1. Тафсилятлы беян язынъыз.

2. Муэллиф «Насылдыр бир дуйгъу онъа кучь бере, ашыкътыра», – дей.

Бу кучь берген, ашыкътыргъан дуйгъу насыл дуйгъу экен? Озь фикиринъизнен метинни девам этинъиз.

55. «Пельванлыкъ»

Яз куню эди. «Бугъакотерен» кунь бою терек талдасында ятып, акъшамгъадже козь ачмады. Бельки геджеси де шу ерде юкълап къалыр эди, лякин къарын ачлыгъы оны юкъудан уянтып, Багъчасарайнынъ чиберек-булгъача тюкянлары сырасына алып барды. Анда о, тюкян диварына ясланып, баягъы вакъыт къокъланып турды, чюнки къокъланып турмакътан башкъа чареси ёкъ эди – тап-такъыр джеплерине къач куньден берли сюме тюшкен эди. Ишлемеген адамгъа пара къайдан кельсин? Затен, япкъан ишини де парагъа дегиль, «тойгъандже ашамакъ» ичюн япа эди. Онынъ тилинде «тойгъандже ашамакъ» – эвде пишкен бир отьмекнен балабан бир къазан эт шорбасы демек эди.

Лякин агъыр ишлерге о чокъ къатылмай эди. Онынъ ич бир кимсе тарафындан билинмеген зенааты даа бар эди. Кимерде бир о шеэрден гъайып олып кете ве беш-он куньден сонъ сыртында абур-чубурнен толу торбасыны юкленип къайта эди. Бу акъта къолум-къомшулар арасында чешит эмиш-демишлер джайрагъан эди. Базы бирлери «Бугъакотерен» джынлыдыр, джынларгъа мусафирликке барып келе, дей эдилер. Дигерлери, «Бугъакотерен»ни якъындан бильгенлер, ишнинъ асылы джында олмайып, хырсызлакъта олгъаныны тасдикълай эдилер. Ойлеми-дегильми, лякин лакъырды чокъ олса да, керчегини ич бир кимсе бильмей эди.

Дейджегимиз, ана шу эстен чыкъмаз яз акъшамы «Бугъакотерен» чиберек тюкянлары янында хайли вакъытлар къокъланып тургъан сонъ, булгъача давулы, башында бир къалабалыкълар чыкъып къалгъаныны эследи. «Не бермеген Алла, бельки бир къысмет чыкъар», – деп о тарафкъа юрьди.

Шу арада Джантемир мырзанынъ къарыкъ давушы котерильди:

– Къавиль этем, – деди о, – сизден къайсы биринъиз элли булгъача ашаса, парасыны мен тёлерим.

«Бугъакотерен» еринден тепренди, козьлерини давулдан алмайып:

– Мен ашарым! – деди. Дегенинен панджагъа ошагъан авучыны давулгъа далдырып, майлары чыбырып тургъан беш булгъачаны тартып чыкъарды, оларны къувана-къувана къатмерледи ве... агъызына тыкъты.

Давул этрафындаки адамлар сусып-тынып къалдылар: оладжакъ шейми я, элли булгъача! Шишман адамлар биле отуздан зияде ашап оламайлар, бу исе...

Базардаки алай адамлар давулгъа таба келип, буюк бир даире тешкиль эттилер. Санарсынъ, аюв ойнаталар. Джантемир мырза исе озь къурунтысынынъ тап бу къадар онъайтлы олып чыкъкъанына гъурурланып:

– Бу адам я патлар, я чатлар, я да емлеп олер, – деп къакъылдап кульди.

Арасы он беш дакъкъа кечер-кечмез давулдаки отуз булгъача «Бугъакотерен»нинъ къурсагъына кочьти.

Лякин «Бугъакотерен»нинъ вазиети макъталаджакъ киби дегиль эди: нефес алмасы къыйынлашты, бетинден, манълайындан ягъмур киби тер ягъды (331 сёз).

Ю. Болаттан

1. Тафсилятлы беян язынъыз.

2. «Аш десенъ — чапар, иш десенъ — къачар». Метиннинъ мундериджесине эсасланып, бу аталар сёзюнинъ манасына ачынъыз.

56. Данконынъ джесарети

Къартий Данконынъ янар юреги акъкъында чокъ икяе эткен олса керек. О йырлагъан киби тегиз лакъырды эте, гъыджырдагъан, хырылдагъан сеси батакълыкъларнынъ зеэрли нефесинден олгъан бахытсыз ве къувгъун адамлар яшагъан орманнынъ титис увултысыны козь огюмде айдын джанландырды.

«Данко яш ве дюльбер йигит эди. Дюльбер адамлар даима джесаретли олалар. О озь аркъадашларына бакъып шойле дей:

— Атылгъан ташны ой-хаялнен артына къайтармакъ мумкюн дегиль. Бир шей япмагъан адамгъа бир шей олмаз. Не ичюн къуветимизни тюшюнджелерге ве кедерлерге сарф этип отурамыз? Айдынъыз, орман ичине кирейик ве онынъ дигер тарафына етишейик, онынъ сонъу олса керек

— дюньяда сонъсыз шей олмай! Айдынъыз! Адамлар! Кеттик!

Адамлар онъа бакътылар, онынъ эр кестен яхшы экенини корьдилер, чюнки онынъ козьлеринде сынъырсыз къувет бар ве козьлери атеш кескинлигинен парылдап туралар. «Сен бизге ёл косьтер! — дедилер олар. О оларгъа ёл косьтерди».

Къартий сусты, сонъра икяесини девам этти:

«Данко ёл косьтерди. Эр кес бирликнен онынъ артындан кетти – онъа ишана эдилер. Бу ёлнынъ мешакъаты пек агъыр олды! Къаранлыкъ эди, эр адымда батакълыкъ ач ве сасыкъ агъызыны ачып адамларны юта, тереклер бутюн диваргъа чевирилип ёлны къапата эдилер. Тереклернинъ пытакълары бири-бирине чатышкъан, тамырлары эр якъкъа йылан киби созулып кеткен, шу себептен олардан кечмек ичюн пек чокъ тер ве къан тёкмеге меджбур олдылар! Узакъ ёл юрдилер... Кеткен сайын орман сыкълаша, адамлар исе эп сийреклешелер. Ахыр-сонъу адамлар, бу йигит озю бильмеген ёлгъа бизлерни нафиле джетеклей, деп Данкогъа шикяетлене башладылар. Данко исе оларнынъ оглеринде тендюрист ве дедиль кете берди.

Адамлар Данконы укюм этип башладылар. «Сен ярамаз ве биз ичюн зарарлы инсансынъ. Сен бизлерни ёрулттынъ, бу яптыгъынъ ичюн сен ольмек керексинъ! – деп окюрдилер олар.

Данко оларнынъ ниетлерини анълады, къальбинде бир кедер догъды, юрегининъ атеши даа пек гурьленди. Орман исе озюнинъ гъамлы нагъмесини эп йырлай, кок годюрдей, ягъмур исе къуйып ягъа эди...

«Мен инсанлар ичюн мына не япып олам», – деди Данко кок гудюрдесинден де кучьлю сеснен.

О бирден кокюсини ярды, ичинден юрегини къопарып алды ве башы узьре юксек котерди. О кунеш киби, кунештен де кучьлю ярыкъ даркъатып турмакъта эди. Адамлар айреттен таш киби къатып къалдылар.

«Юрюнъиз! – деп къычырды Данко ве янып тургъан юрегинен адамларнынъ ёлуны айдынлатты (333 сёз).

М. Горькийден