сипатын құрайтын тек нарық емес, ол - экономикалық институттардың барлық жүйесі. Бұл бағыт өкілдері қоғамның жоғары мұратының көрінісіне әлеуметтік бағдарламаларды, индикативтік жоспарлау және басқа да экономикадағы мемлекеттің араласу шараларын жатқызады.
Экономиканың негізгі элементтері болып табылады:
1.Адам, яғни ол экономиканың мақсаты мен құралы ретінде.
2.Шынайы табиғат- ресурстардың көзі және адамзаттың өмір сүру ортасы.
3.Жасанды табиғат- адамның қолымен жасалған барлық құралдар, яғни өндіріс құрал-жабдықтар, инфрақұрылым, тұтыну заттары, ақпарат, т.б.
Экономикалық теория - бұл адамдардың шексіз қажеттіліктерін қоғамның шектеулі ресурстары арқылы қанағаттандыру үшін материалдық және материалдық емес игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну бойынша ғылым саласы.
Экономикалық теория зерттейтін құбылыстардың мәні экономикалық категория мен экономикалық заңдарда көрсетіледі.
Экономикалық категория дегеніміз - экономикалық құбылыстардың (мысалы, тауар, баға, кіріс) маңызды жақтарын көрсететін жалпылама ұғымдар.
Экономикалық заңдар - бұл экономикалық құбылыстар арасындағы тұрақты, қайталанатын байланыс. Табиғи заңдарға қарағанда, экономикалық заңдар тек қана жақындаса келе әрекет етеді; түрлі үрдістер мен заңдылықтардың күресі арқылы көрінеді. Экономикалық теория құрылымы төмендегі 1.1.1- сызбада көрсетілген.
1.1.1- сызба. Экономикалық теория құрылымы.
Экономикалық теория - бұл шектеулі ресурстарды тиімді пайдалану жолындағы адамдар арасындағы экономикалық қарым-қатынастар және олардан туындайтын экономикалық мәселелерді зерттейтін қоғамдық ғылым.
Экономикалық теорияны зерттеудің мақсатты түрлері 1.1.2-сызбада көрсетілген.
1.1.2-сызба.Экономикалық теорияны зерттеудің мақсатты түрлері.
Экономикалық зерттеу пәні - бұл экономикалық субъектілердің нарықтағы өмір сүру ерекшеліктері мен тәртіптері.
Экономикалық теорияның зерттеу аясы - бұл адамдардың экономикалық әрекеттері жүзеге асырылатын экономикалық орта.
Экономикалық теорияның зерттеу объектісі - бұл экономикалық құбылыстар мен экономикалық мәселелер, экономикалық қатынастар мен экономикалық үдерістер.
Экономикалық теорияның зерттеу субъектісі - бұл адам, үй шаруашылығы, фирма, мемлекет.