1. Тафсилятлы беян язынъыз.

2. Муэллифнинъ «Муса Джалиль «Моабит дефтери»нен къанлы эдебият ольмезлик шуретине кирди» деген фикирини насыл анълайсыз?

53. Ынджынув

Реджеп – Гульнарнынъ сыныфдашы....

О, бир кере Анварнынъ джаныны агъырткъан эди. Мектепте Реджеп энъ яхшы велосипедчи эсап этиле эди. О, велосипед айдав боюнджа атта область ярышларында да иштирак этти. О вакъыт Реджеп онынджы сыныфта окъуй эди. Бизлер онъа авес эте эдик...

Реджеп атик ве чешит шейлерни тюшюнип чыкъармагъа уста эди. Эски оюнлардан безген вакъытта о, акъранлары ичюн янъы оюнлар тюшюнип тапа эди. Бундан гъайры о, балаларнынъ къайсы бири джесюр, къайсы бири исе къоркъакъ олгъаныны тешкермек ичюн чешит усуллар тюшюнип тапа эди.

– Гульнар эвдеми? – деп Реджеп Анвардан сорады.

– Ёкъ, о къызларнен берабер каналгъа кетти, — деди Анвар.

– Айды ювунмагъа барайыкъ, – деп теклиф этти Реджеп.

Анвар разы олды.

Джыллы сентябрь куню эди. Реджепнен Анвар велосипедлер устюнде каналгъа ёл алдылар. Анварнынъ огюнде кеткен Реджеп, нечюндир, велосипедини ашагъы, пляж бетке бурмайып, аксине, учансувнынъ устюнден кечкен ве тек бир сыра бетон плиталардан япылгъан тарашчыкъ копюрге бурды. Онынъ велосипеди авагъа котерильген киби тикленди ве яваш-яваш учансув бетке кетти. Анвар да онынъ артындан айдаштырып кетеята эди, лякин сонъки дакъкъада тормозгъа басты. Онынъ велосипедининъ арт копчеги астындан атышып чыкъкъан бир таш деренинъ ичине тыгъырып тюшти. Ёлда о, башкъа ташларны да еринден къыбырдатып, джылыштырып озюнен берабер алып кетти.

Анвар бутюн дикъкъатынен Реджепни козь эте. О, кенълиги бир метр къадар оладжакъ бу тар ёлакътан баягъы вакъыт кетти. Бунъа копюр демек де мумкюн дегиль. Бир заманлар бу ерде каналнынъ ёлуны къапатмакъ истеп бойле бир маниа къургъанлар. Сонъ плотина къурып башлагъанлар, амма вазгечкенлер. Шлюзалары олмагъан, къурулып битмеген мына бойле бир плотиначыкъ къалгъан...

Ниает, Реджеп велосипединден тюшмеден о бир ялыгъа барып чыкъты. Велосипедден секирип тюшти ве козьлерини кунештен талда этип Анваргъа бакъты. Онынъ эсмери юзюнде тишлери агъарып-агъырып корюндилер ве Анвар онынъ кульгенини анълады. Анвар къавиль этмеге разы эди: Реджеп бу усулны аселет, онынъ джесюр я да къоркъакъ олгъаныны тешкермек ичюн тюшюнип чыкъарды. Анвар четке бакъты. О, утанды. Лякин бу копюрчиктен велосипеднен кечмеге джесарети етмеди. Ачувындан агълап йибереязды. Пляжда, кунеште къызынып яткъан йигит ве къызлар меракънен оларгъа бакътылар. Олар Анварнынъ масхаралыгъына шаат олдылар. Бу масхаралыкъкъа оны Реджеп огъраттты (329 сёз).

Э. Амиттен

1. Метиннинъ эсас мундериджесини сакълап къыскъартылгъан беян язынъыз.

2. Реджепнинъ япкъанына къыймет кесинъиз. Озь фикирлеринъизнен метинни тамамланъыз.

54. Корюшмеклер къысмет олды

Бекирнинъ анасы озюнинъ екяне огълуны дженктен беклей эди. Апансыздан къопкъан шу афат онынъ севимли, екяне баласыны да алып кетти. Ана чокъ йыллар умютини узьмей бекледи, огълу кельмеди. Ахыры оны «о бир дюньяда» деп дуалар окъуп башлады.

Лякин онынъ огълу сагъ эди. Огълан анасыны къыдырмакъта эди. О кимни корьсе, сорай, арабаджылардан, ёлджулардан, эскен сыджакъ еллерден сорай: «Меним койдешлерим не ерде яшайлар?..» Ахыр сонъу шу битмез-тюкенмез ёллар оны буюк бир къышлакъкъа алып кельдилер. Чамур диварлы кичкене эвчиклер, оларнынъ арасында исе айланчыкълы, тар сокъачыкълар йылан киби бурулып кете. Ёл кенарында оськен дут тереклернинъ пытакълары пыталгъан, оларны йипек къурту беслемек ичюн кеселер. Сыджакътан нефес алмасы зор, ялынъыз кольге берген диваргъа чекилип юрьмек мумкюн. Бекир шай да кольге къыдырып, терлеп-пишип адымлай.

Ниает, аскер, бир ёлджудан онынъ койдешлери о бир маалледе яшагъанларыны анълады. Юрекленди, ёлнынъ ортасына тюшип, тобукъларына къадар тозгъа чомып, адымлады, бетининъ терини де енъи, де пилоткасынен сюртип адымлады. Насылдыр бир дуйгъу онъа кучь бере, ашыкътыра. Кяде чай ичип тургъан адамлар аскерни корип:

– Эй, огълум, кель бираз раатлан, чай ич! –

Я да:

– «Эй, солдат, бу тарафкъа дастархангъа», – деп давет этселер де, о элини кокюсине къойып, «сагъ олунъыз», дер киби, ёлуны девам эте.

– Къартым, Сиз бильмейсинъизми, Земине Меметова деген къадын не ерде яшай? – деп сорай.

– Билем, огълум, сен догъру кет, бу сокъакънынъ сонъунда буюк бир арыкъ бар, онъа баргъан сонъ… Вахид бабанынъ азбары не ерде, деп сорарсынъ, косьтерирлер. Земине апа анда яшай.

Солдат эр шейни унутып чапып башлады.

Чокъкъа бармай, суву быланыкъ бир арыкъкъа етип кельди. Торбасыны ерге ташлады, бетине бир къач авуч сув урды, бираз раатлангъан сонъ, элини-юзюни гъайрыдан ювды. Турып кетмеге кучь-меджалы къалмады. О якъта беяз марамалы бир къартана отура. Бекир онъа якъынлашты…

Бекирге бирден ернен кок къарышкъан киби корюнди. Бир шейлер айтайджакъ олып агъызыны ачты, лякин сеси чыкъмады. Гимнастёркасынынъ якъасыны чезди.

Ичинден, юрегининъ теренинден бир сес атылып чыкъты:

– Ана! – деп къычырды.

Бекир ерге чёкти, анасынынъ арыкъ эллерини опип башлады.

– Ана, аначыгъым!..

Къартанай нелердир фысылдады, дуа окъуса керек, янакъларынынъ бурюшюклери арасындан козьяшлары тыгъырдылар...

Ана-балагъа корюшмеклер къысмет олды. (331 сёз)

Э. Амиттен