27. Микроағзаларға әсер ететін факторлар: радиацияның микроағзаларға әсері

Микроағзаларға радиоактивті сәулелердің де әсері зор. Оларға атомдар мен молекулалардың иондануы тән. Сонда жасушаның молекулалық құрылымы бүлініп, ол тіршілігін жояды. Бұл сәулелердің азғана мелшері әсер етсе, микроағзалар жасушасындағы тұқым қуалаушылық қасиеті атқаратын ДНҚ молекулаларын кейбір өзгеріске ұшыратады. Ал сәулелердің мөлшері арта бастаса, жасушадағы зат алмасуы бұзылып, яғни жасушаауруға шалдығады да, ақыр аяғында тіршілігі жойылады. Радиоактивті сәулелердің белгілі бір мөлшерімен әсер ете отырып, микроағзалар жасушасындағы майдың, нуклеин кышқылдарының немесе олар түзетін антибиотиктер мен дәрумендердің мөлшерін арттыруға болады. Бұл қазіргі кезде микробиологиялық өнеркәсіпте кеңінен қолданылып келеді.

28.Бактериялардың құрылысы. Гр (+) және Гр (-) бактерияларының жасуша қабықшасының құрылысы. Қай суретте Гр (+) және Гр (-) бактериялары келтірілген, олардың қабаттарын түсіндір Құрылысы жағынан алғанда бактериялар жасушалары өте қарапайым. Ол сыртқы қабықшадан әр түрлі заттары бар цитоплазмадан, вакуолядан және ядродан құралады. Жасуша қабықшасы шырышты затқа толы болады. Қабықша жасушаның негізгі бөлігіне жатпайды, белгілі орта жағдайында байланысты ғана пайда болады. Мәселен, жасушаның шырыш қабықшасы кейде оған өте төменгі немесе жоғары температура әсер еткенде пайда болады да, жасушаны құрғаудан және басқада зиянды заттардың әсеріненқорғайды. Қанты мол ортада шырыш қабықшасы қалыңдап, жасушаның сыртына капсула түзеді. Шырыш қабықшаның молдығынан кейде ол бактериялар тіршілік етіп отырған ортаға да бөлінеді. Мұны зооглея деп атайды. Сүттен түрлі тағамдар даярлайтын заводтарда зооглеялар байқалатын болса, онда тағам бұзылып, шырыштанып, тұтқыр күйге көшеді. Дәл осындай капсула кейбір азот бактерияларында да бар. Жасуша қабықшасын түрлі ферменттер (лизоцим), ультрадыбыспен, өте жіңішке ине немесе басқа да сол сияқты заттармен бұзуға болады. Сонда цитоплазмалық мембранамен қоршалған цитоплазманың пішіні шар тәрізді болып көрінеді. Сөйтіп, жасуша қабықшасы оның белгілі бір пішінін көрсетеді

Бактерияларды бояу әдісі арқылы оларды екі үлкен топқа топтастыруға болады: грамоң (Гр (+) және грамтеріс (Гр (-) . Бұл әдісті 1884ж. дат ғалымы Кристиан Грам ұсынды. Грамоң бактериялары анилинді бояғыш заттарды байланыстыруға қабілетті, атап айтқанда генцианвиалет бояуы, Люголь ерітіндісімен немесе йодпен өңдеп, сонан соң спирт немесе ацетонмен өңдегеннен кейін, бастапқы боялған жүйені сақтап қалып, күлгін түске боялады. Оларды грамоң бактериялары, ал этил спиртінің әсерінен боялған жүйе түссізденеді, ондай бактерияларды грамтеріс бактериялары деп атаймыз.

Грамоң және грамтеріс бактерияларының жасуша қабықшаларының химиялық құрамы әртүрлі

29.Микроағзаларды зерттеудегі микроскопиялық әдістер. Микроскоп және оның құрылысы. Микроскоп бөліктерін көрсетіп беріңіз?

Жасушаның жалпы морфологиясын оқып үйрену - зерттеу әдістерінің дамуына байланысты. Жасушалық биологияның негізгі зерттеу әдісі - микроскопиялық әдіс. Казіргі кездің өзінде де жарық микроскопы зерттеу құралы ретінде өзінің маңызын жойған жок.

Оптикалық микроскопия. Биологиялық микроскоптың бірнеше модельдері бар (МБИ-1, МБИ-2, МБИ-3, т.т.) (сурет 1). Бұл микроскоптар жасушалық кұрылымдарды және олардьң функциясын жан-жақты зерттеуге мүмкіншілік береді. Ең жақсы деген оптикалық микроскоптың шешуші кабілеті айтарлықтай жоғары емес. Микроскоптың шешуші кабілеті дегеніміз жеке көрінетін екі нүктенің ең кіші ара кашықтықтары. Жарық микроскопы екі нүктенің ара қашықтықтарын өсіріп көрсетеді. Бұл әйнек линзаларының немесе линзалар жүйесі көмегімен іске асады. Әйнек жүйелерінің бірі объектив, карайтын нәрсенің (обьектінің) көрінісін кұрайды, ал окуляр деп аталатын екінші жүйе оны қайтадан үлкейтеді (сурет 2,а). Окуляры көзге жақын орналасқан линза дейді. Микроскопта жарықты жинаушы конденсор болады (сурет 2,ә). Оптикалық микроскоптың шешуші кабілеті 0,2 мкм немесе 200 нм (нанометрге) тең, ал адам көзінің шешуші кабілеті 0,1 мм. Жарық көзі ретінде ультракүлгін сәулелерді қолданған кезде оптикалық микроскоптың шешуші қабілетінің шегі 0,1 мкм жетеді, яғни екі есе артады. Ультракүлгін сәулелерді адамның көзі кабылдай алмайтын болғандықтан, клетка кұрылысының көрінісі фотоға немесе эқранға түсіріледі. Микроскоптың үлкейту дәрежесі объектив пен окулярдың үлкейтуіне тәуелді, сан жағынан олардың үлкейту шамаларының көбейтіндісіне тең. Казіргі оптикалық микроскоптың үлкейту шегі 1500 еседен артпайды.

