1. Къыскъартылгъан беян язынъыз.

2. Рыжовнынъ шакъасыны бегендинъизми? Шакъалар насыл олмалы? Фикирлеринъизнен метинни девам этинъиз.

60. Усеин муаллим

О, бу койни терк эткен эди. Кери чагъырдылар. Къайтып кельди.

– Ничюн? Джемааткъа яхшылыгъым ичюнми? – деп сорады о, ве озь-озюне итираз этти. – Ёкъ, мында мени севмегенлер де бар. Менимле корюшкенде, оларнынъ къаны бозула, козьлери когерип кетелер. Ойле экен, Харджиебеге ничюн къайтып кельдим? Мени мында не беклей?

Не беклей? Оны кимсе бильмей. Не оджанынъ озю, не де джемаат.

Ничюн къайтып кельди? Чюнки оджа бу койде ильки мектепни ачты. Адамларгъа къараны танытты. Козьлерини орьткен зульмет пердесини йыртып, алып атты, ярыкъны косьтерди. Сонъ, бу япкъан ишини бегенди, ондан ифтихар этти. Тек бу дегиль. Оджанынъ юрегинде уюгъан севги бунда, бу койде уянды. Аджире адлы араретли, акъыллы къызны бу койде севди, онъа эвленди. Аджиреден Нурие догъды. Нурие чокъ яшамады… вефат этти. Онынъ яныгъы вакътында ходжа ве къадын койден сюргюн этильдилер.

– А! Усеин муаллим! Сизни корьген бей олсун!

Оджа сескенип токъталды. Бу кимнинъ давушы? Эвимизге буюрынъыз!

– Тешеккюр, Аджы-Эрбаин эфенди. Аджеле ишим бар. Башкъа вакъытта келирим. Шимди… афу этинъиз!

Лякин Аджы-Эрбаин оджанынъ сёзлерини динълемеди ве эшитмеди… къалын, къыскъа къолларынен билегинден къапкъач этип тутты, чекип эвине алып кирди.

Ири, улькюн ода ичинде миндерлер устюнде эсли-башлы кишилер отурмакъталар. Оджа оларны таныды.

– Хош кельдинъ, муаллим! – деди энъ четте отургъан сарышын Адиль бай.

– Сизни… апсханеде деп эшиткен эдим, – Эбу-Бекир бойле деп отургъанда акъсырды. – Янълыш олса керек. Не дейсинъиз, Усеин оджа?

– Апсханеде? Менми? Зан этсем, бу сизинъ озюнъизнинъ арзунъыз эди. Шимди мени сербестликте корип, хаялынъыз къырылгъанына языкъсынгъангъа бенъзейсинъиз! Мен апсханеде олмадым. Айвасылда Министр мектебинде муаллим эдим.

Оджанынъ бу сёзлеринден сонъ Аджы-Эрбаин, Эбу-Бекир, Джамаледин бир-бирине бакъыштылар.

– Министр мектебинде? – Эбу-Бекир белини догърултып, сары кирпиклерини сыкъ-сыкъ ойнатты, элесленип къалды. – Айвасылны… о аджайип койни ташлап, бу такъыр чёльге кельдинъизми?

– Эбет! Ойле яптым! – деди Усеин оджа.

– Зевкълы адамсынъыз… – деди Джемаледин. – Инсан даима ямандан яхшыгъа ынтыла. Сизде эр шей аксине!

– Харджибие яман ерми? – деди оджа. – Яман олса, озюнъиз ничюн мындан кетмейсинъиз? Джемаат чагъырды, мен кельдим. Ред этип оламадым.

– Джемаат? – Эбу-Бекирнинъ самайларындаки къан дамарлары къабарып чыкътылар. – Ким о джемаат дегенинъ?

– Койнинъ эалиси, – деди Усеин оджа.

– Ёкъ! – Джемаледин кийик сеснен къычырды. – Беш-он къарабаджакълыдан джемаат олмаз, джемаат бизлермиз, – къолунен янындаки адамларны косьтерди… – Джемаат чагъыргъан экен! Я биз? Биз чагъырдыкъмы? (340 сёз)

Ш. Алядинден

1. Тафсилятлы беян язынъыз.

