менэн менэсэбэттэрен дэ сарылдырып, К. Мэргэн бетэ край^ары катмарлы ижтимари-политик обстановканы ку? алдына бадтыра. Бер яктан, Казан хандарыныц рус еренэ Ьежумдэре, Иван дуртенсенец Казанды у?енэ буйЬондороу есен алып барран Ьурыштары, икенсе яктан, нурай ханы Ьарайы тирэЬендэге эске каршылыктар, Казан ханлыры Иван Грозный тарафынан яулап алынрандан Ьуц берэу- ^эр^ец рус дэулэтенэ кушылырра ынтылышы, икенселэр^ец Иван батшара карты cbiFbipFa йыйыныуы, есенсе яктан, Се- бер ханыныц ошондай шарттар^а у^аллыльшын Ьаклап калырра тырышыуы башкорт ер^эрендэге хэлдэр^е тары ла катмарландыра. Был хандар, у??эренец власын Иаклап ка- лыу Ьэм нырытыу есен, башкорт ырыу^арын ацлы рэуештэ 6ep-6epehe менэн бэрелештерэлэр.

Ошо шарттар^а тамъян ырыуы турэЬе Шакмандыц Казан ханы рэскэре составында рустарра каршы Ьурышка ебэрелгэн Ьэм, эсир тешеп, Иван дуртенсе менэн осрашыура тиклем барып еткэн улы Шарэле у? еренэ рус батшаИыныц башкорттар^ы Рэсэйгэ кушылырра ендэп я^ан мерэжэрэтен алып кайта. Бемумэн, ун алтынсы быуат урталарына рус- тар менэн аралашыу, я^мышты улар менэн уртакларра ын- тылыу кесэйгэндэн-кесэйэ бара. Был йэЬэттэн Шакман менэн Шарэленец Ьейлэшеуе фэЬемле. «Бе^ец Тамъян ши- келле бэлэкэс ил кай^а бара ала Иуд, атай? Билдэле шул: дауыл куба-нитэ калЬа, кутарып алып китмэЬен есен, берэй кесле канат алтына инеп ышыкланырра тура килэсэк бе?гэ»,— ти Шарэле. Ошо канатты ул рус дэулэтендэ курэ: «Минецсэ, атай, рус батшаЬына табан йе? тотоу хэйерле бу- лыр»¹.

Э. Хэкимовтыц «Думбыра сыцы» романында башкорт- тоц ун дуртенсе быуат а^актарында «уз аллы ирекле дэулэт короп, бутэн халыктар менэн тицмэ-тиц кен итер кеуэте» ту- раЬында уйланран-хыялланран ырыу етэкселэрен, хэ?ер ки- леп, «Беркет канаты»нда ун алтынсы быуат уртаЬында, кесле халыктар^ыц кайЬыЬы кул алтына инергэ кэрэклек тураНында hy$ алып барыусылар алмаштыра. Бында, бер яктан, башкорттар^ыц Ьаман да ырыу-ырыу булып таркау йэшэуе сэбэпсе булЬа, икенсенэн, К. Мэргэндец ВКП(б) У^эк Комитетыныц 1944 йылры февраль карарында башкорттар^ыц рустар менэн тарихи ду^льтын курЬэтеу та- лабына яуап биреу максатына йунэлтелгэн идея-художест­во концепцияЬы ла билдэле роль уйнай.

1 Мэргэн к. Беркет канаты, ©сенсе Ьэм дуртенсе китап.— ©фе, 1983, 99-сы б.

85

Роман терле ырыу^ар^а Рус дэулэте эсенэ инеу фекере елгереп, улар^ыц турелэренец Казанга барыуы Ьэм батша наместнигы Шуйский^ан Иван дуртенсенец башкорттар^ы Y2 кул алтына алыуы хакында грамота алып кайтыуы менэн тамамлана.

Башкорттоц купселек ырыу^ары тормошон, Казан, Нугай ханлыктарындагы Ьарай тирэЬе интригаларын, Се- бер ханлыгындагы каршылыктар^ы сагылдырыу ынтылы- шы э^эр^е киц панорамалы иткэн. Унда куберэк хандар, ырыу башлыктары, хаким булырга тырышып, у? юлдарын- да кэртэ булыр^ай кешелэр^е ултереугэ барып еткэн мыр^алар, халыкты талаусы ба<ркактар Ьурэтлэнэ. Ябай масса вэкилдэренец образдары а? урын ала. Ьуцрыларынан ба^кактар^ан Ьэм ырыу турэлэренэн яфа кургэн есен шэхси ус алыу юлына баркан Биктимер генэ э^эр^ец буйынан-бу- йына хэрэкэт итэ. Бемумэн, хе^мэтсэн ябай масса куберэк исемЬе? Ьэм тоногорак сагылдырылган.