Интерференциялық микроскопия. Интерференциялық микрокопиялық әдіс фазалық-контрасты  микроскопия өдісіне ұксас. Боялмаған мөлдір Іірі клеткалардың анық көрінісін алуға мүмкіншілік береді. Жарық көзінен шығатын параллель жарық  сәулелерінің шоғы екі бұтаққа  бөлінеді - үстіңгі және астыңғы. Төменгі бұтақ препарат аркылы өтеді және оның жарық тербелісінің фазасы өзгереді, ал жоғарғы толқьн өзгермейді. Объективтің призмасьнда  екі бұтақ кайтадан қосылады да өзара ингерференцияланады. Осының нэтижесінде препараттың калындығы  әр түрлі бөліктерін әралуан түске бояғьш жақсы көрінетін болады.

Поляризациялық микроскопия. Поляризациялық микроскопия әдісі ұлпалар мен жасушалардың түрлі компоненттерінің поляризацияланған жарықтың сынатьн қабілетіне негізделген. Кейбір жасушалық кұрылымдар (бөліну ұршығының жіптерінің, миофибриллалардың, жыбырлауық эпителийдің кірпікшелерінің жөне т.б.) молекулаларының катаң дұрыс орналасуымен сипатталады және осыған қоса сәуленің сынуы да осы касиетіне төн. Мүндай құрылымдарды анизотропты кұрылымдар деп атайды. Анизотропты кұрылымдарды поляризациялық микроскоптың көмегімен зерттейді. Оның биологиялық микроскоптан айырмасы коңденсордың алдында поляризатор орналаскан, конденсатор мен анализатор препарат пен обьективтен кейін орнатылған. Поляризатор мен анализатор Исландия апатитінен жасалған призмалар. Поляризациялық микроскопта анизатропты объекгілер караңғы өрісте жарық шығарады.

Флуоресцентік (люминсцентгік) микроскопия әдісі (сурет 3) де тірі жасушаларды зерттеу үшін колданылады. Бұл әдіс кейбір заттардың жарық сәулелерінің әсерімен жарық шығаратън касиетіне негізделген. Қозған жарық толқындарының  ұзындығы жарық көзі толқындарының ұзындығынан артық келеді. Жарық көзі ретінде көк немесе ультракүлгін сәулелерді пайдаланады. Жасушадағы көптеген құрылымдар мен заттардың флуоресценцияланатън (жарық бөлетін) қабілеті болады, мысалы өсімдіктер жасушаларының хлоропластылардағы жасыл  пигмент хлорофилдің ашық-қызыл  жарық бөлетін касиеті бар. А және В витаминдер де, бактерия жасушаларының кейбір пигменттері де жарық шығарады. Бірақ та жасушалардағы затардың көпшілігінің мұңдай касиеті болмайды. Ондай заттар жарық бөлу ұшін оларды флуорохромдармен, люминесцентік бояғыштармен өңдеу керек. Бұған жататъндар қызыл-сары акридин, берберин, сульфат, флоксин, т.б. флусрохроматгардың көпшілігі жеке жасушалық құрылымдарды жаппай бояй бермейді, белгілі туске тандап бояйды. Мысалы, қызғылт-сары акридин дезоксирибонуклеин қышқылын (ДНК) жасыл, ал рибонуклеин қышқылын (РНК) қызғылт-сары түске бояйды. Поляризациялық микроскоптың көмегімен зерттелетін анизатропты құрылымдардағы молекулаланың орналасуын  анықтауға болады.

Қараңғы  өрістегі микроскопия. Қараңгы өрісте препараттарды  ерекше  конденсатордьң  көмегімен зерттейді.  Жарық өрісінің конденсаторынан караңғы өрістік конденсатордың айырмасы жарық көзінен жанама шеткі сәулелерін ғана өткізеді. Жарықтың шеткі сөулелері обьективке түскендіктен микроскоптың  көру өрісі қараңғы күйіңде калады да, ал шашыраңкы жарық түскен объекті байқалатьн болады. Қараңғы өрісте түрлі тірі клеткаларды байкауға болады.

Фазасы қарама-қарсы микроскопия. Тірі жасушаны зерттеуге фазасы қарама-қарсы микроскопты қолданады. Боялмаған тірі биологиялық обьектілер жарықты сіңірмейді, түссіз мөлдір болады, яғни жарық толқынының амплитудасьн өзгертпейді, алайда оның фазасьн өзгертеді. Адамньң көзі фазалық өзгерістерді байқай алмайды. Фазасы қарама-қарсы әдісі осы препараттар бейнесінің айқын  көрінуін камтамасыз етеді. Микроскоптың бұп түрінде конденсорге арнаулы сақина тәрізді диафрагма, объективке фазалық пластинка орнатылады. Микроскоп оптикасының мұндай конструкциясы боялмаған препарат арқылы өткен, көздің қабылдай алмайтын жарық фазасының өзгерістерін, амплигудасы әр түрлі жарық тербелісіне айналдырады. Осының нәтижесінде препараттың бейнесі көзге анық көрінеді.

Электроңдық микроскопия. Электронды микроскопты 1951 жылы неміс ғалымдары Девиссон мен Калбин  құрастырған. Электрондық микроскоптың көру, анықтау кабілеті өте жоғары. Электрондық микроскоп жарық микроскопына карағанда 100 000 есе үлкейтед

Қазіргі электронды микроскоптың көрсеткіштік кабілеттілігі 0,1-0,3 нм-ге дейін жетеді. Объектіні 150 000 есеге дейін үлкейтеді. Жасушаның барлық ультрақұрылысын  молекулалық деңгейде зерттеуге мүмкіншілік береді. Электрондық микроскоптың  кұрылысы жарық микроскопына ұқсас, сәулелерінің ролін электр тогымен қыздырылған вакуумда орналасқан вольфрам жібінен тарайтын электрондар тасқыны аткарады, әйнек лин-заларының орныңда электромагниттер болады. Жарық микроскопының обьективі мен окулярына электрондық микроскопта магниттік катушкалар сәйкес келеді.

Электрондық микроскопта міндетті түрде вакуум болуы кажет, себебі ауада элекгрондар алысқа кете алмайды, оттегі, азот немесе көмір қышқыл газы молекулалармен кездессе, олар бөгеліп өз жолын өзгертіп шашырап кетеді. Электрондар тасқынының  бағытын қажетіне карай қуатты электр немесе магнит өрісімен өзгертуге болады.

Электрондардың жылдамдығын үдетсе электроңдық микроскоптың шешуші кабілеті артады. Техникалық тұрғыдан казіргі кезде бұл қиын мәселе емес. Токтың кернеуі 40000-100 000 вольт болса, электрондар жылдамдығы секундына 200 000 км-ге дейін жетеді.