2. Байлар не ичюн оджаны севмез эдилер?

3. Оджанынъ табиат чизгилерини тасвирленъиз.

61. ٭ ٭ ٭

...Отуз-отуз беш километр ёл юрьмек керек. Якъында Буюк топракъта сыджакъ урба, чылгъав алынгъан эди. Автоматлар янъы, патрон, граната етерлик. Эки куньге эсаплап пексимет ве пиширильген ат этинден экишер кесек алдылар. Флягъаларыны сувгъа толдурып, лагерьден куньдюз чыкътылар. Акъшам къаранлыгъында дагъ этегине келип еттилер. Къалгъан ёлны ялынъыз гедже юрьмек, таз тёпелерни, демирёлны, таш ёлны кечмек, сонъ тюзлюкке чыкъмакъ керек. Гедже сувукъ артты. Юрьген адамгъа о ич бир шей дегиль. Лякин сувукъ ельден бетлери къып-къызыл. Огден дозор кете. Къарнынъ усть къаты бузлагъан, баскъан сайын эшиле, аякъ бата, юрьмеси къыйын. Партизанлар огде юрьгеннинъ изине басып кетмеге тырышалар. Бу ерлерни яхшы бильген Сергей ве Билял группагъа ёл косьтерип огде юрелер. Таш ёлны, сонъра демирёлны пек сакът олып кечтилер. Яры геджеде совхоз посёлкасына келип чыкътылар.

Комиссар Алиевни янына чагъырды:

– Барып биль, складда къаравул чокъмы? Атлар тургъан ерни де огрен. Биз ишимизни сессиз-шаматасыз япмакъ керекмиз. Гарнизон котерильсе, къачмагъа еримиз ёкъ.

Алиев бераберине Сергейни алды, экеви къаранлыкъкъа синъип кеттилер.

Оларны чокъ беклемек керек олмады.

– Аяз, сувукъ къаравулларны эвлерге сокъулмагъа меджбур эткен, — деди Алиев. — Атта копек давушы биле ёкъ. Аран ат толу.

– Шай олса, – деди Сервер, – ич бир шаматасыз ат ахырындан эпимиз бирер аткъа минип кетейик. Аткъа минген сонъ, дуйсалар биле, кеч олур. Не дейсинъ, Муса?

– Догъру, давранайыкъ.

Ат давушындан уянгъан ат бакъыджы румын автоматлы адамларны корип абдырады. Алиев онъа – «сесинъ чыкъмасын», деди ишмарнен. О анълады. Ольмектен, индемемек яхшы...

Партизанларны къувгъан олмады. Олар танъда дагъ этегине келип еттилер. Энди кунь ярыгъында дагъгъа сокъулмакъ керек эди. Дагънынъ этрафында немселер бар. Не япмалы? Алиев Серверге айтты:

– Олар партизан уджюмини ялынъыз дагъ тарафтан, эм гедже беклей билелер. Биз исе купе-куньдюз чёль тарафтан келемиз. Олар меселени анълагъандже, биз дагъгъа кирер къоярмыз.

Сервер партизан дженки тактикасыны огренип къалды. Партизанлар курешинде айнеджилик оларны чокъ кере белядан къуртарды. Сервер отряднынъ баш разведкаджысы Алиевнинъ теклифинен разы. Солдатлар баягъы четте эди. Сервер шараитни эсапкъа алып, эмир этти:

– Аркъамдан сербест келинъиз, — деди о ве атыны джорттырды.

– Худжур шей. Душман бекчилери бакъып туралар. Бир тюрлю ишарет биле бермейлер, – деди Алиев.

– Олар бизни, гъалиба, озьлеринъкилери белледилер, – деп джевап берди Сервер. Солдатлар узакътан бакъып къалдылар. Партизанлар исе дагъгъа кирип, козьден ёкъ олып кеттилер (341 сёз).

А. Дерменджиден