1. Тафсилятлы беян язынъыз.

2. Ант эткен адам насыл мутехассыс олур деп тасавур этесинъиз? Бу акъта язынъыз.

47. * * *

1943 сенесининъ баари келип этти. Сталинград дженки энди артта. Совет аскерлери бутюн джебэлер бою огге ве тек огге кетмектелер. Душман ёрулды, амма да кучьлю. Оны даа чокъ урмакъ керек. Чекилювлер азабыны яшап кечирген аскерлер энди гъалебелер зевкъыны ис этерек, душманны кельген ёлунен артына къайтармакъталар. Кечкен эр бир кунь, огге атылгъан эр бир адым бекленильген гъалебени якъынлаштырмакъта.

Къызгъын урушларнынъ биринде Юсуф яткъан эндек янашасында снаряд патлады. Патлав далгъасы оны эндекнинъ диварына ойле кучьлю урды ки, Юсуф эсини джойды. Бу вакъытта эндекнинъ дивары эшильди ве Юсуф бир тамам топракъ астында къалды. Аскерлер уджюмге кеттилер. Бир къач сааттен сонъ дженк мейданына кельген санитарларнынъ бири топракъ астындан чыкъып тургъан автоматнынъ уджуны сечти. Оны чекип алгъан арада аягъы топракъкъа батты.

– Бу тазе топракъ, онынъ астында окоп ола биле, — деп къычырды о аркъадашына. Санитарлар кучюк аскер курегинен о ерни тез-тез къаздылар ве бир къач дакъкъадан сонъ чызмалы аякъларны корьдилер. Экиси бирер аякъны тутып акъырын-акъырын чекти ве агъзы-бурну къум-топракъкъа толу офицерни тартып чыкъарды.

Санитарлар онынъ ачыкъ агъызы ичине шыплангъан ве энди къатып башлагъан топракъны кесек-кесек къопарып алдылар ве шу дакъкъада онъа суньий нефес алдырттылар. Офицернинъ эль-аякълары йип киби салпырап къалгъан эди. Вуджудында джан алямети сезильмей.

– Корюне ки, иш-иштен кечкен, бу заваллынынъ куню энди биткен, — деди санитарларнынъ бири.

– Биз онъа сув берип бакъайыкъ, – деди экинджиси. – Эгер ичине сув кетсе, демек, даа умют бар.

О, къушагъындан флягасыны чезди ве офицернинъ башыны котерип, агъызына сув къойды. Бираздан сонъ, «къулт» эткен давуш эшитильди. Даа къойды. Онынъ богъазындан бу давуш бир къач кере даа эшитильди. Яралы офицернинъ тири олгъаны анълашылгъан сонъ, санитарлар оны зембиль устюне къойып, машина бетке чаптылар. Арадан ярым саат вакъыт кечкен сонъ, Юсуф энди тарла госпиталинде эди. Оны козьден кечирген эким: «Тыштан бир тюрлю тазе яра ёкъ, амма вуджуды пек кучьлю сарсылгъан. Онынъ бутюн дерди ичинде», – деди.

Юсуфкъа вуджутта къан айланувыны тезлештириджи уколлар япылды. Бундан сонъ эмширелер оны джыллы сувнен ювды ве кроваткъа яткъыздылар (313 сёз).

А. Османдан

1. Метинге серлева тапып, къыскъартылгъан беян язынъыз.

2. Тиббият хадимлерининъ джебэдеки эмеги акъкъында икяенъизнен метинни девам этинъиз.

48. * * *

Ашлыкъ занлары койнинъ четинден башлап, та уфукъкъадже узана. Эскен ельден шувулдап, далгъалангъан токъ башакълар сараргъан ве агъырлашкъанлар. Тар араба ёлчыгъы чалылар арасындан кечип, ачыкъ чёль ичинде бирден джоюла. Сонъ кене ер астындан тепип чыкъкъан киби, авлакъта пейда ола.

Машина батакълыкъны яваштан кечти. Солгъа бурулып, эр эки тарафы ашлыкъ экинлеринен сарылгъан чёль бою кетти. Чименликке кельгенде токътады. Кунеш баягъы котерильсе де, орталыкъта сабанынъ дымлыгъы ве тазелиги сезиле эди.

Нуриев машинадан атлап ерге тюшти. Тизинедже кельген къадифе киби йымшакъ отлар ичинден адымлады. Олар сыкъ ве чешит ренкте эдилер. Энвер Аблямитович Нуриев этрафтаки дюльберликни гуя абайламады, сезмеди, эеджаннен чызмаларынынъ окчелерине бакъты. Олар къуру эдилер. Оны къуванч дуйгъусы сарып алды. О, ири ве токъ богъдай башагъыны къопарып аларакъ, оны авучында уфакълады, айры буртюклерни тишине алып эзди, тилинде топракъ къокъусы дуйып, ерге тюкюрди. Этрафына бакъына-бакъына машинагъа къайтып кельди.

– Отлар къуру, къуру! – деп багъырды о. – Чыкъ ёкъ, эшитесинъми? – деди.

Байыр артындан ашлыкъ машиналарнынъ гурюльтиси эшитильди.

Бираздан экин дерьясы ичинде тоз котерильди. Комбайнлар, сеферге чыкъкъан танклар киби, сырагъа тизильген, бири-бирини озаджакъ олып тырышаракъ, эп огге ынтылмакъталар. Олардан сонъ аркъада тегиз, сап-сары чёль къала.

Ходжалыкъта машина етерли дегиль эди. Районгъа телефон ачып, энъ олмагъанда он машина истемек керек олды. Директор Касаткин лаф эткен сонъ, отургъан адамларгъа: «Он машина берелер, лякин бизден дёрт комбайнны ёлламасыны истедилер», – деди. О тюшюнджеге далды, чюнки урлукълыкъ богъдай пишкен, оны ярындан башлап чаладжакъ эдилер. Нуриевнинъ янына келип:

– Урлукълыкъ богъдай къаврап къаладжакъ. Мурадасылны ёллармыз, – деди.

– Бильмейим, – деди Нуриев, – бир адам не япа билир? Ялнъыз атнынъ тозу чыкъмаз дейлер.

Нуриев разы дегиль эди.

Мурадасыл ялынъыз бир къач кунь тегин чалышты. Бешинджи куню боран къопты. Кучьлю ягъмур ягъып, ер-кок бири-бирине къарышты. Ирмакъланып шувулдынен акъкъан быланчыкъ сув башакълары агъырлашкъан ашлыкъларны авдарып, эр шейни йыкъып, алчакъ ерлерге ашыкъты. Орталыкъны лай баскъан эди. Богъдай сабакъларыны чамурдан айырып алмакънынъ чареси олмады. Энди джайрап яткъан богъдайнынъ емден башкъа бир шейге кечмейджеги анълашылды.

Оны девлетке урлукълыкъ ерине сатып оламазсынъ. Алдав олур…

Эр шей кузьде айдынлашты. Хараплангъан богъдайны ем ичюн къалдырмагъа къарар бердилер… (319 сёз)

И. Пашиден