Препарат тығыз болса көрінбейді. Ең кішкене жасушаның, мысалы бактериялық жасушаның көлденең кесіндісі 1 мкм. Мұңдай калыңдықтан еш-бір электрон өте алмайды. Сондықтан экранда кара дақ кана пайда болады. Зерттелетін клетканы өте кішкене бөліктерге бөлу кажет. Мұндай кесінділердің калыңдығы 100 нм-ден аспауы керек. Өте жұқа  кесінділерді ультрамикротомдармен дайындайды Электрондық микроскоппен зерттеу үшін ұлпалар бөліктерін жарық микроскопымен зерттегендей өндеуден өткізеді. Бекітуді ерекше ұқыптылықпен жүргізу керек, себебі микромолекулалық деңгейге дейінгі жасушаның құрылысын сақтау қажет. Көбінесе екі рет бекітуден өткізеді, алдымен глутаральдегидте немесе формальдегидте, кейін осмий ангидртгінің ерітіндісінде бекітеді. Сіңіру ортасы ретінде жасаңды смола аралдит немесе эпон қолданылыады. Калыңдығы 50-100 нм кесіңдіні әйнек немесе алмаз пышақтармен дайындайды.  Зерттелетін обьектінің көрінісі элекгроңдарга сезімтал фотопластинкаға  немесе флуоросценциялаушы экранга түседі. Элекгроңдық микроскоптың  бірнеше түрі бар: трансмиссиялық, растрлық, жоғарғы вольттік.

оптикалық, механикалық, жарық қабылдайтын бөліктерден тұрады.

Оптикалық бөліміне окуляр және объектив жатады. Бұлар микроскоптың ең басты бөлімі болып табылады және күрделі линзалар жүйелерінен құралған. Окуляр дегеніміз зерттеушінің көзіне бағытталған үлкейтіп көрсететін бірнеше линза. Окуляр 5,7,10,15 есе үлкейтіп көрсетеді. Объектив дегеніміз объектіге немесе зерттейтін затқа бағытталған линзалар жүйесі. Объектив 8,20,40,90 есе үлкейтіп көрсетеді. Микроскоптың жалпы неше есе үлкейтіп көрсеткен көрсеткіштерін өзара көбейту қажет.

Микроскоптың механикалық бөлімі оптикалық және жарық бөлімдерін байланыстырып тұрады. Механикалық бөлімдеріне штатив, тубус, макровинт, препарат қоятын орындық, револьвер, конденсор винті жатады.

Микроскоптың жарық қабылдайтын бөлімдеріне айна мен конденсор жатады. Айна микроскоп штативінің төменгі тұсындла орналасқан. Ол жарық сәулелерін зерттейтін объектіге бағыттайды. Айна бір жағы ойыс, екінші жағы тегіс болады. Конденсор айнадан түсетін жарықты шоғырландырып, зерттейтін затқа түсіреді.

30.Бактериялар морфологиясы. Бактерия жасушаларының пішіндерінің алуантүрлілігі. Шар тәрізді немесе коккалардың алуан түрлілігі. Коккалардың кеңістікте орналасуын түсіндір.

Микроағзалардың ең үлкен және кең таралған тобын бірін бактериялар құрайды. Бактерияларды морфологиясына, яғни көлеміне, пішініне, споралардың түзілуіне қарай ажыратады. Сыртқы пішініне қарай бактериялар негізінен үш топқа бөлінеді: шар тәрізділер – коккалар, таяқша тәрізділер – бактериялар, бациллалар және спирилла тәрізділер – вибриндер, спириллалар. Спора түзуші топтарын – бациллалар, ал спора түзбейтіндерін бактериялар деп атайды. Саңырауқұлақтардың ішінен лабораториялық сабақтарда көбінесе ашытқы сауырауқұлақтарын бақылайды. Ашытқы саңырауқұлақтары Fungi класына, біржасушалы саңырауқұлақтар (Unicellomycetales) қатарына жатады. Ашытқылар басқа саңырауқұлақтарға қарағанда біржасушалы болып келеді, оларда мицелий пайда болмайды. Ашытқы клеткалары шартәрізді, таяқша, сопақша болады. Микроскоппен қарағанда цитоплазма, вакуоль, қабықшасын көруге болады. Арнайы бояумен бояғанда цитоплазмада ядро, гликоген гранулалары, май тамшылары, валютин дәндерін байқауға болады. Ашытқы колониялары түссіз, не болмаса сарғылт-қызыл, ашық қызыл түске боялған. Ашытқылардың вегетативті көбею кезеңдеріне байланысты 3-ке бөлінеді:

Saccharomycetaceae – бүршіктеніп көбейетін ашытқы ағзасы.

Schizosoccharomycetaceae – жасушаларының арасы пердемен бөлініп көбейетін ашытқы ағзасы.

Saccharomycadaceae – бүршіктеніп көбеюден басталып бүршік пен аналық жасушаның арасы перде арқылы бөлінуімен аяқталатын ашытқы ағзасы.

Сыртқы пішініне қарай бактериялар негізінен үш топқа бөлінеді: шар тәрізділер – коккалар, таяқша тәрізділер – бактериялар, бацилдар және спираль тәрізділер – вибриондар, спириллалар (сурет 10). Шар тәрізді бактериялардың жеке – жеке түрлері коккалар делінсе, екі – екіден қосақталған түрлері – диплококкалар (сурет 10,а), өзара тіркескен, моншақ тәрізделгендері – стрептококкалар (сурет 10,б), төрт – төрттен тіркескендері – тетракоккалар, сегіз – сегізден текшеленгендері – сарциналар (сурет 10,г) делінеді. Ал олардың стафилакоккалар деп аталатын бір тобындағы шар тәрізді бактериялардың орналасуы жүзімнің шоқ жемісіне (сурет 10,в) ұқсайды.

Таяқша тәрізді бактериялар ұзындығына, диаметріне, клеткалар ұшының пішініне, споралар түзілуіне қарай бірнеше топтарға бөлінеді (сурет 10,д-е). Спора түзуші топтарын – бациллалар, ал түзбейтіндерін бактериялар деп атайды. Таяқша тәрізді бактерияларды жасушаларының орналасу тәртібіне қарай бірнеше топтарға бөледі: диплобациллалар немесе диплобактериялар – екі – екіден қосақтала орналасқан таяқша тәрізді бактериялар. Стрептобактериялар – моншақ тәрізді тізіле орналасқан таяқша тәрізді бактериялар. Кейде пішіні шар тәрізді бактерияларға тым ұқсас таяқша тәрізді бактерияларды да кездестіруге болады. Оларды коккобактериялар деп атайды. Спора түзетін жасушалары тізбектеле орналасқандарын стрептобациллалар деп атайды

33. Бактериялардың құрылысы. Бактерия жасушасының құрылысы. Бактериялар жасушасының химиялық құрамы. Бактериялар жасушасы жеке компоненттерін ата.

