1.Бухгалтерлік есептің тарихын зерттеу немесе есептің даму тарихы

«Бухгалтерлік есеп» саласы бұдан бірнеше жүздеген жылдан бұрын пайда болып, күнделікті өмірде қолданылуы барысында қоғамның әлеуметтік-экономикалық ғылым болып табылады. Бухгалтерлік есеп туралы испаниялық белгілі ғалым Б.Де Солозано «Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес және де бухгалтерлік есепсіз әлемді басқару мүмкін емес, адамдар да бірін-бірі түсінбес еді» - деген болса, оның әріптесі Американдық ғалым-экономист П.Самуэльсон «Біздің ғасырымыз – машина ғасыры, сондай-ақ ол Бухгалтерлік есеп ғасыры болып табылады»,- дейді. Ал осы ғылымды зерттей келе Р.А.Фаулки «Есеп – бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы»,- деп айтса, немец ғалымы Рихард Эдлер Фон Мизес «Есеп – бұл бизнестің арожданы, ұяты»,-деп жазған.

Тарих мыналарды түсінуге мүмкіндік береді:жүріп жатқан процесстердің динамикасын ашып көруге, олардың заңдылықтарын сипаттауға;

• даму процесстерімен байланыста үзілістерді көрсету;

• қолданылатын әдістерін эволюция қарастыруға және категориялар қар;

• тек адамдарды ғана емес, проблемалар мен шешімдірдің тарихын көр

• практикада шешілген тапсырмаға шолу жасауға, өйткені тарихан тыс бухгалтерлер бірдей проблемаларды қайта-қайда шешуден мәжбүр болады;

• болашақ ақпараттарды ғылыми мұра ретінде қалдыруға, ол жаңа ойларды іздеуді жеңілдетеді;

• көп ғасырлық құпияларды ашуға, өйткені бухгалтерлік құжаттар тарихтың тұп нұсқаларын ашып көрсетеді.

Қазіргі кезге дейін бухгалтерлік есептің пайда болуын төменде көрсеткендей түсіндіруге болады.

1. 6000 жыл бұрын бұл кезде шаруалық өмір деректерін мақсаты тіркеу-тіркеп отырып басталды;

2. 500 жыл бұрын бұл кезе Лука Пачолидің кітабы жарыққа шықты және өсиеттер сипаттауға басталды;

3. 100 жыл бұрын бірінші теориялық құрастырмалар пайда болған кез.

2. Бух есептің даму сатылары түрлері

К.Родбертус (1870ж.) есептің барлык тарихын екі сатыға боледі:

• табиғи; күндык.

Бірак осылай бөлуді ешкім канағаттандырған жок. өйткені:

Біріишіден. есептің дамуының жіктелуі сырткы жағдайларга байл

2)кұндык есеп капиталистік шаруашылыклен емес тауарлыК шаруашылыкпен байланысты болады:

Үиііншіден. кұндыкесеп кай кезден басталатындығы анык емес.

А такты Италияндык галым Дж.Чербони торг сатыга белді:

• коне әлем - есептік ой-пікірлердіи калыптасуына позитивтік әдістердің болмауы;

• Л.Фибоначчиден Л.Пачолиге дейін. Л.Пачолиден Ф.Виллаға дейін кос бухгалтериянын калыптасуы;

• гылымн бухгалтерияның пайда болуы мен даму - бүл көзкараста есептің тұжырымдык проблемалары карастырылды.

Леон Сэй есеп дамуын торт саты

1)Немоника.іык. Бул екі кезецге бөлінеді: а) ауызша; б) жазбаша.

2)униграфикалык- карапайым бухгалтерия.

3)диграфикалык- кос бухгалтерия.4) л о ги с м о гра ф икал ы к.

Жазбаларлың дұрыстыгы инвентарлык тізіммен ресконтраны салыстыру аркылы бакыланды.

• карапайым - жазбалар карама-карсы айналымдарды салыстыру аркылы бакыланды.

• кос Италиянлык - барлык тіркеу мен есептеулер екі жакты жазудын көмсгімснбакыланды.

■ ағылшындык - есеп жүйесіне енгізілген арнаулы тэсілдер аркылы бакылау күшейтілді.

• кос Италиянлык жэне Агылшындык біріктірілген - алдынгы екі сагының бакылау кезендерінін комбинациясы.

• орыс үштік бухгалтериясы - кос Италиянлык бухгалтерияда тек екі белгі болса (Дт жэне Кт), ал орыс бухгалтериясында олар 19 болд

Антон Хаар (1926ж.) есеп кезеңділігін бес сатыга бөлді:

1) түгендеуі мен сонгы балансы жок бухгалтерия:2) инвентарлык тізімсіз пробный баланс;3) түтендеусіз баланс;4)статикапык (мүліктік) баланс белгілі есеп кезеңдерінде түтендеу негізінде капитал ұсынылып отырды. 5)динамикалык (каржылык) баланс - ол пайда сомасын аныктауға кызмет етті

3Ежелгі әлем немесе ежелгі дүниедегі бухгалтерлік есетің дамуы

Есеп, оның техникасы әр уақытта есептік регистірлерге тәуелді болады. Регистірлер есеп техникасын көптеген ғасырларға осы есептік ойларға әсерін тигізді. Алғашқы сауда операциялары Шумерде тастарда б.э.д. 3600 жыл бұрын тіркелді. Б.з.д. 3200 жылд бастап бұл жерде саз кестелерде есеп жүргізу сөздік пайда болды. Бұл есептегі жүйелі тіркеудің көрінісі еді. Керісінше, ежелгі Египеттегі папирустар (б.э.д. 3400 – 2980жж) хрон-қ тіркеудің даму ына әсерін тигізді. Алғашқы түгендеу жұмыстары да Египетте пайда болды, мұнда әрбір екі жыл сайын жылжитын және жылжымайтын мүлікке түгендеу жүргізілді (дискретті түгендеу), кейін ол ағымдағы түгендеумен алмастырылды.

