1. Тафсилятлы беян язынъыз.

2. Ресимде акс этильген вакъиа Айвазовский фырчы устасы олгъаныны насыл тасдикълай? Фикир юрьсетинъиз.

58. Учькоше

Чевре чым-чырт. Ялынъыз, серин ельчик тесиринден, къурып къалгъан отларнынъ шытырдысы эшитильмекте. Биз айдавджынен берабер машинанынъ къапуларыны ачып отургъычларгъа ерлештик. Бу арада насылдыр сеслер эшитильди. Давушлар де гъайып ола, де янъыдан пейда олалар. Этрафта ич бир шей корюнмей. Бу недир аджеба, деп тюшюндим. Шу вакъыт башыма: «Я булар турналар да», – деген фикир кельди. Эбет, энди кузь турналар сыджакъ ерлерге учмакъталар. Мен шимди тыпкъы балалыгъымдаки киби, башымны котерип, коктен аньаневий учькошени – турналар сюрюсини къыдырып башладым. Ниает, турналарны корьдим. Олар пек юксекте учмакъталар, гуя кокнен бириккенлер.

Мен эм кокке бакъам, эм балалыгъымны хатырлайым. Балалыкъта бойле учькошени сейир эте, сербест къушларнынъ узакъ иллерге учувларына сукълана эдим. Эр сефер учькошени корьсем, бир авджынынъ икяесини хатырлайым. Иште, шимди де шай олды...

Авджыларнынъ бириси тюфегини козьлеп, бойле учькошеге догъру ата.

Эбет, оларны узакъ месафеден урып тюшюрмекнинъ имкяны ёкъ. Амма шимди атылгъан къуршун, эр алда турналар арасындан кечип кетсе керек, сюрюнинъ къуйругъында учкъан учь турна къанатларыны сыкъ-сыкъ саллай берип, сюрюден узюльдилер. Сонъра олар аркъадашларынынъ артларындан етмек ичюн чокъ тырыштылар, амма араларындаки месафе кеттикче арта берди. «Турналар сюрюси исе, дженюпке догъру ёлларыны эп девам этти. Сюрюден айырылгъан учь турна умютлерини кесмеден турналар кеткен тарафкъа учтылар. Лякин олдырмадылар, бунынъ устюне чевре-четни къаранлыкъ сарып башлады. Ниает, учь турна раатланмакъ ве геджелемек ичюн бир ерге келип къонды.

Турналар къонгъан ерде кой бар эди. Койлюлер ири къушларны абайладылар. Эртеси куню, сабасына, койлюлерден эки адам къушларны авламагъа кетти. Олар гизленип турналаргъа якъын кельдилер. Къушлар исе ич бир шей дуймадан тарла ичинде юрип, сабалыкъ аш къыдыра эдилер. Олар даа яшлар, бу куньгедже ана-бабаларынынъ, сюрю етекчисининъ сезгирликлерине базанып юре эдилер. Амма шимди олар узакъталар...

Мына авджылар турналарнынъ бирисини ерге сердилер, экинджиси авагъа котерильгенде, атылгъан къуршун онынъ къанатына барып тийди, ве къуш ерге тюшти. Авджылар оны да вахшийдже ольдюрдилер. Учюнджисини абайламадылар. О бираз авлакъта, чалылар артында эди. Олар ольдюрильген турналарнынъ башында турып бираз сейир эттилер. «Буларны энди не япмалы? – деп тюшюндилер. – Ашамакъ мумкюн дегиль. Айды, нафиле ерде вакъытымызны джоймайыкъ», – деп койге догърулдылар. Олар даа деминчик япкъан джинаетлерини унутмагъа тырыштылар. Лякин козьге корюнмеген насылдыр бир шей оларнынъ юреклерини тырнамакъта эди (334 сёз).

Е. Озерскийден

1. Метиннинъ эсас мундериджесини сакълап, беян язынъыз.