Бактериялар ќ±рылысы ќарапайым, бірклеткалы организмдер. Олардыњ ядросы болмайды. Клеткаларыныњ мµлшері 0,2 – 10мкм аралыѓында болады. Сыртќы пішініне ќарай : шар тєрізді – коккалар, таяќша тєрізді – бациляалар, иілген – виброндар, спираллалар –спирохетта тєрізді болып келеді. Жалпы бактерияларды екі топќа бµлуге болады : грамша бояуѓа оњ ќарайтын (грамположительные) жєне грамша бояуѓа теріс ќарайтын (грамотрицательные). Бактериялар клеткаларыныњ кµпшілігініњ сыртын кілегейлі сауыт ќаптап т±рады. М±ндай сауыттар бактериялардыњ ауру таратќыштыќ ќабілетін к‰шейте т‰седі.

34.Ашытқы саңырауқұлақтарының жасушалары, морфологиясы, классификациясы. Ашытқы саңырауқұлақтарының жасушасы жеке компоненттерін ата. Ашытқылар немесе бүршіктенетін саңырауқұлақтар – протоаскомицеттер класына жатады. Ашытқылар – бір жасушалы ағзалар қатарына жатады. Оның көлденеңінен өлшемі 3 тен 5 мкм-ге, ал ұзындығы 6 дан 10-15мкм-ге жетеді. Ашытқылардың пішіні – дөңгелек, сопақша-жұмыртқа және эллипс тәрізді болып келеді. Ашытқылар жасушаларының пішіні және құрылымы тұрақсыз, олар дақылдау жағдайларының өзгеруімен сипатталады. Ашытқылар жасушалары жасушалық мембранадан, цитоплазмадан және цитоплазмада орналасқан органоидтардан (ядро, ядрошық, митохрндрия, рибосома, вакуоль, Гольджи аппараты), сонымен қатар, жасушаның қор заттарынан, май тамшылары, гликоген түйіршіктері және валютин (сурет 7).

Жас ашытқы жасушалары цитоплазмасы гомогенді құрылымды және вакуолясы кішірек келеді. Жасушалардың өсуі және ұлғайюы салдарынан цитоплазма түйіршікті және вакуолясы үлкен келеді. Ашытқылар қоршаған ортаның қолайсыз жағдайлары салдарынан төзімді тыныштықтағы жасушалар – артроспоралар мен споралары бар қалталар түзуге қабілетті. Артроспоралар вегетативті жасушалардың пішінін сақтап қалады, бірақ олардан айырмашылығы – артроспора плазмасы өте тығыз, гликоген, май тамшылары және тығыз қабықшалы болады. Споралары бар қалталар вегетативті жасушалардың пішінін және көлемін сақтап қалады.

Ашытқылардың көбеюі. Ашытқылар көбеюінің 2 түрі белгілі— вегетативтік (жыныссыз) және спора түзу арқылы жынысты. Көптеген ашытқылар түрінде вегетативті көбею бүршіктену арқылы өтеді, сирек жағдайда бөліну арқылы өтеді (Schizosaccharomyces). Ашытқы саңырауқұлақтары көбінесе бүршіктену арқылы көбейеді. Бұлар спора түзу және жай бөліну арқылы сирек көбейеді. Олардың кейбір түрі жыныстық жолмен көбейеді.

Бүршіктеніп көбейгенде, алдымен аналық жасушадан төмпешік пайда болады да, кейінен ол үлкейіп бүршікке айналады. Бұдан кейін жас жасуша аналық ағзадан мүлдем бөлініп кетеді. Қолайлы жағдайда бүршіктену екі сағатқа созылады. Көмірсулар пен азотты қоректік затқа бай ортада ашытқы саңырауқұлағының бүршіктенуін жай биологиялық микроскоптармен де көруге болады.

Аспорогенді ашытқылар тек бүршіктену арқылы көбееді. Жынысты көбею тек қолайсыз жағдайлар туындаған кезде, яғни, ашытқылардың бүршіктенуі тоқтап, ашытқылар жасушалар споралы қалталарға – аскоспораларға айналады. Жынысты процесс (сурет 8) – копуляцияға негізделген, яғни, 2 вегетативті жасушалардың бір-біріне жақындап, копуляционды түтік түзеді.

Түтік арқылы жасушаның плазмасы мен ядролары қосылып (кариогамия), 2 жасушаға ұқсас, копуляционды түтік арқылы байланысқан диплоидты зигота түзеді. Мейоз немесе редукциялық бөліну, бірден жынысты көбеюінсіз зигота 4 гаплоидты споралары бар қалталарға немесе аскаларға айналады, сондықтан, споралардың мұндай ұрпақтары гаплоидты болады. Споралар копуляция процесінсіз өне бастайды. Zygosaccharomyces туысына жататын ашытқылардың көбеюі осы жолмен өтеді (сурет 8,б). Ал Saccharomyces туысына жататын ашытқыларда жынысты көбею споралардың немесе споралардан өніп шыққан жасушалардың қосылуы нәтижесінде диплоидты зигота түзіледі, соңынан, бірден бүршіктену процесі өтеді, нәтижесінде диполоидты ұрпақ түзіледі (сурет 8,а). Мейоз спора түзілу процесі алдында өтеді.

Ашытқы саңырауқұлақтардың систематикасы көбею тәсілдері мен физиологиялық қасиеттеріне негізделген (сурет 9). Олар екі тұқымдасқа бөлінеді: сахаромицеттер және сахаромицет еместер.