Башкорт халкы тарихыныц боронорак осор^арын сагыл- дырган э£эр?эр?э ысын тарихи шэхестэр а? урын алды, булгандары тураЬында ла документаль Ьэм биографик мэглумэттэр юк и^эбендэ. Э. Хэкимов э^эр^эрендэге Ьабрау менэн Богара ла, Б. Рафиковтыц «Ахырызаман кеткэндэ» романындагы башкорт ырыу^арыныц етэкселэре Ьэм бей?эр ?э, Билметдин Сэнджэр Ьэм башкалар ?а халык хэтере Ьаклаган ярым-йорто факттар^ы автор^ыц тарих Ьэм худо­жество логикаЬына тап килгэн фантазияЬы менэн Ьугарып кэу^элэндерэлэр. К. Мэргэн романында ниге? итеп алынган тарихи вакигаларга кагылышлы материалдар куберэк булЬа ла, э^эр^ец теп герой^ары Шакман Ьэм уныц улы Шарэле, баскак Суртмактар^ыц конкрет эштэрен сагылды- рыусы документтар элегэ табылмаран. Шура курэ К. Мэргэн дэ башлыса шэжэрэлэр^эге факттар, фольклор материалдары Ьэм ижад фантазияЬы менэн эш итэ.

Халыктыц Ьуцрырак быуаттар^ары тормош-кенкурешен, азатлык есен керэш сэхифэлэрен сагылдырыусы автор^ар инде бе^ец кендэргэ килеп еткэн тарихи документтарра, шулар^а теркэлгэн конкрет факттарра нырырак таяналар. Шура курэ башкорттар^ыц азатлык есен керэштэре, батша власына каршы баш кутэреу^эре Ьэм шул керэштец реаль етэкселэре тураЬындары э<^эр?эр^э (Б. Рафиковтыц «КараЬакал» Ьэм Б. ИбраЬимовтыц «Кинйэ» романдары, Б. Хесэйеновтыц «Алдар батыр киссаЬы» повесы Ь. б.) тари­хи ниге? шактай кесле инде.

Б. Рафиковтыц «КараЬакал» (1988) романында башкорт халкыныц рус дэулэте эсенэ ингэндэн Ьуц уз ирке есен алып

86

барран Ьэм ин кин йэйелгэн керэштэр^ен береЬе — 1735— 1740 йылдар^аты КараЬакал — Минлерол Юлаев етэкселе- гендэге милли-азатлык хэрэкэте сарылдырыла. Эсэр^ен ысын тарихи факттарра ниге^лэнеуе тураЬында шул да Ьейлэп тора: F. Хесэйеновтын ошо ук ЬикЬэненсе йылдар башында я^ылран «Алдар батыр киссаЬы»нда ла байтак елештэ бер у^к тарихи вакиралар яктыртыла, бер ук шэхестэр (мэ^элэн, Алдар И^энгилде улы, ка?ак ханы Абду- хайыр — Эбделхайыр, Тайма^, Бэпэнэй, Кириллов h. б.) ту- раЬында Ьейлэнелэ, бер ук ситуациялар ис^кэ алына.

Элбиттэ, бер терлерэк материалдарра мерэжэрэт иткэндэ лэ, Ьэр ике э^ип у? ижади максатын ку$ уцында то- та. F. Хесэйенов, у^эккэ Алдар батыр^ы куйып, уньщ баш- корттар есен дэ Ватанра эйлэндерелгэн Рэсэй^е яклап яу сабыу^арын тэфсиллэберэк курЬэтэ, артабан КараЬакалра тиклем булран аза’тлык хэрэкэте менэн етэкселек итеуе ту­раЬында Ьейлэй. Алдар батыр^ын ка^ак ханы Абдухайыр менэн тэу^эге осраклы менэсэбэттэре ©фе воеводаЬы Бу­турлин кушыуы буйынса ка^ак Ьэм каракалпак халыкта- рын Рэсэй кулы алтына алыу есен Тевкилев менэн берлектэ кы^ыу хэрэкэт булып у9э. Артабан, Б. Рафиков романы менэн F. Хесэйенов повесында Абдухайыр («КараЬакал»- да — Эбделхайыр) хандьщ башкорт кы^ына ейлэнеуе мажа- ралары менэн бэйле уртак куренештэр булЬа ла, ике э$эр ике ю^ыктан китэ. «Алдар батыр киссаЬы»нда теп иртибар ошо илселек миссияЬына туплана, Ьуцынан Алдар^ьщ азат- лык керэшендэ катнашыуы сарылдырыла.

