мэнфэгэтен кунэтэлэр. Эмма, тептэнерэк бакһаң, улар бетәһе л а — югарынан тешерелгэн план, бер ниндэй па айык акыл менэн нигенлэнмэгэн курЬэтмэ колдары. Бына, мэ^элэн, /Бен Й9ШЭГ9Н ер» романында, ауылдын, бетеугэ ду- сар ителеуенэ йане эрнеп, уны таркатма^ есен Ьарык а^ба- рын Иаклау, тенэтеу тураИында утенеп барган елкэн йаштэге кетеусе Эхмэнигэ совхоз директоры: «Райком минэн Бикбау ауылын тугел, иген дэ ит, картуф та сегелдер тап- тыра»,— тип кире hyFbin cbiFapa. Иэ бына промысла меди- ре Азамат Бикбаев куп нефть бира торран скважинаны дере^ эксплуатациялау, ер?е бо^мау, тэбигэт байльтын арэм-шэрэм итмау есен янып, нефть сьтарыу берлэшмэйе етэксеЬе Басариевтын, хакЬын бойороктарына карты сыккас, был да yFa: «Ьинэн тэбигэт байлыгын Ьаклауны тугел, а шул байлыкты куберак алыуны Ьорай^ар»,— тип яуап бира, уценен кылырын дэулэт планын утау кэрэклегенэ Ьылтайу«Тац менан сык юлдарга» романын,да_да_таб-И^рзтка Ьам, ^емумэн^ халыкка. килтерелгэн бэлэлэрнен' башы — яуаплы кешелэрнен; уннэренец бета игтибарын план утэуга гена йунэлтеунэ. «Уларра план уталеу меЬим, план утэлде- ме, уларныц донъяЬы теуал, йениэре яктьг, а урманьщ сукынып кына китмэ^ме!..» тигэн уй^ар тыуа Ризуан куце- ленда.

Шул ук вакытта романдарныц унэгендэ торран ошондай герой^ар^ьщ уннэренэ гена хас индивидуаль Иы^аттары ла ярылып ята./Басариевта, айтэйек, тэкэбберлек, эше менэн якшатланып югарьта урлау ынтылышы, власть Иейеусэн- лек кесле/Булаков геройында дан артынан кыуыу, ду£-иш булдырыу, турэлэрне «баллау-майлау» Ьымак кылыктар алга сьта. Ошондайырак кылыктар «Тац менан сык юл- дарга» э^эренец персонаждарына ла ят тугел. Был роман- да алыш-биреш, эшналек ниге^ендэ урелеп, берлэшеп бет- кан, урман байльтын ун?эре есен гена фай^аланган ке­шелэрнен тулы бер мафияЬы курЬэтелэ. Уларныц бындай боноклорона карты кутэрелган, тэбигэт байлыгын дерв£ файналаныу юлдарын э^лагэн Ризуан йыш кына улар тара- фынан ецелеп кала.

Конфликтка кеуэт биреусе персонаждарныц ошолай терле характерна булыуы романдарныц стиль уненсэлек- тэренэ ла Aofohto яЬаган: Р. Солтангараев э^эрендэ эпик йэлмэклек е<^тенлек итИа, Н. Мусинда кенкурешкэ Ьукты- рыу (бытовизм) кеслерэк, Д. Булаков романында лирик-ро­мантик аЬэц кунга барелеп тора.

Элеккерак романдарна тормош каршылыктары деред курЬэтелган Ьуратта ла, улар куберак конкрет бер кире шэхестец бонок эшмэкэрлеге тарафынан тыунырылган хал

то^ондэрэк сагылдырыла ине. Эйтэйек, Н. Мусиндын «Э^эрем юл кешелэре», «Мэнгелек урман», Я. Вэлиевтен «Беркеттэр оя ташламай», Б. Рафиковтын «Сал кылран», А. Бирфановтыц «Я?^ар ике килэ» романдарында герой^ар шундай конкрет кире шэхес менэн генэ бэрелешэлэр, уны енгэн осракта конфликт та, э£эр?э кутэрелгэн проблемалар $а хэл ителгэн Ьымак ине. Колхоздарра, совхоздарра, урман хужалыктарына юрарынан торле яракЬы? курЬэтмэлэр ки- леп тороу, халыктын Ьэм урындары етэкселэр^ен инициати- валары быуылыу, кешелэр^ен ихтыяры Ьэм телэге менэн идэплэшмэу Ьэм улар^а хужа булыу тойроЬон юкка сьшарыу, тормош логикаЬы менэн Ьанлашмау Ьымак куре- нештэр^е Ьурэтлэгэндэ, я^ыусылар быны мотлак район кулэмендэге бер-ике кире карашлы, бо^ок етэксе менэн бэйлэп сиклэндерэлэр. Былар — йэ райсовет председа- телдэре, йэ партия райкомынын икенсе секретары, йэ иЬэ башка вазифалы кешелэр. Э райкомдын беренсе секретары (улар ботэ э£эр£эрзэ лэ тиерлек урын алдылар) Ьэр торле бо^оу^ар^ан азат Ьэм иц,дорв£ юлда тороусы утэ ыцрай ге­рой итеп бирелделэр. Улар э£эр?э курЬэтелгэн каршы- лыктар^ы, конфликтты Ьэр вакыт дере^ сисеп, э^эр^э кутэрелгэн проблемалар^ы хэл итеп куя ине. Конфликтты ошолай тарайтып ацлатыу э^эр^э сагылдырылран куп кенэ каршылыктар^ыц ил кулэмендэ йэшэп килгэн кире тенден- циялар сагылышы булыуын йомоп калдыр^ы. КиреЬенсэ, Коммунистар партияЬынын Ьэр карары, курЬэтмэЬе, башкарран рэмэле иц хак, ин рэ^ел эш итеп баЬаланды. Шура курэ элегерэк сыккан бер генэ кин кулэмле э^эр^э лэ тиерлек партиянын район комитетынын беренсе секретары янылыш эш итеусе йэки кире персонаж то^ондэ Ьурэт- лэнмэне. Эгэр унын кире сифаттары куренэ башлай икэн, вакигалар барышында уны иц ыцрайы алмаштыр^ы.

Персонаждар^ыц «вазифаЬын» ошо рэуештэ булеу рай­ком секретар?арын, характер буларак йэнле итеп Ьурэт- лэргэ тырышкан хэлдэ лэ, шэхес булыу^ан бигерэк комму­нистар партияЬынын урындары вэкиле сифатында FbiHa дойемлэштереп бирергэ ынтылыштан, партия етэкселеген тэнкитлэу^ен кэтри тыйылган булыуын, ремумэн, ил тормо- шондагы бо^ок системаны тыу^ырыусыларра Ьэм тормошка уткэреуселэргэ тел тей^ерергэ ярамау^ан килэ ине.

Алынган конфликтты сюжет у^ешендэге хэл иткес кап- ма-каршы костэр^ен корэше нэтижэЬендэ тугел, э партия органдары йе^вндэ югарылагы бер кестен «хокомо» яр^а- мында хэл итеу байтак кына романдар^а тормош диалекти- каЬын доре£ сарылдырмаура, йэмриэттэге каршылыктар^ышымартып курЬотеуго Иом, шулай итеп, художество ысын- лыгынан ситлошеуго килтергелоне.

ЬикЬэненсе йылдар^а ижад ителгон романдар^а киц да- ироло барран каршылыклы процестарга, ил куломендоге ки- ре тенденцияларра, хужалык итеу^оге хаталарра, кеше- лор^ец рухы, ынтылыш-телокторе менон и^оплошмоу кеуек факттарра иртибар арта бара. Ер^ец экологик Иолокот алды^- на килтереп еткерелеуе ло юрарылары етокселор^ец урын- дар^ары халык монфоротен онотоп, бето байлыкты у^окко Ьурыуынан, Союз куломендоге ведомстволар ройебенон иконлеге ло курЬотело башланы. Я?ыусылар Башкортостан- дын айырым бер тебогендоге холдор^е сарылдырранда ла кицерок двйвмлоштереу^орго ынтылдылар. Ошондай шарт- тар^а партия органдары етокселоренец до тормоштары роле Иом ысын йе?о доре^врок яктыртыла башланы. Хо^ер инде райком секретар^арыныц эш-хорокоте дере? йунолеш биреу то^вндо гено сарылдырылмай. «Сыуак кондор» романында Ф. И^онролов fomymoh ыцрай характерланран Эхсон 0?ho- мовичтыц «экономик эффектлылык есон у^ебе? ро^отлонгон олеге тормоштары кайЬы бер номолор^е корбан итеу ярын- да» булыуы хакында я^ы. «Тан менон сык юлдарра» рома­нында Н. Мусин hoM «Килмешок» романында Д. Булоков партиянын халык массалары менон эш итеуендо сталинсы террор заманынан ук килгон бер куренешко иртибар итолор: улар^ыц о^ор^орендо райком эшмокор^оре ауылдарра У£?оре менон милиция эйортеп йорой^ор йо иЬо ройепле Ьаналган коммунистар^ы райкомга милиция менон кил- тертолор. Н. Мусин партия комитеттарыныц Иом улар^ыц етокселоренец эшмокорлегено яцы ку? менон карап, улар- ?ыц бо?ок алымдарын асыу^а художество логикаЬы менон каршылыкка ла ино: «Зоцгортау^а — ак болан», «Я?ры ташкындар алдынан» романдарында кешелор^е хе^мотко рухландырыусы, массалар араЬында партия политикаЬын уткореусе буларак, райком секретары А^ылружа Рафи­кович иц ыцрай Иы^аттар менон характерлана ине. Э hyHFbi романында автор персонажды бетенлой бутон, иломЬе? яры менон килтереп ба^тыра. Уныц кылыктарында Ьом Иу^орендо торронлок йылдарындары партия эшмокор^орено хас булган тупа^лык, демагогия, халыктан айырылыу Ьы^аттары ярылып ята. Эммо Н. Мусин оуоле иц якшы си- фаттар менон кылыкЬырларан шохестец нисек шулай булып китеуен художество ярынан ниге^лоп ацлатмай, тик «Наза­ров та hyFbiiii Ьом унан hyuFbi йылдар?а халык менон ара- лашып йошорго яратыусы, у^ено килеуселор^е ихлас тыцч лаусы А^ылружа тугел» тиеу менон сиклэно.