35.Микроағзалар әлемінің алуан түрлілігі, олардың өзіне тән белгілерімен, олардың эукариотты ағзалардан айырмашылығы жайлы ұғым қалыптастыру. Қазіргі уақытта тірі әлемнің ортақ жүйесіне деген көзқарастарда бір тұтастық жоқ. Қөзқарастардың біреуіне сәйкес барлық алуан түрлі организмдерді қатаң сызбаға кіргізу тиімсіз, өйткені кез келген жасанды шектеулік организмдер арасындағы табиғи байланыстарды бұзады. Мұның салдары – органикалық әлемнің ең кіші ұсақ тенденциясы; тек екі дүниеге бөліну тиімділігін мойындау:Plantae (өсімдіктер)және Animalia (жануарлар). Бұл көзқарас организмдердің әртүрлі типтерін байланыстыратын ұқсастық белгілермен эволюция процесінде ораниздердің бір тобының екіншісіне өтуіне басты назар аударды. Қарама-қарсы ұғымдарға сәйкес барлық тірі формаларды ірі таксондарға (дүниеге) бөлу тірі әлемнің осы жағын көрсете отырып бар тіршілік типтерінің көп түрлілігін барынша толық көрсетті. Бірінші көзқарасқа сәйкес барлық микроорганиздер жабайы өсімдіктер немесе жануарлар ретінде қарастырады және соған сәйкес Plantae немесе Animalia дүниесі құрамына енеді. Екіншісіне сәйкес микроорганизмдер Э. Геккель алғаш рет түйіндегендей тірі формалар белгілі орынға иелене алады. Одан ары Геккельдің «Алғаш жәндіктерді» зеррттеу осы топтың біртекті емес екендігін анықтады. Сонда барып микроорганизмдер ұғымы таксономиялық мағанаға ие еместігі ашылды. Осы организмдерді олардың кіші өлшемдері белгісі және осыған байланысты арналып зерттеу әдістері бойынша біріктіреді. Protista тобына енетін микроорганизмдер клеткасының құрылысындағы ерекшіліктер туралы мәліметтер ХІХ ғ. соңында жинақтала бастады. Бұл топтардың жоғары және төмен сатыларға бөлінуіне апарып соқты. Жоғарғы сатыларға микроскопиялық жануарларды (қарапайымдарды), мироскопиялық балдырларды (көк -жасылдан басқасын), және микроскопиялық саңырауқұлақтарды (зеңдер, ашытқылар), төменгі сатысына барлық бактериялар мен көк-жасыл балдырларды (соңғысын қазір көпнесе цианобактериялар деп атайды) жатқызады. Жоғарғы және төменгі сатыларды бөлу екі айқындалған клетканың ұйымдасу типтеріне – эукариотты және прокариоттылар сәйкес жүреді. Жоғары сатыдағы клеткалар құрылысы эукариотты, яғни эукариоттар болып табылады, төменгісі – прокариоттылар.Прокариоттар мен эукариоттар арасындағы бірқатар айырмашылықтар бар.Жасуша – бұл мембранамен шектелген цитоплазма бөлігі. Соңғысы электрондық микроскоппен қарағанда ультроқұрылымға ие: электронды тұнық аралықпен бөлінген, әрқайсысының қалыңдығы 2,5-3,0нм. Мұндай мембраналар элементарлы деген атауға ие. Әр бір клетканың міндетті химиялық компонеттері нуклейн қышқылдарының екі түрі (ДНК және РНК) ақуыздар, липиттер, көмірсулар болып табылады. Цитоплазма мен оны қоршаған мембрана клетканың міндетті құрылымдық элементі. Нәзік құрылымды зерттеу прокариотты (бактериялар мен цианобактериялар) және эукариотты (қалған миро және макро организмдер) клеткалар құрылысындағы елеулі айырмашылықтарды айқындайды.Жасушалардың екі типтері арасындағы негізгі айырмашылық – эукариотты клеткада элементарлы мембраналардың қатысуымен түзілген екінші қуыстардың болуы. Прокариотты және эукариотты ағзалар жасушаларының ұйымдасуының кейбір белгілерін салыстыру 1 кестеде келтірілген. Белгілері мен қасиеттері: Прокариоттар1 Эукариоттар2 Морфологиялық қалыптасқан ядро: 1.жок 2.бар. Нуклеоид: 1 бар. 2. жок. ДНК молекуласының пішіні: 1.сақиналы 2.тізбенті. ДНК ұзындығы: 1(1 жобамен) 2(1000 пракариоттармен салытырғанда) ДНК –мен байланысқан белоктар: 1.жоқ 2.бар. Геномның плоидтылығы: 1. Гаплоидты 2. Диплоидты. Митоздық бөліну: 1. Тән емес. 2. Тән. Жасуша қабықшасы: 1. Плазмалемма + жасуша қабырғасы. 2. Плазмалемма. Қоректену түрлері: 1. Голофитті (еріген заттарды сіңіру). 2. Голозоидты (қатты заттарды қармап алу). Жасуша ішілік мембраналар жүйесі: 1. жоқ. 2. бар. Рибосомалар: 1. Бар, аз мөлшерде. 2. бар. Рибосомалар: 1. Бар, аз мөлшерде. 2. бар. Митохондриялар мен протопластар: 1. жоқ. 2. бар. Биоэнергетикалық механизмдердің шоғырлануы: 1. Жасуша қабықшасы. 2. Митохондриялар. Цитоқаңқа: 1. жоқ. 2. бар.

36. Табиғаттағы заттар айналымындағы микроағзалардың ролі: құрамында темірі бар заттарды тасымалдау процестері. Тірі ағзалардың тіршілігі үшін темірдің аз мөлшері де жеткілікті. Табиғатта ол органикалық және органикалық емес түрінде де кездеседі. Өсімдіктер топырақтағы темірдің органикалық емес қосылыстарын тек ерітінді күйінде ғана сіңіре алады. Ал осы процесс табиғатта микроағзалар көмегімен жүреді. Құрамында темірі бар органикалық заттарды микроағзалар қолданады да темір босап шығады. Ал аэробты жағдайда ол темірдің гидрат тотығы күйінде шөгеді. Батпақта, өзендерде темірі бар жерлерде, көлдерде тіршілік ететін микроағзалар табылды. Оларды темір бактериялары деп атайды. Бұлар жіпше (Leptothrix, Crenothrix, Galionella, Metalogenium және басқа да туыстарға жататын бактериялар). Leptothrix map екі валентті темірді үш валентті тотықтырады, одан ол темір сулы тотығына айналады. 4FeCO₃+6H₂O+O₂  4Fe(OH)₃+CO₂+29каал.