Ежелгі Грецияда есеп гипспен ақталған тақтайшайларда жүрг. Тиын түріндегі ақшалар п б-нан бастап, келесі міндеттерді атқарады:

• есептің өзіндік объектісі 2) есептесу құралы

Шаруашылық өмірдің барлық факторларына хрон-лық жазулар жүргізілді, кейін рекапитуляция, яғни барлық жаруларды, опер-рды хронологиялық түрде жүйелі жазу. Сынақ төлемдер енгізіліп, төлем дерді басқа кассаларға аудару. Кезеңдік жарияланатын есеп те болд

Римде есептік регистрлердің кодекс-кітаптар түріндегі неғұрлым дамыған формалары кездеседі. Гректер регистірдің екі түрін қолданды деп болжанады:

• ефемеридтер (журналдар)

• трапецитика (шоттар кітабы – Бас кітап)

Ежелгі Римдік бухгалтерияның есептік регистлер жүйесінің алғашқы кітап Adversaries болды, ол шаруашылық өмірдің фактілерін күнделікті жазуға арн болатын. Ол кітап кейін Мемориа лдық деп аталды. Тағы да екі кітапты (кодексті) атап өту керек, ол: Cоdex accepti et және Codex rationum domesticorum. Зерттеушілер бұл кодекстің 1-н журналмен, ал 2-н Бас кітаппен байл-ды.

Ежелгі әлем есебі – бұл фактілердің есебі деп айтуға болады. Оның негізінде түгендеу мен мүлікті тікелей тіркеу жатыр. Уақыт өте жанама тіркеу пайда болды. Бухгалтерия ықтималды болып, түгендеу тек қана ақпараттардың реппрезентативтігін көрсететін болады.

Алғашқы сауда операциялары б.з.д. 3200 жылы саз кестелерде (таблицаларда) тіркелді (бұл есептегі жүйелік тіркеуді алдын ала белгіледі). Ертедегі Мысырдағы (Египеттегі) папирустар хронологиялық тіркеудің дамуына жол ашты. Осыдан бес мың жыл бұрын есеп жүргізу үшін піл сүйегінен жасалған кестелер қолданылды. Ерте замандағы

Үндістанда сапты аяқтар шот-регистр ретінде пайдаланылды, оларға уақ тастар - бастапқы құжаттар (картотека бейнесі тәрізді) салынатын. Греция мен Римде балауыз кестелер, мыс тақталар, кенеп, пергамент (май мен ылғал өткізбейтін жылтыр қағаз), папирус пайдаланылды. Галияда керамикалық тас тақталар мен қыш сынықтары, Перуде жіптер қолданылды. Кейіннен кодекс-кітаптар пайда болды.

Қытайда бухгалтерлік есепті жүргізудің елеулі ерекшеліктеріне 8000 жыл толды.

Адамзат тарихындағы бірінші рет ірі еңбек бөлінісі - жалпы жер иеленушілер қауымынан мал бағушылардың бөлініп шығуы - тұрақты сипатқа ие болған шын мәніндегі экономикалық айырбасты тудырды.

Адамзат тарихында екінші ірі еңбек бөлінісі - айырбасты одан сайын дамытуға жағдай жасады. 4.Ренессанс (қайта өрлеу дәуірі)және екіжақты жазу бухгалтерияның дамуы

Шоттар көп уақыт бұрын пайда болды. Олар алғашқы өлшемдерімен жүргізілді, яғни ондылықтар – натуралды бірліктерге, касса – ақшалай өлшем бірлігінде. Бірі екіншісіне сәйкес келмейтін еді. Шаруашылықтың нәтижесі табыс сияқты жанама категорияларымен емес, байлықтың өсуімен сипатталды.

К.Ирсонның (1678 жылы) өзі ХІІ ғасырдан бастап бухғалтерлік есептің үш түрінің барын атаған:

1. камеральды (касса бойынша кірістер мен ақшалардың төлемдері тіркелді).

2. қарапайым, оған барлық мүліктік және шоттар жатады, олар дебет-кредит принциптері бойынша жүргізілді, бірақ есептік жиынтыққа жеке қорлар шоттары кірмейді, әлі жүйе қалыптаспаған.

3. екіжақты – оған жеке қорлар шоттары кіреді.

«Екіжақты жазу» ұғымы бірден пайда болған жоқ және де Д.А.Тельспте (1525) еңбектерімен байланысты, бірақ Пиетро Паоли Скали 1755 арқылы кеңінен таралған болатын. XVIII-XIX ғ-дың ортасына дейін екіжақты бухгалтерия ұлттық шаруашылықтың бір саласынан екінші саласын, бір елден кейін екінші елді жаулап алады. Оның жетістігінің шешуші кезеңі 1494 жылы ұлы итальян математигі Лука Пачолидің «Арифметика, геометрия соммасы, пропорциялар мен қатынастар туралы ілімі» атты кітабының шағуымен қатар келеді. Ондағы «Шоттар мен жазулар туралы трактаты» атты трактатында екіжақты бухгалтерияның сауда кәсіпорынының практикасына қолданысы кеңінен сипатталған. Бұл кітап кейінгі есептік ойлардың дамуына үлкен ықпалын тигізді