56

шымартып курЬотеуго Иом, шулай итеп, художество ысын- лыгынан ситлошеуго килтергелоне.

ЬикЬэненсе йылдар^а ижад ителгон романдар^а киц да- ироло барран каршылыклы процестарга, ил куломендоге ки- ре тенденцияларра, хужалык итеу^оге хаталарра, кеше- лор^ец рухы, ынтылыш-телокторе менон и^оплошмоу кеуек факттарра иртибар арта бара. Ер^ец экологик Иолокот алды^- на килтереп еткерелеуе ло юрарылары етокселор^ец урын- дар^ары халык монфоротен онотоп, бето байлыкты у^окко Ьурыуынан, Союз куломендоге ведомстволар ройебенон иконлеге ло курЬотело башланы. Я?ыусылар Башкортостан- дын айырым бер тебогендоге холдор^е сарылдырранда ла кицерок двйвмлоштереу^орго ынтылдылар. Ошондай шарт- тар^а партия органдары етокселоренец до тормоштары роле Иом ысын йе?о доре^врок яктыртыла башланы. Хо^ер инде райком секретар^арыныц эш-хорокоте дере? йунолеш биреу то^вндо гено сарылдырылмай. «Сыуак кондор» романында Ф. И^онролов fomymoh ыцрай характерланран Эхсон 0?ho- мовичтыц «экономик эффектлылык есон у^ебе? ро^отлонгон олеге тормоштары кайЬы бер номолор^е корбан итеу ярын- да» булыуы хакында я^ы. «Тан менон сык юлдарра» рома­нында Н. Мусин hoM «Килмешок» романында Д. Булоков партиянын халык массалары менон эш итеуендо сталинсы террор заманынан ук килгон бер куренешко иртибар итолор: улар^ыц о^ор^орендо райком эшмокор^оре ауылдарра У£?оре менон милиция эйортеп йорой^ор йо иЬо ройепле Ьаналган коммунистар^ы райкомга милиция менон кил- тертолор. Н. Мусин партия комитеттарыныц Иом улар^ыц етокселоренец эшмокорлегено яцы ку? менон карап, улар- ?ыц бо?ок алымдарын асыу^а художество логикаЬы менон каршылыкка ла ино: «Зоцгортау^а — ак болан», «Я?ры ташкындар алдынан» романдарында кешелор^е хе^мотко рухландырыусы, массалар араЬында партия политикаЬын уткореусе буларак, райком секретары А^ылружа Рафи­кович иц ыцрай Иы^аттар менон характерлана ине. Э hyHFbi романында автор персонажды бетенлой бутон, иломЬе? яры менон килтереп ба^тыра. Уныц кылыктарында Ьом Иу^орендо торронлок йылдарындары партия эшмокор^орено хас булган тупа^лык, демагогия, халыктан айырылыу Ьы^аттары ярылып ята. Эммо Н. Мусин оуоле иц якшы си- фаттар менон кылыкЬырларан шохестец нисек шулай булып китеуен художество ярынан ниге^лоп ацлатмай, тик «Наза­ров та hyFbiiii Ьом унан hyuFbi йылдар?а халык менон ара- лашып йошорго яратыусы, у^ено килеуселор^е ихлас тыцч лаусы А^ылружа тугел» тиеу менон сиклэно.

56

Торронлок осоронон а^актарына табан Иэм у^гэртеп короу заманы башланрас ижад ителгэн э^эр^эр^э йэмгиэте- бе^^эге кире куренештэр^е тэнкит итеу Ьэм асып Иалыу па- фосы кесле. Кэмселектэр^е Изм бо?оклоктар?ы фашлау мак- саты куп кенэ э^эр^эр^э кире тенденциялар^ы сагылдырыу- сы персоиаждар^ы алгы планга сырар^ы. Бындай типтар менэн Изм fom умэн илдэге кире хэлдэргэ, системара эуере- леп киткэн бо^оклоктарра карты керэшеусе Азамат Бикба- ев («Бе^ йэшэгэн ер»), Яуба^аров («Килмешэк»), Ризуан Эхмэтшин («Тан менэн сык юлдарра») икенсерэк планра куйылрандар.

hyHFbi йылдар?а романдар^а сюжет ниге^енэ Иалынтан вакиралар^ы Ьзм конфликтты производство сфераЬынан FbiHa тугел, з кешенен рухи донъяИынан да Ьайлаура кусз барыу герой концепцияЬына ла у^гзреш индерз. Тзу^эрзк «Йондо^^ар нисек кабына», «в^эрем юл кешелэре» э^эр- ^зрендз хе^мзттз у^ен разлагай Ьэм юрары кутэрелгзн шэ- хестэр у^эккз куйыла тора ине. F. ИбраЬимов дилогияЬын- да тормошта у$ урынын э^лэусе герой^ар колхоздагы эш о^тендз лэ, эхлзки камиллашыу юлында ла курЬзтелделэр. Я. Взлиев, Н. Мусин романдарындагы герой^ар характеры рэ^еллек есен корэштэ нырый, улар^а ергз ереккзнлек, туран тзбирэт гуззллеге, хе^мэт кешеЬенз менэсэбзт h. б. зхлзки проблемалар хе:?мэт картиналарын Ьурэтлэу мензн кушы- лып бара. «Ьабантуй», «Сал кылган», «Сыуак кондзр» Ьэм «Килмешэк». романдарында хе?мэт сфераЬы — кешенен у^енэн-у^е анлашылып торран тэбири хэле те^ендэ, з ге- рой^ар^ын кисерештзре, кврзштзре зхлзки планда; улар^ын рухи ныклыры ергз, халыкка якынлыкта, халыктын ин Изйбзт традицияларына, уны тары ла байытырра тыры- шыу?а асыла. Я?ыусылар герой^ар^ы кэу^элэндереу^э бер яклылыктан котола баралар, кешене анлау тэрзнзйэ, йзмриэт, тарих Ьэм тзбирэт менэн бэйлэнештэренен катмар- лылыры тулырак сарылыш таба. Кеше менэн тзбирэт, кеше менэн йзмриэт монзсзбзттэре осор^он терло ижтимаги- зхлэки проблемалары мензн тыры? бэйлэнэ.

Халыктын рухи-зхлэки традицияларын дауам иттереу, кешенен тыуран ер, тзбирэт менэн бэйлзнеше идеяЬын ра^лау ярынан байтак романдар?а елкэн йзштзге кешелэр образы эИзмиэтле. «Мэнгелек урман»да ике-ес быуындын румерен тоташтырран йв^йзшэр Бикморат бабай, Я. Взлиев романында халык акылын у^ендз туплаган Кы?рас карт, бутзндзр ауылды ташлап киткэндз лз, «ата-баба FyMep иткэн ергз хужа булып калган» Заминдар акЬакал ана шундай. Заминдар^ан килгзн куп кенз ептзр Ф. И^энголов

романында Озерки ауылыныц «актыккы кан тамырын ти- беу^эн туктатма^» есен яцры:?ы шунда калып, у?^ен атай- олатай;?ар йолаларыныц ниге? ЬаксыЬы итеп тойган Евсей Матвеевичка килеп тоташа. «Сал кылран»дары Хасан Иб- раЬимов, Р. Солтангэрэев э^эрендэге Эхмэ^иэ, «Килме- шэк»тэге Харис Яппаров, Н. Мусиндыц «Тац менэн сык юл- дарра» романындары Фэйзулла кеуек елкан йаштэге персо- наждар ^а халыктыц акылы, намыты, уныц традицияларын киласак быуындарра аманат итеп тапшырыусы булып сы- Fbiui яЬай?ар. Улар э^эр^эр^ец сюжетында терле заман- дар^ы берлэштерэлэр, быуындар кусагилешлеген ра^ларга яр^ам итэлэр, у^рандьщ рухи тэжрибэЬен психологик яктан ышандырырлык итеп кэу^элэндерэлэр.

Шулай ^а бета романда ла тип эйтерлек герой^ар^ы ошолай бер терлерэк теркемлэу, уларра бер^айерэк «вази- фалар» йеклэу ул а^ар^ар^е бер калыпкарак тарттыра.

hyHFbi вакытта, йэмриэтебе^ец уткан юлындагы хата- лар Ьам бо^оу^ар есен кем яуап бирерга тейешлеге мэсьэ- лэЬе менэн байле рауешта, кин куламле э^эр^эрга элегерэк етаксе вазифалар билэгэн шахестэр^ец укенеуе йэки тэубэЬе темаЬы ла килеп инде. Н. Мусиндыц «Тац менан сык юл- дарра» романындары А^ылружа Назаров райком секретары булып уты? йыл эшлэуенец Ье^емтэлэре тураЬында уйла- нып, ошондай фекергэ кила: «ИртэгеЬе кенебе^ тураЬында кайрыртмай, бегенге кенебе? менэн гена йашап, бе$ йамриэтебе^га аллэ ни тиклем зыян, а кайЬы сакта те^этеп булгыЬы^ ямаилык эшлэйбе?, курэЬец. У? заманында был тэцгэлдэ минец да гонаЬтарым булрыланы... КайЬы бер эштэрем, югарынан якшы Ьу? ишетеу есен ебарелган хата- ларым есен хэ^ер укенэм да...»