37. Микроағзалардың көбеюі: Бактерия жасушасындағы споралардың орналасуы. Споралар арқылы көбеюі. Бактериялардың өсуі – жасуша ішіндегі химиялық компоненттердің ұлғаюымен байланысты болады. Өсу кезінде жасушаның барлық биосинтетикалық процестері қатаң бақыланып, жасуша салмағының және көлемінің ұлғаюына алып келеді. Өсу шексіз жүрмейді, өсу барысында жасуша белгілі бір пішінге және көлемге жеткенде жасуша бөліне бастайды. Прокариот ағзалардың басым көпшілігі үшін қосжақты тура бинарлы бөліну тән Бөлінудің келесі түрі – бүршіктену, оны бөлінудің біркелкі емес немесе бұрыс бөлінуіне жатқызуға болады. Бүршіктену кезінде жасушаның бір полюсінде кішкентай өскін, бүршік пайда болады. Бүршік өсу процесі кезінде ұлғая бастайды және аналық жасуша көлеміне жеткеннен кейін, жасушадан бөлінеді. Бактериялардың тіршілік циклы. Бактерия жасушасы морфологиясының өзгеруі, олардың тіршілік циклы туралы сөз қозғауға болады. Аэробты және анаэробты микроағзалардың бірқатары спора түзуге қабілетті. Спора түзуге қабілетті таяқша тәрізді бактерияларды бациллалар деп атайды. Егер спора ірі және жасушаның орталығында орналасса, онда жасуша ұршық тәрізді пішінге ие болады, споралардың жасушаның ұшында орналасып, түйреуіш немесе барабан таяқшасы түрінде кездеседі. Көптеген спора түзуге қабілетті бактериялардың споралары үлкен болмайды, сондықтан да, спора түзу барысында жасуша таяқша пішінін сақтап қалады Спора пісіп жетілгеннен кейін вегетативті жасуша өзінің тіршілігін жояды, ал спора бос күйінде қалады (сурет 18). Әр жасушадан тек бір ғана спора түзіледі, сол себепті спора түзу процесін көбеюдің бір түрі ретінде қарастыруға болмайды. Бактериялар споралары жоғары температураға және уытты заттарға төзімді келеді. Споралар қолайлы ортада өсіп, жаңа вегетативті жасушаның қалыптасуына мүмкіндік туады. Қолайсыз жағдайда бактериялар спора түзедi. Спора күйiнде бактериялар жоғарғы және төменгi температураға төзiмдi және ұзақ уақыт бойы сақталуы мүмкiн. Осылай сiбiр жарасының таяқшасы спора түрiнде 30 жыл бойы өз тiршiлiк ету мүмкiндiгiн сақтайды. Бактерияның вегетативтi формасы 60 градус температурада 30-60 мин. iшiнде, 80-100 градуста 1-2 минуттан кейiн өледi. Споралар төзiмдi болады. Сiбiр жарасының бацилласының спорасы қайнатуға 10-20 мин., ал ботулизм клостридийдiң спорасы 6 сағатқа шыдайды. Микроорганизмдер мен олардың спораларын жоғарғы температура арқылы толық жою стерилизация деп аталады.

38. Микроағзалар экологиясы: топырақтардағы микроағзалардың қызметі мен таралуы. Топырақ – жер бетіндегі тіршіліктің тірегі, ұясы, асыраушы анамыз, халық қазынасы. Қазіргі күнде адамзатқа белгілі планеталардың ішінде тек Жерде ғана тіршіліктің дамуына мүмкіншілік бар. Сондықтан адамзаттың жерді бағалаудағы көзқарасы тіпті өзгеше болуы заңды. «Қолда барда алтынның қадірі жоқ» дегендей, жерде жүргенде оның қадірін бірі біле бермейді. Топырақ құнарлы қабаттары бұзылып, астындағы құнарсыз қабаттары – минералдар, тау жыныстары бір орыннан екінші орынға қозғалып, жер бетіне көптеген «жарақаттар» әкеледі. Ғылыми техникалық прогрестің жылдам дамуымен кен, қазба – байлық өндіру тез дамуда. Осыған орай «жарақаттанған» жер көлемі де көбеюде, соның бірі қоршаған ортаның мұнай және мұнай өнімдерімен ластануы мәселесі қарыштап тұр. Сондықтан өз қолымызбен жарақаттап, бұзылған жерлер, өз қолымызбен «емделіп», қайта қалпына келуі тиіс.Топырақ жоғарғы буферлік қабілеттілікке ие, яғни ұзақ уақыт бойы құрамын ластаушылар ықпалымен өзгертпейді. Соған қарамастан, қалада бұл ең ластаулы орта. Қала топырағының экожүйесі әралуан улы заттармен ластануда. Қала топырағында микрофлора сапалық құрамының ерекшілігі осы кезге дейін санитарлық көрсеткішті микробтар болуы тұрғысынан зерттелді. Топырақта кездесетін микроағзалар кез-келген биогеожүйенің және экологиялық жүйенің, өлі және тірі заттардың елеулі бөлігін құрайды. Топырақ микроағзалары антропогенді факторларға сезімтал және қала жағдайларында олардың құрамы өзгереді. Сондықтан олар қоршаған ортаның ластануының жақсы индикаторы. Бiр грамм балшықта 100 мыңнан бiр миллионға дейiн сульфаттарды тотықсыздандыратын,10-нан 100 мыңға дейiн тион бактериялары, 10-нан 100 мыңға дейiн шiрiту бактериялары, 1000 шамасында нитрификациялаушы бактериялар, 10-нан 100 мыңға дейiн денитрификациялаушы бактериялар, 100 шамасында клетчатка ыдыратушылар кездеседi. Топырақ табиғатта микроағзалардың тіршілік етуінің шынайы ортасы және бастапқы резервуары болып табылады (азот, көміртек, күкірт, темір және т.б.). Олар топырақтың түзілу және өзіндік тазару процесіне белсенді қатысып, табиғаттағы зат алмасуға қатысады. Топырақ таулы ортадан желдің, судың тірі ағзалардың және олардың органикалық қосындылардың, яғни өсімдіктермен жануарлардың өңімінен пайда болуынан түзіледі. Әртүрлі топырақ микроағзалары сулы және коллоидты қабықтарда тіршілік етеді, және олар топырақ бөліктерін бұзады және саңырауқұлақтардың гифтерімен қозғалғыш бактерияларының жылжуы және көшіп жүріп жатады және олардың арасында микроскопиялық жіңішке сулы қабаттар көрінеді.Топырақ микрофлорасының сапалық құрамы алуан әртүрлі: бактериялардан, актиномицеттерден, спирохеталылардан, архебактериялардан, микоплазмалардан, микромицеттерден, вирустардан тұрады. Әртүрлі топтағы микроағзалардың құрамы мен ара қатынасы топырақ түріне, оны өңдеу әдісіне, құрамындағы органикалық заттарға, ылғалдылыққа, климаттық шарттарға және тағы басқа себептерге байланысты болып келеді. Құмды топырақтарда аэробты микроағзалар тіршілік етеді, ал сазды, ылғалды (оттегінің кіруі қиын) ол жерде негізінен анаэроты микроағзалар тіршілік етеді. Топырақ микроағзалары 25-45⁰С көбейе алады, ал термофильді микроағзалар – одан жоғары температурада көбееді.Микроағзалар күрделі биоценозда болады, олар өздерінің араларында өсімдіктермен бірге антагонистикалық және симбиотикалық ара қатынаста сипатталынады. Өсімдіктердің тамыр аймағында бактерия өте көп: олар ризосфера деп аталатын интинсивті көбею зонасын және жоғарғы белсенділікті түзеді. Топырақтың ризосфералық зонасының микрофлорасы бай, әртүрлі және әртүрдегі өсімдік үшін өзіндік ерекшелігі болады. Олар өсімдіктердің метаболизміне белсенді қатысады. Бір жылда топырақтағы микроағзалардың мөлшері бірнеше миллиардқа дейін жетеді. Олардың ең көбі тазартылған топырақта - 4,8-5,2 млрд. жетеді. Микроағзалар қауымдастығының азы орман топырағында, құмда 1,2-0,9 млрд. Микроағзалардың мезгіл тербелісіне байланысты: көктемде саны өседі, жазда максимумға жетеді, жаздың ортасында азаяды, (күн сәулесінің активті әсеріне байланысты) күзде тағы да көбейеді және қыста азаяды.Микроағзалардың топырақта таралуы әртүрлі, жоғарғы 1-2 мм қабатында микробтар аз (топырақтың құнарлануына қарамастан). Бұл күн сәулесінің ультракүлгін сәулелеріне және құрғату процестеріне байланысты. Жақсы микрофлора 10-20 см тереңдікте дамыған. Бұл қабатта негізінен биохимиялық процестер жүріп жатады, яғни органикалық заттарға ауысу, бір-бірлерін ауыстыратын микроағзалардың тіршілік етуінің әртүрлілігі. Одан тереңдеген сайын микроағзалар қауымдастығы азайып, 4-5 м тереңдіктерде микроағзаларды өте сирек кездестіруге болады. Артезиандық саңылаудан алынатын су стерилді болып келгендіктен құрамында бактериялар қоректенетін аммиорганикалық қосылыстар болмайды.Топырақ микрофлорасының құрамында бактерияларды физиологиялық топтарға бөлуге болады. Олар әртүрлі органикалық заттардың біртіндеп бөліну процесіне қатысады.

