32. Қуып жету дамудың моделдері және олардың тәжірибеде жүзеге асырылуы

Әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі бойынша мемлекеттің артта қалуын болдырмау мақсатындағы экономикалық стратегия қуып жету дамуы деп аталады. Қуып жету дамуының екі моделі кең танымал: импортың орнын басу (импортозамещающая) және экспортқа бағытталған (экспорото-ориентированная).

Импорттың орнын басу моделінің мәні ұлттық экономиканың бірқатар салаларына қатысты протекционизмде жатыр. Ол жиі сыртқы сауданың мемлекттік монополиясымен және ұлттық валютаның конверттелмеуімен сипатталады. Протекционизм импортты алмастырушы салалардың дамуына жағымды жағдайлар жасайды, сыртқы сауданың монополиясы да отандық тауарларға шетелдік тауарлар жағынан бәсекені әлсіздендіреді, ал ұлттық валютаның конверттелмеуі ұлттық капиталдың сыртқа кетуіне төтеп береді және оны ішкі капитал салымдарға бағыттайды, оған қоса ұлттық капиталмен бәсекелесе алатын шетелдік кәсіпкерлік капитал ағынын тоқтата тұрады.

Импортты алмастырушы модель әдетте экономикаға мемлекеттің араласуының өсуімен қатар жүреді, себебі бір ғана протекционизм алмастырушы салаларды дамытуда жеткіліксіз және көп инвестицияны қажет етеді, олар ұлттық жеке капиталдың әлсіздігі кезінде тек қана бюджеттен қаржыландырылады. Нәтижесінде мемлкеттік сектор күшейеді, осының шеңберінде экономиканың индустриализациялануы артықшылықпен жүреді. Көп жағдайда осы экономиканың индустриализациялануы үшін импортты алмастырушы модель қажет болады.

Бұл модель экономиканың, заманауи өндірісті қосқанда, көп салалылығына жағдай жасайды. Дегенмен, тәжірибеде тек тұтыну тауарлар импорты ғана қысқарады, ал инвестициялық тауарлар импорты өсе береді, конверттелетін валюталар дефициті ұлғайады.

Экспортқа бағытталған модель өткен ғасырда дамыған елдерде (Ұлыбританияда) пайда болған. Смит пен Рикардоға жүгіне отырып, бұл модельдің жақтаушылары осы модельді артта қалған елдерде де жүзеге асыра алды. Бұл модельдің мәні өз өнімдерін экспортқа бағыттаған өндірісті ынталандыру болып табылады. Негізгі ынталандыру әдістері бәсекеге қабілетті экспорттық салаларды қолдауға бағытталған. Бәсекеге қабілетті өнімді өндіріп, онымен халықаралық нарыққа шығу басты міндет болып табылады. Өкіметтің жүргізетін саясаты салықтық және кедендік жеңілдіктер, экспортер кәсіпкерлерге кредиттер беру, төмен валюта бағамын ұстану арқылы экспортқа бағытталған саланы дамыту үшін олардың қызметтеріне жағымды жағдайлар жасау. Бұл модельдің маңызды артықшылығы мемлекетті әлемдік шаруашылыққа қосып, әлемдік ресурстар мен технологияларға мүмкіндік береді; экономиканың мықты бәсекеге қабілетті, басқа да салалардың дамуына мультипликативті әсер ететін салаларын дамытады; елге валюталық құралдарды тартады және олардың ұлттық экономиканың қызмет ету сферасы мен өндірісінің дамуына инвестициялануына ықпал етеді.

Айта кететін бір жайт, қуып жету дамуының екі моделі де қуып жетуші елдердің дамыған елдерге қарағанда бірқатар табиғи артықшылықтарға ие боуымен негізделеді. Ол арықшылықтарға жұмыс күшінің арзандылығы және дамыған елдердің білімін қолдануға мүмкіндіктің болуы жатады.