Колхоздыц партком секретары булган сактары кайЬы бер кылыктары есен укенеу тойроЬо Д. Булаков романын­дары Кэшфи фекер^эрендэ ла сагылып кита.

ЯЬалган хаталар Ьам Ьуцларан укенеу, кылран рэмал Ьам ки./ГХерелмэгэн таубэ мэсьалэлэре Р. Байымовтыц «Яу­ап бирер ь/ен» (1989) Ьам Э. Хэкимовтыц «бйерма» (1990) романдарынд;а У?эк проблема булып кугзрёлдё; Я?ыусылар революциянан Ь'УН илебе^ец у^еш юлы тураЬында уй- ланганда, ауале ы/^^рай караштан Fbrna Ьуратланеп килган куренештэрга яцыса^ карал, ото юлдары хаталар, халык е<?тена яу^ырылран ф^жирэлар хакында таран уйланалар. Был э£эр?эр?э егерменХ^е"У^ты?^ынсы йылдар^ары Ьам арта- банры фажирале, катмарлу^¹ вакигалар уткан тарих итеп кена каралмай, у^^эренен^ ^е^емтэларе менэн мотлак бегенге кендарга килтереп тот'; аштырыла. Шул сактары баш-

^ I

58

баштаклыктар^ы башкарыусылар^ыц да, улар^ыц корбан- дарыныц да байтагы элеге заманда ла йэшэп яталар. Улар бетэЬе лэ кылган кылыктарын йэки я^мыштарын бегенге караштан тороп анализлай^ар, баЬаларра ынтылалар. Я^ыусылар^ыц уззэренец дэ 6ahahbi кесле яцрырай.

Р. Байымов романында бетэ уткэн юлы, кылган кылыктары, хаталары есен бирер яуабын э^лэп, хакЬы? рэнйетелеу^эре ©сен у^е башкалар^ан яуап кетвп, ниге^э Бэлиэхмэт Байрамролов е^гелэнэ. Тэуре комсомолдар^ыц бе- pehe буларак, колхоз ойоштороу^ыц Ьэм кулактарра каршы аяуЬы^ керэштец у^эгендэ булыу, Ьурыштан Ьуц колхоз председателе булып эшлэгэндэ, у? яйын рына карап йэшэ- гэн Мыр^абай менэн бэрелеш вакытында яцылыш Сталин портретына тейеп бысраткан ©сен термэгэ элэгеу, шэхси-ин- тим пландары карышлыктар h. б. бетэЬе герой^ы тэрэн пси- холорик планда характерлаура хе^мэт итеп кенэ калмай, э бетэ шул осор^оц катмарлы Ьулышын ку$ алдына ба^тыра.

Башкорт прозаЬында беренсе булып тиерлек Р. Байы­мов колхоздар ойоштороу^ыц ауыл кешелэренэ кеслэп тарылран хэл икэнлеген курЬэтте. Романда курЬэтелеуенсэ, колхоз ойоштороу^ыц бер?эн-бер юлы — у^эктэн, ГПУ-нан, килгэн кешелэр^ец крэдтиэндэр^е хекемрэ тарттырыуы, термэ менэн ©ркетеуе. Хатта крэ£тиэндэр?ец килэсэктэ у? я^мышы тураЬында уйланып, колхоз мэсьэлэЬендэ а^ рына шиклэнеп карауы ла «кулак коткоЬо» тип баЬалана. Ошон- дай юл менэн те^елгэн колхоздьщ артабанры тормошон Ьурэтлэгэндэ лэ Р. Байымов Ьэр вакыт райкомдан ебэ- релгэн терл© хаклымы-тугелме курЬэтмэлэр^е утэргэ дусар ителеуе, урындары Ьэр инициативаныц «партия установка- ларына каршы барран баш-баштаклык», «политик Ьукыр- лык» тип баЬаланыуы, райком секретарыныц Ьэм бюро арзаларыньщ куркытыу, демагогия менэн эш итеуе, ауыл- дьщ ысын хэле, колхозсылар я^мышы тураЬында уйлап та карамауы тураЬында я^а.

Боген, «яуап бирер кен» еткэс, колхоздар ойои^ -^ина башлап йерегэн, Ьуцынан о^ак йылдар райком ^бтар?ыц булып, уты^ынсы йылдар^а Fbrna тугел, алтм^т ^хологияпына дар^а ла системага TOFpo калып, бо^оу^ар_;-^оеР генэ» (1УУ^) Hhfmot Хэкимов у^енец деред эшлэгэнм ^СР^СЭ кырка сэиэси тураЬында уйлана башлай: «...Нирмэт ^маУ^ыктыР^{рыс итеп} тэрэндэ, куцел тебендэ генэ яткан

купала биреп куй^ы. Хэ^исэ Хазиз^г мандар^а автор фекере Ьыналган тэжрибэле кешелэр б бэрелеп торран публицис- бэлтерэп калган. Э у^е, Нирмэт ^,; ик анализга тиклем я^ыусы- белэме Ьуц ни эшлэргэ кэрэк *Yⁿ терл© саралар кулланыла.

Юл сатындагы хаталар... Ер?ец кайЬы бер хужаларын ул сакта ер^эн кеслэп айыр^ык, э беген ул у?^е эшлэргэ телэмэй. Тэрэнйылга менэн генэ сиклэнмэй шул был куре- неш, hyHFbi йылдар^а куп тарафтар^ы 6opcoyFa Ьала. TaFbi ла хата ебэрэбе^ме, эллэ яцы у^еш каршылыктарын ки- серэбе^ме? Ер кешеЬен бэхетле итер^эй оло юл кай^а?!»¹

Ошондай бик куп hopay^apFa яуап таба алмай Нирмэт Сабирович. Э. Хэкимовтыц «вйермэ» романында. Укыусы- ныд иртибарын Э. Хэкимов, ниге?2Э, илебе^ец Октябрь ре- волюцияЬынан Ьуцры тарихыныц дурт осорона туплай. ИкеЬе ейермэле — фажигэле: колхоздар ойоштороу Ьэм ку- лактар:?ы, тырыш хе^мэттэре менэн совет власы йылдарын- да бер а? хэллелэр рэтенэ кутэрелгэн крэ^тиэндэр^е кыйра- тыу Ьэм уты^ етенсе йылда ижади Ьэм фекер йеретэ белгэн интеллигенцияны репрессиялау; есенсеЬе — КПСС-тыд егерменсе съезынан hyHFbi «епшетеу» мэле; дуртенсеЬе — торронлок йылдарында яцынан йэн ешоткес Ьалкын елдэр и^кэн заман. Ошо дурт осор бер у?эк герой — гуманизм принциптарында тэрбиэлэнгэн, бвтэ нэмэгэ уценен айык фе- кере булран Ьэм, я^ыусы булып киткэс, ижадында у$ кара- шын кыйыу уткэргэн Искэндэр Мора^ымов я^мышы менэн бэйлелектэ яктыртыла. Шул ук вакытта Иэр осор^оц у? «ге- ройы» бар: коллективлашыу осоронда — коммун Фазыл, уты^ етенсе йылда — Эниф Кэйум, Юные Шэрэй, торронлок йылдарында — Турэкэева h. б. О^ак йылдар дауамында Искэндэр менэн йэнэш чекист Бураншин образы у^терелэ.

Э. Хэкимов колхоздар ойоштороу менэн бэйле ки<^кен вакигалар^ы бетэ аяуЬы^лыры менэн, эле башкорт э?э- биэтендэ ботенлэй курелмэгэнсэ Ьурэтлэй. Куркытыу, янау, партия политикаЬына каршы сьшыу^а рэйеплэу — ошо «сэйэси вакиганы тоткарлыкЬы? аткарыу есон ебэрелгэн» Бураншиндын теп алымдары. Ауылдын мотлак алты кулак раилэЬен Ьергенгэ о^атырра тигэн «разнарядка» буйынса эш _£итеп, уныц урта хэллелэр^е лэ тебе-тамыры менэн йолкоуы хатта «Вон, долой!» тип айбарланран партячейка секретары Фазылда Л$.^а тэу^э аптыраш тыу^ыра. Тик Бураншин нага­ны алдында _;У^Л мэлйерэп кала. Бер нисэ ярлы крэ^тиэн менэн бергэ кЧскэндэр генэ yFa каршы сыра Ьэм партия эшенэ аяк салыу^ ..ЗЦ рэйеплэнэ.

Йэмриэттэ бер-б артлы яЬалып торран ошондай хата­лар Ьэм 6o?oy?apFa \каршы керэш коралы итеп Искэндэр нэфис э?эбиэтте ЬайлгЭммэ, коллективлашыу осоронда

¹ Байымов Р. Яуап бирер кв?'*⁴-— @фв, 1989, 168-се б.

60

хаклык есен тарткылашыу^ары, и^кэртеу-ки^этеу^эр менэн сиклэнеп, хэуеф-хэтэрИез тамамланЬа ла, уты^ етенсе йыл- дын аяуЬыз ейермэйе уны аямай.