39 Микроағзалар препараттарын дайындау. Жүзгінді және жаншылған тамшы препараттары. Препараттарды дайындау үшін қолданылатын микробиологиялық заттарды ата. Жүзгінді тамшы- препарат дайындау үшін.Мұндай препараттар микроорганизмдердің қозғалысы мен спора түзілуін бақылау үшін қажет.Ол үшін жабындық шыныға зерттелетін микроорганизімі бар сұйықтықтан бір тамшы тамызады. Арасында ойысы бар шыныға орналастырады.Заттық шынының шетін алдын ала вазилинмен майлау қажет.Жаншылған тамшы- препаратын дайындау үшін бұл препаратты микроорганизмдердің тіршілік жағдайын көру үшін дайындайды.Ол үшін заттық шыны ортасына бір тамшы су тамызады және оған ерттелетін микроорганизмдерді орналастырады. Тамшыны ақырын ғана жабындық шынымен жабады. Тамшы заттық шыны мен жабындық шыны арасындағы кеңістікті толтырып тұруы қажет. Жабындық шыны сыртына шығып ееткен суды сүзгіш қағазбен сорып алады. Бактерияларды тек анықтап 40 объектив пен ал, саңырауқұлақтарды 8 және 40 объективер мен көруге болады.

40. Микробиологияның бөлімдері Қолдану сфералары бойынша микробиологияның бөлімдері (медици-налық, ауылшаруашылық, ветеринариялық, өнеркәсіптік, геологиялық және т.б.). Микробиология ( грек тілінен аударғанда micros – кішкентай, bios – тіршілік, logos - ілім) – жай көзге көрінбейтін, ұсақ тірі ағзаларды, олардың құрылысы мен биологиялық, биохимиялық қасиеттерін және табиғатта жүріп жатқан процестердегі ролін, адам тұрмысындағы пайдасы мен зиянын жан-жақты зерттейтін ғылым. Микробиологияның мақсаты – микроорганизмдердің физиологиясын, генетикасын, экологиясын және биохимиясын зерттеу. Микроорганизмдерге әртүрлі бактериялар, актиномицеттер, саңырауқұлақтар, балдырлар және қарапайымдылар жатады. Микроб әлемінің ауқымдылығы соншалықты, онда көптеген және әртүрлі пайдылы және жарамсыз микроскопиялық организмдер кездеседі. Олар табиғатта, өндірістің әртүрлі саласында, ауыл шаруашылығында, адам өмірінде, жануарлар ағзасында және т.б. жағдайларда үлкен роль атқарады. Микроорганизмдердің бір түрлері табиғаттағы зат және энергия айналымының негізі болып саналады. Микробиология бөлімдері. Халық шаруашылығының түрлі қажеттері мен мақсаттарына сәйкес бұл ғылым: жалпы микробиология, техникалық немесе өндірістік микробиология, тағамдық микробиология, ауылшаруашылық микробиология, геологиялық микробиология, санитариялық микробиология, медициналық микробиология, эпидеминология, мал дәрігерлік миробиология және вирусология сияқты түрлі ғылым салаларына бөлінеді. Жалпы микробиология – микроорганизмдердің өзгергіштігі мен тұқым қуалаушылығына, дамуы мен тіршілік етуінің негізгі заңдылықтарына жалпы сипаттама береді, олардың табиғатта зат алмасу процесіндегі ролін және оны адам игілігіне қолданудың мүмкіндіктерін зерттейді.Техникалық немесе өндірістік микробиология – микроптардың тіршілік нәтижесінде түзілетін өнімдердің адам үшін ең қажеттілерін іс-жүзінде өндірудің ғылыми негіздерін жасайды, оларды көптеп өндірудің технологиялық жағынан тиімді жолдарын қарастырады. Сонымен қатар ол дайын өнімдерді микроптардан қорғаудың әдістері мен жолдарын белгілейді.Тағам микробиологиясы - әр түрлі микроорганизмдердің көмегімен тағамды өнімдерді алудың әдістерін зерттейді және осы өнімдердің микроптар әсерінен бұзылуын болжаудың шараларын белгілейді.Ауылшаруашылық микробиологиясы - өсімдіктердің қоректенуі мен топырақ түзілуіндегі микроорганизмдердің ролін зерттейді. Топырақтың құнарлығын арттыру мақсатында пайдалы микробтардан тыңайтқыштар жасауды қарастырады. Сонымен бірге мал азықтық ақуыздарды өндіруге басқада өсімдіктер текті азықтарды құнарландырудағы микроорганизмдердің пайдалы топтарын тауып шаруашылыққа ұсынады. Геологиялық микробиология немесе геоморфология – жер қабатындағы микроорганизмдерді зерттейді. Тірі микроорганизмдердің бірнеше километр тереңдікте, жердің мұнай таратқан қабаттарында кездесетіндігі анықталды. Олар 1000 атмосфералық қысымға шыдай алады. Сондықтан олардың жер қабатындағы түрлі заттардың түзілуіндегі ролін геологиялық микробиология зерттеп ашады. Санитарлық микробиология – су, ауа және топырақтағы микроорганизмдердің таралуын, ауру қоздырғыштық қасиеттерін және олардың көмегімен аурулардың таралу жолдарын зерттеп, ақыр аяғында табиғаттағы адам пайдаланатын объектілерді зиянды микроорганизмдерден тазартудың әдісі мен жолдарын белгілейді.Медициналық микробиология – адамда аура қоздыратын микроорганизмдерді, олардың организммен қарым-қатынасын зерттейді, жұқпалы ауруларды емдеу, олардан алдын-ала сақтанудың лабораториялық диогностикасы және арнаулы әдістерін жасауды қарастырады.Эпидемиология – адам мен жануарларда кездесетін әртүрлі жұқпалы аурулардың жаппай таралу жолдарын және олардың шығу себептерін анықтайды, олармен күресу шараларын белгілейді.Мал дәрігерлік микробиология малдарда болатын жұқпалы ауруларды, қоздырушы микроорганизмдерді зерттейді, олармен күрес шараларын анықтайды.Вирусология – вирустардың өсімдіктерде, жануарларда, адамда және бактерияларда даму заңдылықтарын зерттейді, вирустық ауруларды табудың әдістері мен жолдарын емдеу, алдын-ала сақтандыру жағдайларын қарастырады.

