39.Гатт халықаралық сауда жүйесінің дсұ өту эволюциясына талдау жүргізіңіз

Дүниежүзілік сауда ұйымын құру тарихы (бұдан ары қарай–ДСҰ) түп тамырымен Екінші дүниежүзілік соғысы кезеңдеріне кетеді. 1940-шы жылдары әлемнің елдері арасында тауарларды сатуда кедергілерді көбейту, көп жақты сауда жүйесін құру қажеттілігін алдын ала анықтады.

Саудада кеден баждарының мөлшерлемелерін және басқа кедергілерін қысқарту мақсатында көп жақты сауда жүйесін ұйымдастыруды екі кезеңімен өткізуге жоспарланды:

1) Халықаралық сауда ұйымын құру (бұдан ары қарай – ХСҰ);

2) көп жақты келіссөздердің басталуы және кеден тарифтері мен сауда бойынша Бас келісімінде тарифтер бойынша міндеттемелерді өзгерту (бұдан ары қарай – ГАТТ).

Дегенмен ХСҰ құру ойы табысты аяқталған жоқ. ГАТТ Келісіміне өзгерістер енгізілді, бірақ ХСҰ ұйымдастырылған жоқ.

Сөйтіп, ГАТТ бастапқыда ХСҰ жүктелген қызметтерді өзіне алып, де-факто халықаралық ұйымы деп танылды.  Ресми түрде ГАТТ, қатысушы-елдер арасында тауарларды сатуды реттеу үшін ережелері мен міндеттемелері мазмұндалған, 1947 жылы 23 елдерімен қол қойылған халықаралық шарты болып табылатын. Сонымен ХСҰ жөніндегі Уақытша комиссия өзінің әрекетін ГАТТ Хатшылығы ретінде жүзеге асырды.

Дүниежүзілік сауда ұйымын құруға дейін ГАТТ бірқатар сауда келіссөздері мен раундтарды өткізу арқылы көп жақты сауда жүйесін әзірлеп, 47 жыл тұрды. Егер бастапқы келіссөздер тауарларды сатуда тарифтерді қысқартуға арналған болса, онда келесі келіссөздер демпингке қарсы және тарифтік емес  шараларын енгізетін болды.

1947 жылдан бастап 1994 жылдарға дейін Кеден тарифтері мен сауда бойынша Бас келісімнің шеңберінде, сауданың әртүрлі аспектілеріне арналған келіссөздердің сегіз раундтары өткізілген.

Алайда 60- шы жылдардың ортасында жүргізілген Кеннеди раундтарының нәтижесінде ГАТТ-ң жаңа антмдемпингтік келісіміне қол жеткізілді. 70- ші жылдары жүргізілген Токиолық раунд жүйені жақсарту және кеңейтуге әрекет жасалды. 1973- 1979ж. ж. 102 мемлекет арасында жүргізілген Токиолық раундта ГАТТ тарифтерді біртіндеп кемітуге тырысты. Оның нәтижесінде негізгі әлемдік тоғыз өнеркәсіптік нарықтардағы кедендік баждар үштен бір бөлікке кеміді, нәтижесінде дайын өнімдерге орташы тарифтер ГАТТ құрылуының алғаш кезіндегі 40 %- дан 4,7 % — ға дейін кеміді. Тарифтерді кеміту сегіз жыл ішінде өзара келісушілік нәтижесінде жүзеге асырылды, сондықтан ең жоғары тарифтер ең кеміне қарағанда едәуір көп азайды. (1,24) Ал калған мәселелер бойынша Токиолык раундтың нәтижелері жақсы болған жоқ. Ауылшаруашылық өнімдер саудасы мен «қоргау шаралары» (импортқа қатысты төтенше шаралар) жайындағы мәселелер шешілгеи жоқ. Келісім сөздер барсында бірқатар бейтарифтік шек қоюлар жайындағы келісімдерге қол жеткізілді. Көп жағдайларда тек бірқатар индустриалды дамыған елдер бұл механизмдер мен келісімдерге (нәтижесінде олар «кодекстер» деген атпен танымал болды) қосылды.

Уругвай раунды сауда келіссөздердің сегізінші және соңғы раунды болды, оны өткізу ГАТТ қатысушы-елдерінде жеті жарым жыл алды.

Уругвай раундтың келіссөздерін аяқтайтын болған, 1990 жылғы желтоқсан айында Брюссель қаласындағы (Бельгиядағы) Министрлік конференциясы барысында, министрлерге ауыл шаруашылық өнімдерін сату саласында реформаның әдістері туралы келіскен жоқ және келіссөздерді жалғастыруға шешім қабылданғаны түсінікті болды.

«Қорытынды актінің» жобасы Женева қаласында 1991 жылы ұсынған болатын. Келіссөздерді аяқтау және осы құжатты қабылдау негізінен АҚШ және Еуропалық қоғамдастығы елдері арасында дауларды шешуге байланысты болды.

1992 жылы Вашингтонда АҚШ және ЕҚ елдері көбінесе ауыл шаруашылық тауарлары бойынша даулы мәселелерді шешті және «Блейерхаус келісіміне» қол қойды.

1993 жылғы ортасында АҚШ, ЕҚ, Жапония және Канада тарифтер және тауарлар мен қызметтер нарығына рұқсат алу бойынша маңызды прогреске қол жеткізді. Оның нәтижесінде, 1993 жылғы желтоқсан айында Уругвай раунды келіссөздерінің шеңберіндегі барлық келіссөздер ресми аяқталған. Осы раундтың Келісімдеріне пакеті Марракеште (Мароккода)1994 жылғы сәуір айында қол қойылған. 

1995 жылғы 1 қаңтарынан әрекетін бастаған Дүниежүзілік сауда ұйымы мекемесі, сонымен қатар кейін ДСҰ құқықтық базасының негізін құрған, Бірқатаркелісімдерді қабылдау Уругвай раундының негізгі жетістігі болды.

Сөйтіп, ДСҰ – дискриминацияламау, еркін сауда және ашықтығы принциптерінің негізінде әрекет жасайтын, осы ұйымның қатысушы–мемлекеттері арасында көп жақты халықаралық сауда ережелерін өндіруге жасалған халықаралық ұйым. Көп жақты келіссөздер нәтижесінде қатысушы–мемлекеттері қол қойған және осы мемлекеттердің парламенттерімен ратификацияланған көптеген келісімдер ДСҰ негізі болып табылады.

ДСҰ Келісімдері – бұл әрекеттің кең шеңберін қамтитын құқықтық құжаттар: ауыл шаруашылығы, тоқыма және киім, банк секторы, телекоммуникациялар, үкіметтік сатып алулар, азық–түліктердің қауіпсіздігі, зияткерлік меншік және басқа мәселелер.