Замандыц кешелекЬе^леге Искэндэр^ец Ьэлэк булгандан Иуц Иакланып калган романыньщ кулъя^маИын алтмышын- сы йылдар^а бер намы^Ьы? бэндэнец алып йэшереуендэ лэ, 0л кэ комитетында ултырыусы Турэкэевалар^ыц уныц э^эр^эрен ба^тырма^ка тырышыуында ла куренэ.

Э^эр^э драматик осор^оц ауыр атмосфераЬы Хэ?исэ Барласовна h. б. персонаждар я^мышында ла асык сагыла.

Ьурзтлэнгзн тенденциялар^ан йэмгиэтебе^ец Ьуцры кендэргэ тиклем арына алмауын да той^ора я^ыусы. Элегз кылган кылыктар есен укенеу ?з, тэубз лэ юк. Бер^эн-бер укенеусе — Фазыл.

Ьуцры йылдар^а ижад ителгэн проза э^эр^эрендэ фекер тослоро, замандыц меЬим проблемалары турайында уйла- ныу кесэйгзндзн-кесзйз бара.

Герой^ар тормош хэлдзрен у^^зренсэ анализлай^ар, куренештэр Ьэм диалогтар эске монологтар менэн, хзтерлзу Ьзм кисерештзр менэн аралаша.

С. Шэрипов «Хушлашмайым.Ь романында илдец удар те^елешен, кыры? тэбигэт косагындары ауыр хе^мэтте, яй- ланмаган Ьалдат тормошон, улемесле фажигэлэр^е Ьу- рэтлэп, бегенге замандаштар^ыц сы^амлык, хе^мэт Ьейеусэнлек сифаттарын, терле миллэт кешелэренец (э^эр^э башкорт Билалов, татар Шайикамалов, рус Салюков, эвен Николай h. б. персонаждар кэу^элэндерелэ) у?-ара дус- лырын сагылдырыу менэн бергэ, халыктыц уты^ынсы йыл- дар^агы законЬы^лыктар менэн бэйле фажирэЬен дэ кур- Ьэтэ. У?эк герой Дамир Тимановтыц уты^ынсы йылдар^а ре­прессия корбаны булган олатаЬы элеге БАМ те^елеше барран урындар^а яфа сиккэн. Автор ошо конкрет бер тейэк яр^амында ике ocop^aFbi ике быуын я^мышын у^-ара

Ьуцры йылдар?а ил кулэмендэ йэмриэт королошона у^гэрештэр индереу менэн бэйле катмарлы процестар^ыц ижтимаги тормошка Ьэм кешелэр^ец психологияйына ниндэй йоронто яЬауын Д. Булэков «Бумер бер генэ» (1992) романында берсэ мажаралы-детектив, берсэ кырка сэйэси Иэм рухи бэрелешле ситуациялар^а мауыктыррыс итеп Ьурэтлэне.

Бемумэн, Ьуцры йылдар^агы романдар^а автор фекере лэ тэрэнэйгэндэн-тэрэнэйэ. Ку?гэ бэрелеп торран публицис- тиклыктан алып тэрэн психологик анализга тиклем я^ыусы- ныц фекер арышын биреусе куп терле саралар кулланыла.

61

Юл сатындагы хаталар... Ер?ец кайЬы бер хужаларын ул сакта ер^эн кеслэп айыр^ык, э беген ул у?^е эшлэргэ телэмэй. Тэрэнйылга менэн генэ сиклэнмэй шул был куре- неш, hyHFbi йылдар^а куп тарафтар^ы 6opcoyFa Ьала. TaFbi ла хата ебэрэбе^ме, эллэ яцы у^еш каршылыктарын ки- серэбе^ме? Ер кешеЬен бэхетле итер^эй оло юл кай^а?!»¹

Ошондай бик куп hopay^apFa яуап таба алмай Нирмэт Сабирович. Э. Хэкимовтыц «вйермэ» романында. Укыусы- ныд иртибарын Э. Хэкимов, ниге?2Э, илебе^ец Октябрь ре- волюцияЬынан Ьуцры тарихыныц дурт осорона туплай. ИкеЬе ейермэле — фажигэле: колхоздар ойоштороу Ьэм ку- лактар:?ы, тырыш хе^мэттэре менэн совет власы йылдарын- да бер а? хэллелэр рэтенэ кутэрелгэн крэ^тиэндэр^е кыйра- тыу Ьэм уты^ етенсе йылда ижади Ьэм фекер йеретэ белгэн интеллигенцияны репрессиялау; есенсеЬе — КПСС-тыд егерменсе съезынан hyHFbi «епшетеу» мэле; дуртенсеЬе — торронлок йылдарында яцынан йэн ешоткес Ьалкын елдэр и^кэн заман. Ошо дурт осор бер у?эк герой — гуманизм принциптарында тэрбиэлэнгэн, бвтэ нэмэгэ уценен айык фе- кере булран Ьэм, я^ыусы булып киткэс, ижадында у$ кара- шын кыйыу уткэргэн Искэндэр Мора^ымов я^мышы менэн бэйлелектэ яктыртыла. Шул ук вакытта Иэр осор^оц у? «ге- ройы» бар: коллективлашыу осоронда — коммун Фазыл, уты^ етенсе йылда — Эниф Кэйум, Юные Шэрэй, торронлок йылдарында — Турэкэева h. б. О^ак йылдар дауамында Искэндэр менэн йэнэш чекист Бураншин образы у^терелэ.

Э. Хэкимов колхоздар ойоштороу менэн бэйле ки<^кен вакигалар^ы бетэ аяуЬы^лыры менэн, эле башкорт э?э- биэтендэ ботенлэй курелмэгэнсэ Ьурэтлэй. Куркытыу, янау, партия политикаЬына каршы сьшыу^а рэйеплэу — ошо «сэйэси вакиганы тоткарлыкЬы? аткарыу есон ебэрелгэн» Бураншиндын теп алымдары. Ауылдын мотлак алты кулак раилэЬен Ьергенгэ о^атырра тигэн «разнарядка» буйынса эш _£итеп, уныц урта хэллелэр^е лэ тебе-тамыры менэн йолкоуы хатта «Вон, долой!» тип айбарланран партячейка секретары Фазылда Л$.^а тэу^э аптыраш тыу^ыра. Тик Бураншин нага­ны алдында _;У^Л мэлйерэп кала. Бер нисэ ярлы крэ^тиэн менэн бергэ кЧскэндэр генэ yFa каршы сыра Ьэм партия эшенэ аяк салыу^ ..ЗЦ рэйеплэнэ.

Йэмриэттэ бер-б артлы яЬалып торран ошондай хата­лар Ьэм 6o?oy?apFa \каршы керэш коралы итеп Искэндэр нэфис э?эбиэтте ЬайлгЭммэ, коллективлашыу осоронда

¹ Байымов Р. Яуап бирер кв?'*⁴-— @фв, 1989, 168-се б.

60

хаклык есен тарткылашыу^ары, и^кэртеу-ки^этеу^эр менэн сиклэнеп, хэуеф-хэтэрИез тамамланЬа ла, уты^ етенсе йыл- дын аяуЬыз ейермэйе уны аямай.

Замандыц кешелекЬе^леге Искэндэр^ец Ьэлэк булгандан Иуц Иакланып калган романыньщ кулъя^маИын алтмышын- сы йылдар^а бер намы^Ьы? бэндэнец алып йэшереуендэ лэ, 0л кэ комитетында ултырыусы Турэкэевалар^ыц уныц э^эр^эрен ба^тырма^ка тырышыуында ла куренэ.

Э^эр^э драматик осор^оц ауыр атмосфераЬы Хэ?исэ Барласовна h. б. персонаждар я^мышында ла асык сагыла.

Ьурзтлэнгзн тенденциялар^ан йэмгиэтебе^ец Ьуцры кендэргэ тиклем арына алмауын да той^ора я^ыусы. Элегз кылган кылыктар есен укенеу ?з, тэубз лэ юк. Бер^эн-бер укенеусе — Фазыл.

Ьуцры йылдар^а ижад ителгэн проза э^эр^эрендэ фекер тослоро, замандыц меЬим проблемалары турайында уйла- ныу кесэйгзндзн-кесзйз бара.

Герой^ар тормош хэлдзрен у^^зренсэ анализлай^ар, куренештэр Ьэм диалогтар эске монологтар менэн, хзтерлзу Ьзм кисерештзр менэн аралаша.

С. Шэрипов «Хушлашмайым.Ь романында илдец удар те^елешен, кыры? тэбигэт косагындары ауыр хе^мэтте, яй- ланмаган Ьалдат тормошон, улемесле фажигэлэр^е Ьу- рэтлэп, бегенге замандаштар^ыц сы^амлык, хе^мэт Ьейеусэнлек сифаттарын, терле миллэт кешелэренец (э^эр^э башкорт Билалов, татар Шайикамалов, рус Салюков, эвен Николай h. б. персонаждар кэу^элэндерелэ) у?-ара дус- лырын сагылдырыу менэн бергэ, халыктыц уты^ынсы йыл- дар^агы законЬы^лыктар менэн бэйле фажирэЬен дэ кур- Ьэтэ. У?эк герой Дамир Тимановтыц уты^ынсы йылдар^а ре­прессия корбаны булган олатаЬы элеге БАМ те^елеше барран урындар^а яфа сиккэн. Автор ошо конкрет бер тейэк яр^амында ике ocop^aFbi ике быуын я^мышын у^-ара

Ьуцры йылдар?а ил кулэмендэ йэмриэт королошона у^гэрештэр индереу менэн бэйле катмарлы процестар^ыц ижтимаги тормошка Ьэм кешелэр^ец психологияйына ниндэй йоронто яЬауын Д. Булэков «Бумер бер генэ» (1992) романында берсэ мажаралы-детектив, берсэ кырка сэйэси Иэм рухи бэрелешле ситуациялар^а мауыктыррыс итеп Ьурэтлэне.