41. Табиғаттағы заттар айналымындағы микроағзалардың ролі: құрамында күкірті бар заттарды тасымалдау процестері.Табиғаттағы заттар айналымына қатысуы. Табиғаттағы күкірт айналымына физикалық, химиялық факторлармен қатар, биологиялық процестер де әсер етеді (сурет 29). Әдетте күкірт тірі ағзалар цитоплазмасында кездеседі. Өсімдік қалдықтары және жануарлар өлескелері ыдыраған кезде олардан күкірт бөлінеді. Бұл қосылыстың түзілуі құрамында күкірті бар ақуыз заттардың ыдырауына байланысты. Ақуызды осындай өзгеріске ұшырататын ­­­­– шіру бактериялары. Сонымен қатар күкірттің әр түрлі қосылыстары түрлі вулкандардың атқылауы кезінде газ күйінде бөлініп, атмосфераға таралады. Топырақта түрлі биологиялық процестер әсерінен пайда болған сутегі құрамында күкірті бар амин қышқылдарын тотықсыздандырады да, көмірсутегін түзеді. Сонымен қатар көмірсутегі және күкіртті қышқылдар тұздарының сутегі ионының тотықсыздандырғыш әрекеті нәтижесінде пайда болады. Мұндай тотықсыздану қабілеті, әсіресе күкірт бактерияларынан байқалады. Олардың негізгі өкілдерінің біріне Spirillum desulfuricans жатады. Ол ұсақ спираль тәрізді таяқша бактерия. Соңғы жылдары жүргізілген зерттеулер күкірт бактерияларының негізінен екі түрлі болатынын анықтады. Оның біріншісі – вибрио, екіншісі – споровибрио. Олар құрамында органикалық қышқылдар спирттер болатын ортада жақсы өніп өседі де, күкірт қышқылының тұздары – сульфаттарды оңай тотықсыздандырады. Бұл процесс ауасыз жерде өте қарқынды жүреді. Мысалы, қант ортадағы көміртегі көзі болса, тотықсыздану реакциясы былайша жүреді. C₆H₁₂O₆+6H⁺+3SO₄²  6CO₂+6H₂O+3H₂S. Осындай микробиологиялық процестің нәтижесінде топырақта енбесе суда пайда болған күкіртсутегі тірі ағзаларды уландырады. Көмірсутегінің біртіндеп жиналуы нәтижесінде мұндай орталарда тіршілік біте–бірте тоқталады. Ағзалар бірқалыпты тіршілік етуі үшін күкірсутегі күкірт қышқылына дейін тотығуы қажет. Сонда ғана күкіртсутегінің улы қасиеті жойылып, өсімдіктерге сіңімді қосылысқа айналады. Бұл процесс табиғатта үздіксіз жүріп жатады. Процестің жүруіне себепші болатын ағзалар – күкірт және тион бактериялары. Тион бактериялары Tiobacillus туысына жатады. Оны алғаш рет теңіз түбі балшығынан Натансон 1902 және М. Бейеринг 1904 тауып жеке бөліп алған. Бұл бактериялар тиосульфатты, күкіртсутегін, сульфиттерді, тетратионаттарды және тиоционаттарды тотықтыруға қабілетті. Tiobacillus denitrificans ғана нитраттар бар жерде анаэробты жағдайда тіршілік ете алады. Күкірттің бейорганикалық қосылыстарын тотықтыратын бактериялар пайдалы қазбалардан түрлі металдарды өндіріп алуға қолданылады. Мысалы, Тhiobacillus feroxidans бактерияларын сульфитке кедей рудалардан күкіртті толығырақ өндіріп алуға қолданылады. Жіпше күкірт бактериялары бегиоттар қатарына жатады. Оған бегиотта, тиотрикс жатады. Бегиотта бактериялары көмір қышқылдарынан көміртегін бөліп алып сіңіре алады, яғни олар хемоавтотрофтылар болып есептеледі. Ал өздеріне қажетті энергияны сульфиттерді молекула күйіндегі күкіртке дейін тотықтыруды қамтиды.