1. Метинге серлева уйдырынъыз.

2. Тафсилятлы беян язынъыз.

Ава бозулмаздан эвель богъдайны джыймакъ мумкюн дегиль эдими? Фикир юрьсетинъиз.

49. Аметханнынъ балалыгъы

Амет-хан энди он яшында эди. Эр вакъыттаки киби, саба анасы оны азбар къапудан тышары чыкъарып мектепке озгъарды. Чантасы элинде, ёл бою ашыкъмай кете. Ёлда оны, адети узьре, эр шей меракъландыра; беяз-морлы глициниялар оны, гуя озьлерине чагъыралар. Къанатчыкълары сырлы-сырлы кобелеклернинъ пешинден чапа. Ёл янындаки тереклер арасында къушчыкълар, «чивиль-чивиль» этип, бир пытакътан дигерине учып къоналар. Тосат-тосат токъталып, къушларнынъ чивильдисини динълей. Иште, о бойле этрафтаки табиат адиселеринен меракъланып, сейир этип, мектеп азбарына келе.

Мектепте Амет-хан яхшы окъуй, дерслерини енгиль менимсей.

Ярын раатлыкъ куню. Ёлда олар дагъгъа одунгъа кетмеге анълаштылар. Амет-хан кельгенинен, балалар зий-чув олып, дагъгъа догъру ёнедилер. Шеэрнинъ тёпесинде шималь тарафта мешур Ай-Петри дагъы тикленип тура. Онынъ даа чокъ чешит ады бар. Лякин энъ къадимий ады – Чатал-Къая олса керек. Бу ад онъа шу къоджаман бир сыра дагънынъ меркезинде тикленип тургъан чаталлары ве тишлери ичюн берильгендир.

Баягъы ёл юрьген сонъ, шаматалы балалар чамлыкъ дагъына келип чыкъты. Мында къалын-къалын, юксек чам тереклери тюбюнде пек чокъ къуругъан чам карпасиналары дагъылып ята. Балалар якъарлыкъ ичюн, иште, шу къуру карпасиналарны топлайлар.

Балалар, адети узьре, янына эки чувал алалар. Амет-хан чуваларыны эр кестен эвель толдурды. Энди бираз раатланмакъ мумкюн. Лякин о, балалар арасында яшы кичик олгъан Сейтаметнинъ экинджи чувалынынъ даа яры экенини эслеп къала. Балалар арасында эр вакъыт зайыфларнынъ, кичиклернинъ тарафыны тутып, оларгъа ярдым этип алышкъан Амет-хан барып Сейдаметке ярдымлашты. Башкъалары азыр олгъангъа къадар, онынъ чувалыны да толдурдылар.

Чувалларны эр кес аркъаларына тарттырып багълады да, сыранен тизили, эвлерине ёл алдылар.

Амет-хан эвлери янына Абдураманнен берабер кельди. О, азбаргъа кирип, аркъасындаки чувалыны ерге къойды. Сонъ барып чешмеден сув ичти. Абдурамангъа да бир мешребе сув кетирди. Бу арада эвден анасы Насибе апте чыкъты. О, чувалларны корип, севинип, балаларны макътады:

– Аферин ярдымджыларгъа! Машалла сизге, огъулчыкъларым! Сиз бизни севиндиргенинъиз киби, Алла да сизни шойле севиндирсин, эвлятларым! Бабанъ келип корьсе, ким насыл севинир.

Бойле алгъышлардан сонъ балаларнынъ юреклери ат башы къадар олды, олар ёрулгъанларыны унуттылар. Абдураман чувалыны кене аркъасына урып, эвлерине таба кетти. Амет-хан ёлгъа чыкъып оны озгъарды (325 сёз).

Р. Фазылдан

1. Тафсилятлы беян язынъыз.

2. Алидженаплыкъ, мераметлик — бу сёзлернинъ манасыны насыл анълайсынъыз? Аяттан алидженаплыкъ ве мераметлик япкъан адамлар якъкъында язынъыз.

50. Эски тюркю

Тюркюлер тыпкъы биз, инсанлар кибидир. Эгер де тюркюлер юреклеримизнинъ сыджагъы иле къыздырылып турулмаса, генч ве кучьлю юреклерге озь вакъытында ашланылмаса, олар оле билелер. Биз яшай экенмиз, демек тюркюлеримиз де яшай, тюркюлеримиз яшай – демек, бизлер де...

Гедженинъ дер маали. Той энди битти. Балабан азбар яваштан бошана. Шенъленип ёрулгъан мусафирлер эвлерине къайталар. Невбет чалгъыджыларгъа кельди. Олар да озь алетлерини джыйыштырып сагълыкълашалар. Бу адий бир кой чалгъы такъымы эди. Онынъ эркяны ялынъыз яшлардан ибарет.

Тойнынъ сонъунда Исмаил агъа чалгъыджыларгъа бир тюркю сымарлады. Узакъ кечмиште догъгъан, тюрлю инджеликлер иле нагъышлангъан бу тюркюни эм йырджыгъа, эм де чалгъы такъымына иджра этмек къыйын олгъанына эминим. Йырджы исе тюркюни яхшы керек севиеде иджра этип оламаса, о, эльбетте, буны бойнуна алмаз. Ойле де олып чыкъты.

Той энди чокътан биткен олса да, Исмаил агъа эп яныкълай, насыл ола да бильмейлер?

«Телли турна»ны бильмесенъ, сен насыл устасынъ?

– Оны мына бойле йырламакъ керек! — деп Исмаил агъа йырлап башлады.

Исмаил агъа сийрек расткельген йырджылардан экен, онынъ кучьлю, къадифе киби сеси йырнынъ бутюн инджелигини, назиклигини, юксек усталыкъ иле ифаде этмекте. О, биз, динълейиджилерни башкъа бир алемге – Севги ве Дюльберлик алемине алып кече эди. Кеттикче, гуя, биз булунгъан заман денъишти де этрафымыз узакъ кечмишнен, яни о заманнынъ юксек ве пак, назлы ве сезгир, дюльбер ве назик дуйгъуларынен толды...

Мен къарт йырджынынъ юзюне бакъам.

Манъа онынъ думанлы назары пек узакъларгъа догърулгъан киби келе. Дерсинъ, о, шимди биз, динълейиджилер, корип оламагъан нелернидир корьмекте, оларны сейир этмекте... сёйленмекте. Сен не ердесинъ, шенъ, къуванчлы генчлигим? Дюльбер, узакъ генчлигим. Дёнмез гечлигим...

Сен кимсинъ, тюркю? Не ичюн санъа бу къадар тылсымлы кучь-къувет берильген? Сен о къадар кучь-къуветни не ерден ве не ичюн алдынъ? Бизим устюмизде укюм сюрьмегеми?

Биз яшай экенмиз, йыр да яшай (327 сёз).

Р. Мемиштен