Бемумэн, Ьуцры йылдар^агы романдар^а автор фекере лэ тэрэнэйгэндэн-тэрэнэйэ. Ку?гэ бэрелеп торран публицис- тиклыктан алып тэрэн психологик анализга тиклем я^ыусы- ныц фекер арышын биреусе куп терле саралар кулланыла.

61

Юл сатындагы хаталар... Ер?ец кайЬы бер хужаларын ул сакта ер^эн кеслэп айыр^ык, э беген ул у?^е эшлэргэ телэмэй. Тэрэнйылга менэн генэ сиклэнмэй шул был куре- неш, hyHFbi йылдар^а куп тарафтар^ы 6opcoyFa Ьала. TaFbi ла хата ебэрэбе^ме, эллэ яцы у^еш каршылыктарын ки- серэбе^ме? Ер кешеЬен бэхетле итер^эй оло юл кай^а?!»¹

Ошондай бик куп hopay^apFa яуап таба алмай Нирмэт Сабирович. Э. Хэкимовтыц «вйермэ» романында. Укыусы- ныд иртибарын Э. Хэкимов, ниге?2Э, илебе^ец Октябрь ре- волюцияЬынан Ьуцры тарихыныц дурт осорона туплай. ИкеЬе ейермэле — фажигэле: колхоздар ойоштороу Ьэм ку- лактар:?ы, тырыш хе^мэттэре менэн совет власы йылдарын- да бер а? хэллелэр рэтенэ кутэрелгэн крэ^тиэндэр^е кыйра- тыу Ьэм уты^ етенсе йылда ижади Ьэм фекер йеретэ белгэн интеллигенцияны репрессиялау; есенсеЬе — КПСС-тыд егерменсе съезынан hyHFbi «епшетеу» мэле; дуртенсеЬе — торронлок йылдарында яцынан йэн ешоткес Ьалкын елдэр и^кэн заман. Ошо дурт осор бер у?эк герой — гуманизм принциптарында тэрбиэлэнгэн, бвтэ нэмэгэ уценен айык фе- кере булран Ьэм, я^ыусы булып киткэс, ижадында у$ кара- шын кыйыу уткэргэн Искэндэр Мора^ымов я^мышы менэн бэйлелектэ яктыртыла. Шул ук вакытта Иэр осор^оц у? «ге- ройы» бар: коллективлашыу осоронда — коммун Фазыл, уты^ етенсе йылда — Эниф Кэйум, Юные Шэрэй, торронлок йылдарында — Турэкэева h. б. О^ак йылдар дауамында Искэндэр менэн йэнэш чекист Бураншин образы у^терелэ.

Э. Хэкимов колхоздар ойоштороу менэн бэйле ки<^кен вакигалар^ы бетэ аяуЬы^лыры менэн, эле башкорт э?э- биэтендэ ботенлэй курелмэгэнсэ Ьурэтлэй. Куркытыу, янау, партия политикаЬына каршы сьшыу^а рэйеплэу — ошо «сэйэси вакиганы тоткарлыкЬы? аткарыу есон ебэрелгэн» Бураншиндын теп алымдары. Ауылдын мотлак алты кулак раилэЬен Ьергенгэ о^атырра тигэн «разнарядка» буйынса эш _£итеп, уныц урта хэллелэр^е лэ тебе-тамыры менэн йолкоуы хатта «Вон, долой!» тип айбарланран партячейка секретары Фазылда Л$.^а тэу^э аптыраш тыу^ыра. Тик Бураншин нага­ны алдында _;У^Л мэлйерэп кала. Бер нисэ ярлы крэ^тиэн менэн бергэ кЧскэндэр генэ yFa каршы сыра Ьэм партия эшенэ аяк салыу^ ..ЗЦ рэйеплэнэ.

Йэмриэттэ бер-б артлы яЬалып торран ошондай хата­лар Ьэм 6o?oy?apFa \каршы керэш коралы итеп Искэндэр нэфис э?эбиэтте ЬайлгЭммэ, коллективлашыу осоронда

¹ Байымов Р. Яуап бирер кв?'*⁴-— @фв, 1989, 168-се б.

60

хаклык есен тарткылашыу^ары, и^кэртеу-ки^этеу^эр менэн сиклэнеп, хэуеф-хэтэрИез тамамланЬа ла, уты^ етенсе йыл- дын аяуЬыз ейермэйе уны аямай.

Замандыц кешелекЬе^леге Искэндэр^ец Ьэлэк булгандан Иуц Иакланып калган романыньщ кулъя^маИын алтмышын- сы йылдар^а бер намы^Ьы? бэндэнец алып йэшереуендэ лэ, 0л кэ комитетында ултырыусы Турэкэевалар^ыц уныц э^эр^эрен ба^тырма^ка тырышыуында ла куренэ.

Э^эр^э драматик осор^оц ауыр атмосфераЬы Хэ?исэ Барласовна h. б. персонаждар я^мышында ла асык сагыла.

Ьурзтлэнгзн тенденциялар^ан йэмгиэтебе^ец Ьуцры кендэргэ тиклем арына алмауын да той^ора я^ыусы. Элегз кылган кылыктар есен укенеу ?з, тэубз лэ юк. Бер^эн-бер укенеусе — Фазыл.

Ьуцры йылдар^а ижад ителгэн проза э^эр^эрендэ фекер тослоро, замандыц меЬим проблемалары турайында уйла- ныу кесэйгзндзн-кесзйз бара.

Герой^ар тормош хэлдзрен у^^зренсэ анализлай^ар, куренештэр Ьэм диалогтар эске монологтар менэн, хзтерлзу Ьзм кисерештзр менэн аралаша.

С. Шэрипов «Хушлашмайым.Ь романында илдец удар те^елешен, кыры? тэбигэт косагындары ауыр хе^мэтте, яй- ланмаган Ьалдат тормошон, улемесле фажигэлэр^е Ьу- рэтлэп, бегенге замандаштар^ыц сы^амлык, хе^мэт Ьейеусэнлек сифаттарын, терле миллэт кешелэренец (э^эр^э башкорт Билалов, татар Шайикамалов, рус Салюков, эвен Николай h. б. персонаждар кэу^элэндерелэ) у?-ара дус- лырын сагылдырыу менэн бергэ, халыктыц уты^ынсы йыл- дар^агы законЬы^лыктар менэн бэйле фажирэЬен дэ кур- Ьэтэ. У?эк герой Дамир Тимановтыц уты^ынсы йылдар^а ре­прессия корбаны булган олатаЬы элеге БАМ те^елеше барран урындар^а яфа сиккэн. Автор ошо конкрет бер тейэк яр^амында ике ocop^aFbi ике быуын я^мышын у^-ара

Ьуцры йылдар?а ил кулэмендэ йэмриэт королошона у^гэрештэр индереу менэн бэйле катмарлы процестар^ыц ижтимаги тормошка Ьэм кешелэр^ец психологияйына ниндэй йоронто яЬауын Д. Булэков «Бумер бер генэ» (1992) романында берсэ мажаралы-детектив, берсэ кырка сэйэси Иэм рухи бэрелешле ситуациялар^а мауыктыррыс итеп Ьурэтлэне.

Бемумэн, Ьуцры йылдар^агы романдар^а автор фекере лэ тэрэнэйгэндэн-тэрэнэйэ. Ку?гэ бэрелеп торран публицис- тиклыктан алып тэрэн психологик анализга тиклем я^ыусы- ныц фекер арышын биреусе куп терле саралар кулланыла.

61

Былар прозанын заманды сагылдырыу юлында Ьаман да яцы Ьы^аттар менэн байый барыуы тураЬында Ьейлэй.

4

Заман темаИына арналран проза э^эр^эренен кубеЬендэ кендэлек вакиралар, герой^ар^ын уй-кисерештэре Иэм, ремумон, я^мыштары кайЬылыр бер яры менэн Бейок Ватан hyFbiuibi йылдарына барып тоташа. Сенки hyFbiiu, я^ыусы- лар Иурэтлэуенсэ, илебе^ тарихыныц рына тугел, ботэ бы- уын кешелэре тормошонон меЬим бер этабы булып тора, ©лкэн быуын герой^ар есвн у л — актив эшмэкэрлекте йомраклап куйран бер момент, урта быуындар ©сен харак­тер ныклырына аяуЬы^ Ьынау Ьэм сынырыу йылдары, э йэшерэктэр ©сен — ауыр юл башы. Шура курэ замандаш герой^ар^ы кэузэлэндергэндэ, я^ыусылар был йылдарра йыш мерэжэрэт итэлэр, персонаждар ?а шул ауыр Ьэм геро- ик ocopFa эленэн-эле боролоп карай^ар. Хатта кайЬы бер э^эр^эр^э герой^ыц hyFbiiu осорондары батырлыры ла, унан hynFbi румерендэге фи^экэрлеге лэ бер^эй сарылыш таба.

Илебе^^ец бойондорокЬо^лого есен керэшселэр^ен, меЬэбэт образдарын Ьынландырран бындай э^эр^эр, бегенг© кендец каршылыклы проблемаларын хэл итеусе йэки алы£ тарихтьщ бай сэхифэлэрен сарылдырыусы китаптар менэн бер рэттэн, hynFbi йылдар прозаИынын; теп идея-эстетик йунэлешен билдэлэй^эр.

