23.Әлемнің еңбек ресурстары: сандық және сапалық аспектілері

Еңбек ресурсы деп еңбек шаруашылығымен айналысуы үшін физикалық дамуы мықты, ақыл қабілеті және білімі бар тұрғындардың бір бөлігін айтамыз. Оларға жұмысқа жарамды жастағы адамдар, жұмыс жасап жүрген зейнеткерлер және еңбекке қабілетті жасы жас жұмыс істеп жүрген жеткіншектер жатады.

Экономикалық белсенді халық қатарына Халықаралық еңбек ұйымының әдіснамасы бойынша әлемде 10 жастан 72 жасқа дейін аралықты қамтиды.

Еңбек ресурстарының сандық аспектілері:

Еңбек ресурстарының басты бөлігін экономикалық белсенді халықты құрайды. Экономикалық белсенді халық- жұмыс істеп жүрген және белсенді жұмыс іздеп жүрген халықтың бір бөлігін айтады. Ол ХХ ғасырдың аяғында әлем халқының жартысын яғни -47,8% құраса, оның ішінде 60%-ы еркектер, 40%- әйел адамдарды құрайды.

Экономикалық белсенді халық әлемнің заманауи демографиялық дамуына байланысты Оңтүстік және Оңтүстік-шығыс Азияда - 55%-ы, Оңтүстік Азияда -20%-, ал өндірісі дамыған мемлекеттерде 16% -ы шоғырланған

Экономикалық белсенді халықтың сапалық көрсеткіштері:

• Білім деңгейі

• Жұмысбастылықтың салалық құрылысы

• Жұмыс күшінің кәсіптілік-біліктілік құрылысы

Білім деңгейі

Өндірісі дамыған елдерде дамушы елдерге қарағанда жұмыс күшінің сапасынан, яғни жалпы білім беру деңгейінен, жоғары квалификациялы мамандардың санынан,жұмыс күшінің мобильділігінен озады. Дамушы елдерде тек жоғары және орта білімі барлармен ғана еңбек ресурстарының сапасы анықталмайды, соған қоса сауаттылықтың деңгейі де қарастырады. Сауаттылығы төмен елдерде көп елдерде еңбек өндірісінің төмен деңгейін көрсетеді, яғни бұрынғы шаруашылық түрін тоқтатып қояды,техникалық прогресті тежейді.

Жұмысбастылықтың салалық құрылысы:

• Ауылшаруашылығында жұмысбастылықтың меншікті салмағы минималды деңгейіне жетті: Ұлыбританияда - 2,5%; АҚШ - 3,1%; Германии и Швеции - 5,6:%; Франции - 8%; Японии - 10%.

• Өндіріс және құрылыс саласында ақырындап жұмысбастылық деңгейі төмендеп барады: Японияда- 31,4%, Италии - 38%;.Франции - 32%; Великобритании - 36,6%; АҚШ - 27,9%, Канаде - 26%.

• Қызмет көрсету саласында жұмысбастылықтардың үлесінің өсуі жалғасып жатыр: АҚШ-та - 59%; Канаде и Великобритании - 57%; Швеции - 59,5%; Франции - 52%; Японии - 50%; Италии - 44,7%

• Барлық десе жұмысбастылықтың үлесі ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығына топталған. ( Индонезияда -56%; Пакистане -51%; Египте - 35%).

Жұмыс күшінің кәсіптілік-біліктілік құрылысы

• Барлық мемлекеттерде көрініс тауып жатқан үрдіс- ауыл шаруашылық саласында жұмысбастылық үлесі азайып, ал қызмет көрсету саласында ұлғайып жатқаны Даму деңгейі барынша жоғары елде, бұл тендеция соншалықты көрінеді.

• Экономикалық белсенді халықтың категориясының тез өсуі- орта маманданған және жоғары білімі бар жұмысшылардың  ғылымды қажетсінетін өндірісте жұмыс істеуі. Бұл тенденция барлық елдер тобында көрініс табады..

Дамыған және экономикасы өтпелі елдерде қызметкерлер категориясы кәсіптік құрылымында саны бойынша екінші орынды алады.

• Постиндустрияландырудың нәтижесі ретінде барлық елдер тобында қызмет көрсету саласында жұмысшылар саны қарқынды өседі.