2. Авджыларнынъ арекетине сиз насыл бакъасынъыз? Озь фикиринъизнен метинни девам этинъиз.

59. Йырджы

Арбий хызметнинъ озь къаидеси бар. Оны бильмеген адам тез билип ала ве эр шей бу къаиденен кете. Унванджа озюнъден буюк адамнынъ сёзюни къайтармакъ мумкюн дегиль. Эгер бу унванджа буюк сенинъ биваста командиринъ олса, янды чырагъынъ. Онъа тиль къайтармакъ дегиль, кольгесине биле селям бермек керексинъ. Старшина исе такъымда ер Алласы. Онынъ сёзюни къайтармакътан Алланынъ озю сакъласын.

Хызметнинъ биринджи куньлеринде старшина яш аскерлерни сафкъа тизип маруза этти:

— Нечюн бизлер йырсыз юремиз я? Не, бизлер йырламагъа бильмеймизми ёкъса? Къана, аранъызда йырджы бармы?

Мен ильки куньлерде Рыжов фамилиялы бир огъланнен таныш олгъан эдим. Рыжов шенъ ве шакъа севген огълан.

— Сейтаблаев йырлай, – деп къычырды Рыжов. Мен шашып къалдым ве деръал итираз эттим.

— Лаф-сёз битирильсин, Сеитаблаев емектен сонъ узурыма кирсин! — деди старшина.

Акъшам емеги богъазымдан кечмеди. Омюримде сесимни чыкъарып йырлагъамны бильмейим. Амма шимди исе... Рыжовны тутсам, ашайджагъым. О къачып юре.

Емектен сонъ старшина сафкъа бакъып:

– Сеитаблаев, эки адым огге, башкъалары дагъылсын! – деди. Старшина мени озь одасына алып кирди ве бир китап берди.

Бу мукъаддес китап, — деди эп шойле эмир этиджи давушнен. Бу – арбий йырлар джыйынтыгъы. Йырларны башындан сонъунадже эзберле ве эр акъшам узурыма келип йырларсынъ. Ондан сонъ сафта йырларсынъ. Бакъ, амма джойма.

Итираз этмекнинъ ич бир тюрлю чареси ёкъ. Лячаре алдым. О китапны алгъан сонъ меним чекишювлер толу курсантлыкъ аятым башланды.

Мен аскерлернинъ энъ бахытсызы эдим. Мени бу алгъа койгъан Рыжовны исе тутып оламайым.

Саба ашкъа кетеяткъанда старшина:

– Сеитаблаев! Йырла! – деди ве мен аскерлернинъ къатты адымлары алтында йырлап башладым.

Йырнынъ экинджи сатырыны йырлаяткъанда янымдаки аскер зиль тутты. Мен о аскерден миннетдар эдим. Амма, ич олмадым, козюмнинъ къыйыгъындан бакъып, онынъ ким олгъаныны бильмекнинъ чареси ёкъ. Адымымны янълыштырмакътан къоркъам. Сонъундан бильсем, манъа зиль туткъан адам Рыжов экен.

Бойледже «йырлап» башладым. Джыйынтыкъта 22 йыр бар экен. Оларны эзберлев ве йырлав меним ичюн бир азап олды. Кет-кете алыштым. Затен, мында йырлагъан адамгъа кимсе къулакъ асмай. Иште, бойледже йырнен бир йыл кечти. Бизлер полк мектебини битирдик ве меним йырлавым да бунынънен битти.

Старшина меннен сагълыкълашкъанда:

– Санъа бу джыйынтыкъ менден хатире олсун, – деди ве ичине бир къач сёз язып манъа багъышлады.

О куньлерден сонъ арадан къыркъ йыл кечти. О вакъытта эзберлеген йырларым мийиме синъип къалгъан.

... Мени меджбурнен йырджы япкъан старшинаны ничюндир урьметнен хатырлайым (337 сёз).

А. Османдан