Илебе^ кешелэренец hyFbiuiTaFbi батырль^ы элеккерэк э^эр^эр^э бер а? тура Ьы^ыклырак хэл ителИэ, башлыса дошманра нэфрэт тойтоЬона, yFa каршы керэштэ куркыу Иэм аяу белмэугэ ба^ым яНалЬа, прозаиктар хэ?ер фа- шизмра каршы керэштец катмарлылырын Ьурэтлэргэ, пат­риотизм Иэм рух ныклырынъщ асылына утеп керергэ, соци- аль тамыр^арын асырра, Иурыш Ьэм кеше проблемаЬын эхлэки планда хэл итергэ тырышалар.

Д. Исламовтыц тикшерелэ торран осор^од башында ук донъя кургэн «Мэскэу юлы» (1967) романында Ватан Ьурышы вакиралары киц масштабта, панорамалы итеп тэ Ьурэтлэнэ, шул ук вакытта герой^ар^ыц эске донъяНын, драматик мэл менэн бэйле кисерештэрен, караш-ынтылыш- тарын яктыртыура ла етди иртибар бирелэ. Рухи-эхлэки кест© сагылдырыу ярынан романдыц кыркынсы йылдар ба- шындары тыныс, якты тормошто Ьурэтлэу менэн башланы- уы эНэмиэтле роль уйнай. Башкортостан ауылдарыньщ бе- реИендэ Ьабантуйра йыйылран халыктыц, фашистар^ьщ иле- бе^гэ ба^ып инеуе тураИындары хэбэр^е ишетеу менэн, кунелле байрамды кыры^ митингыра эуерелдереп ебэреуе

62

ук халык массаларыньщ илде Ьаклар есен дэррэу кутэре- лергэ эзер тороуын курЬэтэ.

Артабан э^эрзэ ир-аттарзыц яу кырына китеуе лэ, Кызыл Армия частарыныц тыныс шарттарзан капыл hyFbiui эсенэ ташланыуы ла, дошман кьк^ымы а^тында артка сиге- неузэр зэ, камалыуза калып, уны йырып сьтыузар 3а, Мэскэу эргэЬендэ гитлерсыларзыц Ьежумен туктатып, тэуге ецеугэ елгэшеузэр зэ киц Ьэм тэфсиллэп сагылдырыла. Шул ук вакытта алы<£ тылда 6apFaH куренештэр зэ тасуирлана. Геройзар ?а тормошта, керэш Ьызыгында тоткан урындары, дэрэжэлэре, характер Ьызаттары, караштары, кылыктары менэн Тэйэт терлелэр. Унда башкорт ауылыныц ябай крэ^тиэндэренэн алып Кызыл Армия генералдарына тиклем куп терле персонаждар хэрэкэт итэ. hyFbim Ьымак иц ки^кен, бетэ булмышыцды асып Ьалыузы талап иткэн ситуа­ция уларзыц бетэЬенец дэ тыныс шарттарза кузгэ ташлан- маран байтак сифаттарын е^кэ калкыта, ялангасландырып курЬэтэ. Гр аждандар Ьугышында ук геройлык курЬэткэн, Ьуцынан ауылда социализм тезейем тип тырышып йерегэн ябай крэ^тиэн Билемдар Кусэрбаев Ьугышта ла тыуран илгэ, халкына бирелгэнлеге менэн характерлана. Генерал Корсавин, полковник Богданов, комиссар, сыуаш егете Куд­ряш, капитан Ильяс Бэхтизин Ь. б. Ьурышсыларзыц ыцгай образдары конкрет хэрэкэттэре, тэрэн кисерештэре аша кэузэлэндерелэ. Электэн уз мэнфэгэтен генэ кузэтеп йэшэгэн, бозоклоктары, кара эштэре менэн дэ характер- ланган Окаянный Михайло Ьымак каршылыклы шэхестэрзе лэ hyFbim уззэренец илгэ Ьэм халыкка менэсэбэте тураЬын- да уйланырга мэжбур итэ. Бик ук тура юл менэн йыймаган ботэ хазинаЬын ул оборона фондына тапшыра. Тыныс йыл- дарза узен шэп итеп курЬэтеп килгэн купшы майор Платов иЬэ беренсе Ьынаузы ла утэ алмай, камалыуза калыу менэн, хыянат юлына ба^а. Э^эрзэ ил язмышын хэл иткэн оло керэш куренештэре терле рухи Ьызатлы кешелэр араЬындагы катмарлы менэсэбэттэр менэн кушылып китэ. Ьурэтлэнгэн картиналар геройзарзыц кисерештэре, ав- торзыц киц дейемлэштереузэр яЬаган уйланыузары менэн берлэшеп, ки^кен тарихи осорзоц социаль-философик Ьэм психологик панорамаЬын тыузыра. Романдыц узэгендэ торран Мэскэу юлы образы символ кимэленэ кутэрелеп, бетэ илебеззец тарихи юлы, азатлык, бойондорокЬозлок есен керэш юлы булып кэузэлэнэ.

Языусыларзыц Ьаман у^э барган ижади тэжрибэЬенэ, куп миллэтле тугандаш эзэбиэттэр тэжрибэЬенэ бэйле рэуештэ hyFbim темаЬын хэл итеу башкорт прозаЬында ар-

63

табан камиллаша, унын у?енэ ^гено ^хас законлыктары нырырак асыклана бара hyFbiui тураЬындагы э^эр^эр^ен проблематикаЬы кинэйэ, улар жанр Ьэм стиль э^лэнеу^эре ярынан байый, хикэйэлэу структураЬы терлелэнэ бара. Ниндэй вакиралар^ы Ьайлау^арына Ьэм улар^ы нисек Ьу- рэтлэу^эренэ, герой^ар^ы кэу^элэндереу^э ниндэйерэк ысулдар кулланылыуына, стиль у^енсэлектэренэ карап, был э^эр^эр бер нисэ теркемде тэшкил итэлэр.

Бейек Ватан Ьурышына арналган э^эр^эр^ен ^yp FbiHa теркеме, ниге^э, бер персонажды у^эккэ куйып, уньщ герой булып формалашыуы процесын да, керэш юлын да о^айлы вакыт Ьу^ымында сагылдыра. В. Исхаков «Бэхтизин» (1973), И. Абдуллин «Кош юлынан барам» (1982) романда- рында, Я. Хамматов «Тыуган кон» (1975) романында, Р. ©метбаев «Генерал Кусимов» (1989) Ьэм Эмир Эминев «Мец до беренсе разап» (1992) исемле документаль повеста- рында конкрет тарихи шэхестэр^ен — Ьурышта фи^экэрлек курЬэткэн Башкортостан улдары Эхтэм Бэхтизиндын, Бэбделбэр Фэтхинуровтын (э£эр?эр?э ул Нур Фэтихов тип алына), Минлегэле Бебэй^уллиндын, ТаЬир Кусимовтын, Бафури районы Янгы? кайын ауылынын яугир егете Сэйфулла Мэжитовтын Ьэм башка Ьурышсылар^ын героик рухын тарихи-биографик планда кэу^элэндер^елэр. Совет Ьурышсыларынын дойемлэштерелгзн образдарын у^эккэ куйган э^эр^эр^эн — И. Биззэтуллиндын «Икенсе бейеклек»

1977. , Э. Чаныштын «Санк-санк итэ Ирэндек беркото»

1978. , И. Абдуллиндын «Тол катындар иламай» (1981) Ьэм «Кояш байымай ?а байымай» (1991) романдары, Б. Аллая- ровтын «Бер юлдан» (1969), «Хинган тау^ары аша» (1975), 3. Хисмэтуллиндын «Тан алдынан» (1970) повестарын атап булыр ине. Улар^а ла герой^ар^ьщ тормош Ьэм корэш юл- дары шактай о^айлы вакыт эсендэ курЬэтелэ, характер^ары формалашыу процесын яктыртыура ?ур FbiHa урын бирелэ. Ьурыш улар^ьщ ошо тормош юлынын ин кесергэнешле, ин яуаплы этабы буларак Ьурэтлэнэ. В. Исхаков романында Бэхтизиндын революцияга тиклемге у^мерлек осоро, берен­се донъя hyFbiHJbi, революционер-керэшсе булып китеуе, ар-' табан граждандар Ьурышындагы батырлыктары хикэйэ ителэ. Ватан Ьурышында дивизия менэн командалык итеп, фронтта фи^экэрлек курЬэтеуе — унын ботэ у^еш юлынын логик дауамы, румеренен лайыклы ftoMFaFbi була.

И. Биззэтуллиндын «Икенсе бейеклек» романында ла ге- рой^ар^ьщ у^еш Ьэм йэшэу юлында Ьурыш ин кесергэнешле, ин яуаплы бер мэл итеп бирелэ. В. Исхаков романында ге­рой яулап алган беренсе бейеклек граждандар Ьурышында

64

едеу булЬа, И. Биззэтуллин э^эрендэ ул — колхоздар ойош- тороу, ауылга яды тормош саткылары, яды культура инде- реу есен керэш; а инде Ватан Нугышы — герой?ар есен тары ла яуаплырак, ауырырак Ьэм юрарырак икенсе бейеклек те^ендэ Ьурэтлэнэ.

Был a^ap^ap^a герой?ар?ыд фронт шарттарында асылран ныклы характеры улар^ыд сирек быуат буйынса форма- лашкан, бейеклектар^эн-бейеклектарга сарыулана килгэн кешелек Ьы^аттарыныд яды бер яктылык менэн балкыуы ул.