24. Өнеркәсібі дамыған және дамушы елдердегі жұмысбастылық құрылымы және жұмыссыздық мәселесі. Шаруашылықтың жеке салаларныда тұрғындардың жұмысбастылығы тұрғындардың (жұмысшылардың) экономикалық белсенлігінің пайыз түрде берілуі арқылы анықталады және ол қоғамдық өндірісте тікелей жұмысбасты еңбекке қабілетті тұрғындардың бөлігі ретінде көрсетіледі. Экономикалық дамыған елдердің көбінде еңбекке қабілетті тұрғындарға 15 жасқа толған азаматтар жатады. Дамушы елдерде бұл шек 12-14 жас аралығынан басталады. Тұрғындардың жұмысбастылығының құрылымы елдің шаруашылық құрылымы мен елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын көрсетеді. Әлемде тұрғындардың жұмыстбастылық құрылымының негізгі үрдісі болып материалды өндірісте жұмысшылардың үлесін азайту арқылы қызмет көрсету саласындағы жұмысшылардың үлесін арттыру болып табылады. Дамыған елдерде индустриалды салаларда жұмыс істейтін тұрғындардың үлесі 35% бен 40% аралығында тербелуде, ал ауыл шаруашылығы мен іргелес салалардағы жұмысшылардың үлесі үнемі төмендеуде (5-20%). Сонымен қатар, өндірістік емес салалардағы жұмысшылардың саны, әсіресе сауда-қаржылық, банк және басқарушылық қызметінде 50%-ға дейін, ал үлкен сегіздік елдерінде – 70%-ға дейін жетеді. Көптеген дамушы елдерде жұмысбастылық құрылымы ауыл шаруышлығының меншік үлесінен басым, қызмет көрсету саласында төмен көрсетілген, ал индустриалды салаларда одан да төмен. Бұл экономиканың аграрлық сипаты мен экстенсивті түрде дамып келе жатқан ауыл шаруашылығындағы еңбектің өнімділігінің төмендігімен түсіндіріледі, сонымен қатар ұсақ сауданың кеңеюімен түсіндіріледі. Мұнай-экспорттаушы бай елдерде, ауқатты курортты аралды мемлекеттер мен жаңа индустриалды елдерде жұмысбастылық құрылымы жоғары дамыған елдер құрылымына ұқсайды, (жұмысшылардың 70%-ға дейіні қызмет көрсету сферасында жұмыс істейді). Ал посткеңестік елдерде 40%-ға дейін жұмысшылар жұмыс істейді, ауыл шаруашылығы мен іргелес салаларда – жұмысшылардың үлесі 20%-ға дейін құрайды. Өндірістік емес сферада жұмысшылар шамамен 30%-ды құрайды, бірақ дамыған елдермен салыстырғанда, бұл елдерде көбі оқу мекемелерінде, денсаулық сақтау және мәдениет салаоарында қызмет тетді. Сонымен тұрғындардың жұмысбастылық құрылымын елдің даму деңгейінің басты көрсеткіштерінің бірі деп санауға болады және оны сипаттауда қолдануға болады. Дамыған және дамушы елдердегі жұмыссыздық мәселесінің өз ерекшелігі бар. Дамыған елдердегі жұмыссыздық мәселесі құрылымдық сипатқа ие: адамдардың өз мамандығы, квалификациясы мен еңбекақы деңгейінің талабына сәйкес жұмысты таба алмауы. Жұмыссыздықпен байланысты жәрдемақының жоғары деңгейде болуы, жұмыссыздарға ауыр және лас жұмыстан бас тартуларына мүмкіндік береді, ал бұл бос қызмет орындарын иммгранттар толықтырады. Дамыған елдердегі жұмыссыздық деңгейі 2% бен 12% аралығында тербелуде. Жұмыссыздық бұл жерде уақытша құбылыс ретінде қажет мамандық бойынша жұмыс іздеу немесе мамандығын өзгертумен байланысты. Көптеген дамушы елдер үшін дамыған елдерге жастардың эмиграциясын тудыратын жаппай жұмыссыздықпен сипатталады.

Дамушы елдерге толық емес немесе уақытша жұмысбастылық пен аграрлық халықтың тығыздығы салдарынан туған бүркемелі жұмыссыздықтың үлкен масштабымен сипатталады. Жұмыссыздарды әлеуметтік қоғау деңгейі төмен. Бқл мәселе ауыл шаруашылығындағы экстенсивті көздердің артуының таусылуымен, заманауи өндірісітің еңбекке икемді болуының төмендігімен, білім деңгейінің төмендігімен анысты. Квалификацияланған жұмысшыларға сұраныс артуда, қызмет көрсету ферасы мен шағын кәсіпорындарда жұмысбастылық артуда. Дамыған елдерде сауаттылық деңгейі толық дерлік, соңғы он жылда білім алудың орташа ұзақтығы бір жарымға артты. Яғни елдің даму деңгейі мен қарқыны тікелей білімнің даму деңгейімен тікелей байланысты.