Б. Рафиков катмарлы Ьэм каршылыклы тарихи керэш барышында массалар^ьщ етэксеЬе булып кутэрелгэн Кара- Ьакалды у^эккэ куя, шул ук вакытта халыктын ун Ьиге^ен- се быуат баштарындары тормошо, Кеньяк Уралды колони- зациялау йылдан-йыл кесэйэ барран шарттар^ары асы я^мышы, ошо я^мышты у^гэртеу есен кабынып киткэн мил­ли-азатлык хэрэкэте кин планда курЬэтелэ. Минлетолдон Ka^aFCTaH ерендэ у? иле есен корал хэстэрлэуе, Эбделха­йыр хан менэн низартары, Алдар Ьэм Тевкилев походы, Башкортостанда Кирилловтын Ка^арстан Ьэм Урта Азияра утеп инеу^е енелэйтеу есен башкорттар^ы фай^аланыуы кеуек куренештэр э^эр^э тарихи хэрэкэт масштабын тары ла кинэйтэлэр.

Батша наместниктарынан, рус турэлэренэн ,яфа кургэн халыктын баш кутэреуе куренештэре кин Ьэм тэфсилле яктыртыла. Был осракта халык массаЬы теп хэрэкэт итеусе Ьэм эй^эусе кес итеп бирелэ, я^ыусы шул ук вакытта элегэ ойошоп бетмэгэн Ьэм турэ-батыр^ары араЬында ла бер-

87

^эмлек етмэгэн халыктыц кутэрелеше батша гэскэр^эре та- рафынан ба^тырылыуы тураЬында Ьейлэй. Эммэ Б. Рафи­ков халыкта керэш рухыныц Ьунмэуен дэ и^кэртэ.

F. Хесэйеновтыц «Канлы илле биш» (1992) романында ун Интеле нее быуа т т аТы Б а ты р Ги а восстание Ь ы менэн бэйле вакигалар киц планда сарылыш тапты. Был эпик э^эр^э ин­де тарихи панорамалык документаль дэлиллек, халык тор­мошон Ьэм азатлык хэрэкэтен тарихи-социаль, милли-этник, мораль-этик, психологик йэЬэттэн художестволы анализ менэн нык беркетелде.

‘Тарихи теуэллек, халыктар^ыц ун Ьиге^енсе быуат урта- ларындагы, 1773—1775 йылдар^ары Пугачев Ьэм Салауат етэкселегендэге Крэ^тиэндэр Ьурышы алды кондэрендэге тормош-кенкурешен, ышаные-омоттэрен, азатлыкка ынты- лыш рухын сагылдырран деталдэр^ец муллыгы Бэли Иб- раЬимовтыц «Кинйэ» (1977—1981) романына айырыуса хас. Был деталдэр Ьэм куренештэр бер у^эк герой тормошо тирэЬенэ туплап бирелгэн. Ул — 1733—1775 йылдар^а крэдтиэндэр Ьурышында Емельян Пугачевтыц Ьэм Салауат Юлаевтыц якын керэштэше булган Кинйэ Арьк^ланов. Я^ыусы, бер яктан, бетэ илде ку^аткан, батша тэхетен тетрэткэн керэш рухыныц массалар^а нисек итеп нырый ки- леуенец сэбэптэрен acha, икенсе яктан, халык азатлыгы есен керэшеелэр^ец формалашыу юлдарын яктырта. Роман- дыц «Тапалган йэйлэу» тип аталган тэуге китабында ун Ьиге^енсе быуат Ьу^ымында Башкортостан ерендэге рэйэт катмарлы, каршылыклы, хатта фажирэлэр менэн тулы иж- тимаги тормош Ьурэтлэнэ.

Демидовтар, Твердышевтар башкорт ер^эрен, урманда- рын талап, заводтар Ьала, батша наместниктары Кириллов, Соймонов, Неплюевтар халыкты терлесэ яфалай^ар, кала Ьэм крепостар те^еугэ кыуалар, массалар^а батша власы-' ныц рэ^елЬе^ эштэренэ каршы ризаЬы^лык куренештэрен карателдэр рэхимЬе? рэуештэ ба^тыра тора. Шул ук вакыт- та батша властары Ьэм промышленниктар тарафынан бын- да кеслэп килтереп ултыртылран рус крэдтиэндэре Ьэм за­водка беркетелгэн кешелэр араЬында ла ризаЬы^лык кесэйэ бара.