И. Абдуллиндыд «Кош юлынан барам», Я. Хамматовтыд «Тыуран кен» романдарында герой^ар^ыд йондо? булып кутэрелер тоуге бейеклеге ошо hyFbiui йылдарына тура кило, о yFa тиклемге о^он-о^ак бала сак Ном йэшлек йылда- ры — ана шул йондо^^ар^ыд нисек итеп гелтлэп кабыныу кимэленэ етеу осоро ул. И. Абдуллин да, Я. Хамматов та ге- рой?ар?ыд тыуран кендэренэн башлап ил азатлыры, халык бэхете осон румер^эрен бирер^эй патриоттар булып у^еугэ килтергэн hap фактты тафсиллэп курИэтэлэр, персонаждар тормошондары ябай Fbma конкуреш деталдэрена лэ улар^ыд Ьудры я^мыштары яктылырынан карап таран мэрэнэ Ьала- лар, художестволы дейомлэштереу яЬай^ар. «Кош юлынан барам» романы геройыныд ауылы халыкка «Кы^ыл парти­зан ©ръя^ы» тигэн исем менан билдэле. Ун Ьиге^енсе йыл- да Кашириндыд «тимер ташкын»ы шул ауыл аша утэ Ьэм кыркка якын ир-егет ошо ташкынра шишмэ булып кушыла. Был хал Нур^ыд куделена кесе йэшенан Ьедеп кала. Я. Хам­матов романындары Мидлерале Бебэй?уллиндыд у^мер йыл- дары ауылдар^ы у^гартеп короу осен барран кы?ыу кораш Ьэм рэсми пропагандара, hap ядылыкка мекиббэн киткан йаштэр араЬында ысынлап та йашэган романтик кутэренке- лек мэленэ тура кила. Бик йашлэй ул кумзк эшка, ижтимари тормошка катнашып кита. Йэшлек романтикаЬы Мидлерале куделена ширри илЬам уты ЬалЬа, Нур Фатиховта музыкага Ьэлэтлелек уята. Герой^ар шул осор^од типик алдынры йэш кешеЬе булып кэу^элэнэлар.

Шул ук вакытта Мидлегэлелар, Нур?ар, И. Биззэтуллин романындары Ай^ар^ар, Юлай^ар, Э. Чаныштыд «Кук кукрэтеп, ер тетратеп...» повесындары Хай^ар^ар, Мораттар быуыны «Эгар иртагэ hyFbiiu булЬа...» тигэн йыр?ы йырлап Ьэм тыдлап у<?э.

Бемумэн, hyFbim герой^арыныд о^айлы тормош юлын сагылдырран а^эр^эр^э шахестед рух биографияЬы асык бу­лып ку? алдына ба^а. Ье^емтэлэ улар^ыд хэрби батыр- лыктары, фи^акэрлектаре котелмэган бер сифат булып

3 — 225

65

тугел, а йэмриэттец шэхесте формалаштырыуыньщ Ье^ем- тэЬе, тормоштарыныц логик дауамы булып кау^элэнэ.

Дере£, конкрет прототиплы герой^ар^ы кэу^элэндергэн э^эр-зэр^э улар^ыц Ьурышка кабарге у^еш юлын яктыртыу^а очеркка тартымлык, эпизодтар^ы иллюстратив характерна файналаныу $а ку^га ташлана. «Тыуран кон» романында иЬэ Бебэйнуллиндын балалык йылдарын сарылдырранда гел якшы яктан рына, киласэк Ьурышта батыр буласары таунэн ук мадлайына я^ып куйылган Ьымак Ьуратлау $о урын ал- ды. Геройныц Ьурыштары хэрэкатен Ьэм кисерештэреи hyp этлаганда инде Я. Хамматов бындай «плакат»лыктан котола. Бында персонаж ысын каршылыктар эсенэ куйыла, Ьеномтэлэ уныц хэрэкаттэре тэбирилэшэ, тауге елештэге об­раз-иллюстрация ысын художестволы образ менэн алмаш- тырыла.

Я?ыусылар hyFbiui герой?арыныц характерын, фи?э- кэрлек сифаттарын бер фокуска туплап, конкрет бер эпизод аша ла калкыу итеп бирнелэр. Бындай э^эр^эр башкорт хэрби прозаЬыныц икенсе бер теркомон тэшкил итте.

Э. Хэкимовтыц «Осар коштар» (1970), «АкЬак буре» (1976), «Купер» (1974), Э. Чаныштыц «Кук кукрэтеп, ер тетрэтеп» (1982) повестарында герой^ар Ьурыштыц конкрет без эпизодына, айырым бер операцияра бэйле рауешта ком- позицион унакте тэшкил иткан вакира тирэЬена туплап Ьурэтлэнэлэр. «Осар коштар» э^эренда Днепр аръярында дошман тылына ташланран кескэй гена десант отрядыныц фашистар менэн аяуЬын бэрелештаре, партизан Ьэм ауыл кешелэре менэн бэйлэнешка инеп, Ьожум итеусе совет рэскарнэренэ юл асыу факты, автор^ыц уценен баЬалауын- са, «донъяны айкаран нур hyFbiui йылъя?маЬыныц бер гена сахифэЬе»¹ алына. Вакиралар^ыц куйылыры, хэл-хэрэкэт- тэрнец ки^кенлеге ун алты йэшлек радист Корим Аннабаев- ты, шулай ук Ваня Рябчиковты, Махмут Д^акиевты, лейте­нант Чукреевты, партизан Платон бабай^ы кы^ка вакыт эсендэ бета кисереш-тойролары менан характерларга мемкинлек бирган. •

Фронт hbiHbiFbi аша утеп, партизандар менэн бэйлэ- нешка инергэ тейешле кескенэ отрядтыц дошман менэн ос- рашып, вакытынан алда бэрелешкэ ыльшыуы Ьэм шул аркала тыуран кесорганеш — «АкЬак буре» повесыныц, Ьу­рыштыц Ьуцры кондарендэ Венгрия ерендэ стратегии яктан меЬим урын тоткан балакай гена купер есен бэрелеш «Купер» повесыныц сюжет ниге^ендэ ята.

¹ Хэкимов Э. Осар коштар.— ©фе, 1974, 85-се б.

Э. Хэкимов дошман мензн бэрелештен ин ки^кен мо- менттарында герой:?ар?ын у?-у??эрен нисек тотоуын тэфсил- лэп Ьурэтлэй, улар куцелендэ кайнаган хис-тойголарра ?ур иртибар бирз.

Ьурыштын локаль бер куренешендэ генз лз я^ыусы Ьэр бер бэрелештен оло керэш процесында тоткан урынын билдэлэй, ошонда совет кешелэренен патриотизм тойролары ла, фи^экэрлек Ьы^аттары ла сарыла. Герой^ар уткэн тор- моштарын да ку? алдынан у^аралар, килзсэк тураЬындагы хыялдары ла ялтлап-ялтлап китэ, керэштзщтзре мензн менэсзбэттзре лз яктыртыла, дошманра караштары ла caFbiy булып асыла.

Герой^ар^ын тыуран яктарында у^ан эуэлге тормошта- ры, бегенге я^мыштары тураЬында уйланыу^ары, кисереш- тзр муллыры Э. Хэкимов повестарында вакигалар^ы урын Ьэм вакыт ярынан бик ыксым сарылдырран сурзттз лз за- мандын Ьэм тормоштон кин панорамаЬын тыу^ырырра мемкинлек бирз. hyFbini куренештэрен вакыт ярынан йый- нак итеп Ьурэтлзгзн э£эр£эр?ен йекмэтке Ьый^ырышы ?у- рая, улар^а характер^ар $а, хис-тойролар ?а калкыу итеп бирелэ, психологик тэрэнлек тэьмин ителз.

Э. Хзкимовтын повестары, Э. Вахитов билдэлзуенсз, ге- рой^ар психологияЬын нескз итеп сагылдырыуы Ьэм эске драматизмы ярынан В. Быков повестары мензн ауаздаштар.

hyFbini герой^арын кзу^элэндергзн з^эр^эр^ен есенсе теркемен И. Абдуллиндын «Хуш, Рим!» (1969), Н. Мусиндын «Ьайлап алган я^мыш» (1972) романдары, Э. Байрамовтын «Ьукмактары йондо^ар» (1976) повесы Ьымак совет ке- шелэренен дошман тылындагы керзшен сарылдырран з^зр^зр тэшкил итз.

Был эдэр:?эр?ен герой^ары фашистар^ын у? ояларын- дары катмарлы керзштз юрары патриотизм, характер нык лыры курЬэтэлэр.

Ьурыш герой?арын кзу^злзндергзн э^зр^зр^ен йзнз бер теркеме — автобиографии материалга ниге?лэнгэн повестар Ьэм романдар. Ш. Бикколдон «Эле йзшэйбе^ икзн» (1976), И. Биззэтуллиндын «Улгзндзн Ьун уты? йыл» (1980) роман- дарында автор^ар^ын Ьурышта кургзндзре Ьэм тойрандары, мен улемде кисеп, тыныс тормошка кайтыуы художестволы дейемлэштерелеп, конкрет шзхес я^мышы типик образ кимэленэ кутзрелз. Бындай э^эр^эр^ен теп у^енсэлеге шун- да, улар у^зк герой^ын керэш юлын кайнар тойролары мензн тыры^ бзйлэп, оло тарихи тетрэу^эр^е, енеу кыуаны- сын Ьэм ауыр югалтыу^ар^ы тзрзн психологик планда

сагылдыралар; шэхси тэжрибэ Ьэм кисерештэр улар?а ли- рикара, философии дейомлэштереу?эргэ ныклы ниге? бирэ.

Ш. Биккол да, И. Биззэтуллин да Ьурышсы Ьалдат- тар^ыц тыныс тормошка кусеу моментын, ошога бэйле кар- шылыклы рухи, психологик процесты ла сагылдыралар. И. Биззэтуллин э^эрендэ йугышсыныц улемесле яранан Ьуц да и^эн калып, хе?мэт кешелэре сафына кайтыуыныц ни кэ?эр ауыр, о^айлы Иом йэн е^гес кисерештэр менэн бэйле булыуы курйэтелэ.

Т. ТаЬировтыц «Лейтенанттар» повесында иЬэ (бында л а автобиографии моменттар куп кенэ) фашизмды ецеп сыккан кесе офицер^ар^ьщ тыныс шарттар^а ла хэрби хе^мэттэрен дауам итеу?эре Ьурэтлэнэ. Э^эр^э, бер яктан, ецеу шатлыгы ацкый, икенсе яктан, о^тэн ут яуып тормаган шарттар^а хе^мэт итеугэ кусеу^ец у?енсэ бер психологик кесоргэнеше лэ Ьи^елеп тора. Я?ыусы «бер-береЬенэ Ьуйып каплаган- дай» окшаш кендэр^е лейтенант Талмастыц Иэм башка- лар^ыц корэш юлдары хакындагы хэтирэ-картиналары менэн аралаштырып йэнлэндерэ. Эммэ э^эр^э был хэти- рэлэр ^э, Ьурэтлэнгэн картиналар $а художестволы хэл ите- лешен коткэн бер у^эк ^идея-эстетик проблема тирэЬенэ тупланмаган, шуга унда ябай Ьурэтлэмэгэ тартым тасуири- лык у^ен Ьи^ерэ.

Я?ыусылар илебе? кешелэренец hyFbim тарафынан тагы ныгырак асылган рухи йо^он, эхлэки бейеклогон конкрет об- раздар^а сагыу итеп курЬэтэлэр. Ьугышсы-герой^ыц рухи у^ешенэ, психологияЬыныц у^гэреуенэ игтибар йылдан-йыл арта. Был герой^ар оло гуманизм, кешелэр^е, тормошто, тэбигэтте яратыу тойголары менэн кэу^элэндерелэлэр, э эш- хэрэкзттэре э?лэнеу?эр, табыштар, югалтыу^ар, эрнеу-газап- ланыу^ар, кыуаныстар менэн тыгы^ бэйлэп курЬэтелэ. Э. Хэкимовтыц «Осар коштар» пове'сындагы Корим, мэ^элэн, ил азатлыгы есон у^ гумерен корбан итергэ э^ер тортанда ла сафташтарыныц гумере ки^елеуен тыныс кына кабул итэ алмай. Бемумэн, башкорт прозаЬындагы донъяла цэшэу^е ра^лау осей корэшкэ кутэрелгэн герой^ар был йэшэу?е абстракт бер куренеш итеп тугел, э Ьэр конкрет ке- шенец йэшэуе итеп ку? алдына килтерэлэр.

Ьугышсы-герой^ьщ гуманизмы торле миллэт улдарыный TbiFbi^ бер^эмлегендэ лэ ку?гэ ташлана, ботэ э£эр?эр?э лэ интернационализм идеяЬы ра^лана.

Совет кешелэренец батырлыгын, кэрэк булганда гумер- ?эрен дэ корбан итеугэ барыуын я^ыусылар улар^ыц югары эхлэге менэн ниге^лэй^эр.

68

У^-у^ецде аямау э^эр^эр^э капыл Fbma тыуран хис итеп курЬэтелмэй. Эйтэйек, Я. Хамматов романында дошман дзотына карты кутэрелгэн лейтенант Ребэй^уллиндыц да, уныц взводындагы Ьалдаттар^ыц да уй^арында — йэшэу, улем,. Ватан. «FyMep кешегэ бер тапкыр рына бирелэ... Ке- шене тыу^ырран, кешене кеше иткэн Ватан-эсэ лэ бер... Ва­тан есен актык канын койран Ьалдат улеме лэ бер... Ьалдат артында рота йэки батальон, полк, дивизия, хатта рэскэр генэ тугел — Ватан, миллионлаган кешелэр я^мышы, бетэ донья я^мышы. ... Ьалдат намьк^ында — килэсэк, Ьурыштан hynFbi йылдар^а тыуасак у^мер^эр я^мышы...»¹ Я?ыусы шундай оло гуманистик караштыц Ьэм донья алдында оло яуаплылык ToftFohoHOH кешелэр^е Ьурышта фи^экэрлеккэ, у^-у^ецде корбан итеугэ кутэреуен ра^лай.

Я?ыусылар Ьурышсылар^ыц батырлык сыранактарын, илебе? халкыньщ ецеп сырыуыньщ сэбэптэрен асканда, уныц гуманистик караштарыныц фашистар идеологияЬына капма-каршы булыуын, хаклыкка, рэ^еллеккэ ниге?лэнгэнен курЬэтэлэр. Был яктан «Кош юлынан барам» романыныц геройы Нур Фатиховтыц фашистар тырнарында допрос вакытында немец офицеры менэн бэхэсе бик фэЬемле. Фа­шист yFa йырткыслык, башка халыктарра дошманлык караштары TaFbipFa тырыша. Э Фатихов у^енец гуманистик караштары, инаныуы менэн унан сарыштыррыЬы^ юрары булып кэу^элэнэ. Башкорт прозаЬыныц герой^ары фашис- тариа каршы керэшкэндэ немец халкына дошманлык ToftFoho Ьакламай^ар, донъяныц, шул идэптэн Германияныц да, бэхетле килэсэге, «тарихты дере£ юлга Ьалып бетереу»² тураЬында уйлай^ар.

Совет Ьурышсыларыныц гуманизмы шулай ук улар^ыц э^эбиэткэ, сэнрэткэ, матурлык донъяЬына рашик булыуында ла куренэ, X. Билэжевтец «Юлдагы алыш» (1986) повесы­ныц геройы лейтенант Хикмэткэ у?е азат итешкэн Украина ер?эре Пушкин, Гоголь тарафынан данланран урындар булраны есен якын Ьэм киммэт. Миргород, мэ^элэн, касан- дыр Гоголь Ьурэтлэгэнгэ курэ yFa «куптэнге таныш кала бу­лып»³ куренэ.

Йыйып эйткэндэ, э^иптэр Ьурышсы герой^ар^ыц куцел, турен асыура нык иртибар бирэлэр. Персонаждар^ыц рухи донъяЬына психологик анализ, кешелэр^эге батырлык

‘Хамматов Я. Тыуран кен.— ©фе, 1978, 390-сы б.

2Хэкимов э. Купер.— ©фе, 1979, 145-се б.

3 Рилэжев X. Юлдагы алыш.— ©фе, 1986, 13-се б.

69

Бейек Ватан Ьурышында 'катнашкан я^ыусылар^ан бер теркем. Беренсе ээттэ (Иулдан yuFa): Якуп Колмой, Билемдар Рамазанов, Бэзим Аллаяров, Лэриф Биктсол, Ми?хэт Бэйнуллин, ИбраЬим Абдуллин, Эмир Чаныш, Икенсе рэттэ: Фэйзи Бумэров, Азат Магазов, Нур Зарипов, Баян Локманов, Эхнэф Байрамов, Суфиян Б1оварисов, Селэймзн Муллабаев.

cbiFaHaFbiH юллау тора тэу планда. hyFbiiu тураЬындары э^эр^эр^ец бетэЬендэ лэ автор шэхесе рэйэт актив.

Ошо йэЬэттэн Т. CoFHTQBTbiH^ «Амдцдх^ повесы фэЬемле. Автор билдэлэуенсэ; 1ка'нры буйынса «Аманат» — эссе, floFHH художестволы образ тыу^ырыу есон э^эби тасуир са- ралары менэн тарихи-документаль йырымталар^ы органик рэуештэ укмаштырыу^ы талап иткэн эдэр. Автор я^ыусы-ху- дожник кына тугел, а тарихсы-тикшеренеусе лэ булып cbiFbim яЬай. Т. Саритов, Ьайлаган ошо алымына Ьэм куйган максатына ярашлы рэуешта, Башкорт атлы дивизияЬыньщ героик юлын ес терле караш нектэЬенэн сырып яктырта: 1) бала хэтере, 2) дивизия составында фашистарра каршы керашкан Ьурышсылар хатере, 3) Бойек Ватан Ьурышына Ьэм Башкорт атлы дивизияЬыныц героик юлына автор^ьщ богенго карашы.

Шулай ?а азарта тарихи документтар^ы Ьайлап типик- лаштырыу ?а, художестволы дойомлэштереу ^а етеп бот- мане.

Башкорт дивизияЬы яугир^арына йана А. БаЬумановтьщ «Бирешма, Бэ^ри!» (1991) повесы ла арналды.

Етмешенсе-тукЬанынсы йылдар?ары харби прозаньщ яды бер у^енсалеге шунда, хэ?ер я^ыусылар hyFbim куре- нештэрен Ьурэтлау^ан да бигерак, ут эсендэге кешене, hy- FbiiHTbiH шахес я^мышына nhaFaH йоронтойон, яугир^ыц ки- серештарен сарылдырыу^ы игтибар у^эгенэ куялар.

70