Y? дэуеренец алдынры карашлы кешеЬе Ары^лан батыр раилэЬендэ тыуран Кинйэ кесе йэшенэн ана шул катмарлы социаль-политик хэлдэр^е куреп у£Э. Еаилэлэ юрары тэрбиэ алыу, осороноц алдынры мэ^рэсэлэрендэ укыу менэн бер рэттэн, геройыныц ижтимари тормоштоц у?е тарафынан формалаштырылыуын курЬэтеу максатында F. ИбраЬимов Кинйэне халык массаларыныц иц тубэн тепкелдэренэн

88

алып, юрары сфераларына тиклем бетэ социаль катламда- ры менэн аралаштыра, власть вэкилдэре яуызлыктарыньщ шаЬиты, Конкас сэсэндец, Рэбдессэлэмдец хикмэтле Ьу?- ?эрен куцеленэ Ьецдереусе итеп курЬэтэ. Кинйэ сит ха- лыктар менэн дэ аралашып, улар?ыц тормош-кенкуреше, уй-телэктэре менэн таныша. Герой катнашкан, шаЬиты бул- FaH, кургэн йэки ишеткэн куп торле вакиралар?ы, куре- нештэр?е Ьурэтлэу F. ИбраЬимов романына эпик кинлек бирэ. Китапта бетэ Башкортостан образы калка, хатта ун- да, фон буларак, Петербургта, батша Ьарайында, барран хэлдэр ?э сарылыш таба. Герой курергэ, ишетергэ мемкин булгандыц барыЬын да бэйэн итергэ ынтылыш, элбиттэ, э£эр?е артык кицэйтеугэ, композицион яктан бер а? таркау- лыкка килтермэй калмай. Тарихи романра хас эпиклыкты, панорамалылыкты утэ деталлэштереу менэн кушыу сюжет- ты тонокландыра, стилде сыбарлай тешэ.

Беренсе китапта Кинйэ алры планда торЬа ла, сюжет у^ешендэге хэл иткес ролде Арьк^лан батыр уйнай. «Ил aFahbi» тип исемлэнгэн икенсе китапта инде Кинйэ Арыдла- нов актив шэхес булып кутэрелэ. Ул хэ?ер Нурай дарураЬы короноц атаманы, хермэтле абы?. 1757 йылда Пруссия ме­нэн hyFbiuiTa катнашыу, Уралра кайткас, Себер линияЬын Ьаклаура ебэрелеу, ил эсендэге ижтимари мэсьэлэлэр?е хэл итеу Ь. б. вакиралар?а ул инде абруйлы ил aFahbi булып кэу?элэнэ. Герой?ыц активлашыуы уньщ тарихи вакига- лар?ы, тормош-кенкуреш картиналарын, халыкта социаль тиге?Ье?леккэ Ьэм заводчиктар?ыц башкорт ерен талауына каршы керэш рухыныц у^э барыуын сарылдырыусы куре- нештэр?е бер композицион тейенгэ туплау?ары ролен дэ арттыра. Бемумэн, икенсе китапта вакиралар тэугеЬенэ ка- раранда нык у?эклэшкэн, факттар?ы Ьэм деталдэр?е худо- жестволы Ьайлап алыу Ьэм тиликлаштырыу кесэйгэн. Бетэ компоненттар теп идеяны — халыктыц тарихта теп кес бу- лыуын, унда у? азатльты есен керэш рухыныц у^э барыуын ра^лаура йунэлтелгэн. Я?ыусы у? геройыныц килэсэктэ Са- лауат Юлаев менэн берлектэ ошо керэштец башында тора- сарын да укыусы куцелендэ ньтыта бара. Был йэЬэттэн уныц Юлай А?налин менэн бергэлэп Ке?эй ырыуы ер?эре- нец таланыуы шаЬиты булыуын Ьэм шул сакта тыуран уй- тойроларын, Салауат менэн тэуге осрашыу?арын курЬэтеу эЬэмиэтле.

Башкорт халкы тарихыныц данлы сэхифэлэренец бе­реЬе — уныц улдарыныц 1812 йылры Ватан Ьурышында кат- нашыуы Я.^XaMMajQ.Bтыц..«Ган ь як амур?ары>> (1982—1985) романында сарылыш тапты. Ырымбур губернаторы Волкон-

89

катнашкан Мирсаяф Бейешов образын тарихи документ- TapFa таянып Ьынландыр^ы.

79