1. Метинге келишкен серлева тапынъыз.

2. 3-нджи шахыстан къыскъартылгъан беян язынъыз.

3. Аскерге не олды? Метинни девам этинъиз.

45. Исмаил гаспринскийнинъ аятындан

Исмаил Гаспринский учь йыл (1873 — 1876) Париджде Иван Сергеевич Тургенев иле ишлеерек, онынъ эсерлерини франсыз тилине терджимеге ярдым этти, терджиманлар ширкетинде чалышты ве, бу девир ичинде фельсефе факультети дерслерине къатнап, Париж университетини битирди. Дюньянынъ бу пайтахт шеэринде ишлери биткен сонъ, Испания ве Джезаирде булунып, андаки мусульманларнынъ аяты ве медениети иле таныш олды. Багъчасарайгъа къайтып кельген ве «Терджиман»ны тешкиль эткен сонъ, онынъ саифелеринде Испания, хусусындаки эсерини дердж этти ве «Дар-ур Рахат мусульманлары» романыны китап шеклинде чыкъарды, сонъра Зынджырлы медресенинъ хусусий мектебинде рус тили дерслерини берди. Муаллимлик йылларында Къырым мектеплеринде дерс берюв усулларынынъ гъает бичарелигини корип, маариф ишлеринде джиддий исляат кереклигине къаний олды.

1879 сенеси Гаспринский, Багъчасарайда шеэр галавасы сайланылгъан вакъытта, эалининъ турмушыны эйилештирювде муим тедбирлер корьди, лякин мектеплерде дерс берюв усулыны денъиштирюв заруриети хусусындаки фикир хатиринден чыкъмады, яшлыкъ ичюн дюньявий фенлер огретиджи мектеплер ачылмасына исрар этти, бу мектеплерде, адети узьре, беш йылда кечильген диний дерслер программасы ерине, эки йылда кечильмеси мумкюн дюньявий фенлер программасыны теклиф этип, къалгъан учь йылы ичинде къошма оларакъ башкъа илимлер ве зенаатлар огретильмесине имкян бериджи тертиплер иджат этерек, дерс берювде янъы усул (усул джедид) ишлеп чыкъарды.

Халкънынъ эксериси Гаспринскийнинъ янъы усулыны анъламады, о себептен: «Исмаил мырза бизни руслаштырмакъ истей», – деп янъы усул мектебине къаршы чыкъты.

Усул джедитке – «осал джедид» ады къоюлды. Янъы усул мектепнинъ ачылмасына ярдым этмек дегиль, онынъ ичюн бина дахи берювден ред эттилер. Джамилерде ве къавеханелерде Гаспринскийнинъ тарафдарларына къаршы тюрлю ифтиралар, нефретлер, текфирлер ягъды. Янъы мектеп бунъа бакъмадан ачылды.

Алты ай кечкен сонъра, Багъчасарай мектеплерининъ биринде янъы усул мектеби талебелерининъ имтианы олды. Бунда сакъаллы, сарыкълы моллалар, шеэр агъалары булундылар. Олар, къыскъа муддетте талебелернинъ менимсеген бильгилерини корип ве эшитип, айретте къалды, бу акъикъат огюнде тиз чёгмеге меджбур олдылар.

Исмаил Гаспринскийнинъ ве янъы усул мектебинде дерс берген Бекир Эмекдаровнынъ гонъюллери хошнут олды. Гаспринский янъы мектеп талебелерининъ эр бирине озю татарджагъа терджиме этип озь матбаасында басып чыкъаргъан Даниэль Дефонынъ “Робинзон Крузо” китабыны багъышлады (305 сёз).

Ш. Алядинден

1. Метиннинъ эсас мундериджесини сакълап, къыскъартылгъан беян язынъыз.

2. Мектебинъизде Исмаил Гаспринскийге багъышлангъан тедбирлер акъкъында икяенен метинни девам этинъиз.

46. АНТ

… Ана! Аджеба бутюн дюнья узеринде онынъ киби азиз инсан бармы экен? Сен манъа аят багъышладынъ, тербиелединъ, осьтюрдинъ! Аяткъа ильк адым аткъанда, сен манъа таянч олдынъ, Ватанымны ве халкъымны севмеге огреткен де сен олдынъ!

… Саба маали эди. Посттан къайтып ювунгъан сонъ, аскерлер ашханесинде бираз къапындым да, казармагъа келип яттым. Юкъугъа кеткен эдим, мени рота невбетчиси уянтып, къысым командири чагъыргъаныны сёйледи. Мен тезликнен кийинип, штабгъа кеттим. Командир мени босагъада корьгенинен:

– Азыр ол! – эмирини берди ве манъа невбеттен тыш отпуска берильгенини айтты. – Шу гедже алынгъан хаберге коре, ананъ хаста экен. Биз санъа саат он бирде учаджакъ самолёткъа билет алдыкъ, тез азырлан да, аэропорткъа ёне, – деп билетни узатты.

ТУ-104 ава лайнери буюк сурьатнен учса да, манъа пек яваш учкъан киби келе. Джаным сыкъылды. Иллюминатордан тышкъа бакътым, лякин анда бир шей корип оламадым. Козьлерим огюнде тек анамнынъ дюльбер къыяфетли, онынъ мераметли козьлери тура эди. Теляшлы юрегим исе инълеп озь-озюнден имдат сорамакъта: «Ярдым эт, мен аначыгъымны тири корейим! Онынъ сыджакъ эллерини ич олмадым бир кере даа къана-къана опейим! Ярдым эт, ич олмадым анам мени бир ань багърына бассын! Ана дуйгъусынен бир ань, «огълум», десин! Ярдым эт!…»

Мен янымда отургъан эсли-башлы адамнынъ тюртмесинден озюме кельдим. Къулагъыма:

– Огълум, санъа не олды я? – деген суаль эшитильди.

Сонъра о кене нелердир сорады ве сёйледи, лякин артыкъ мен бир шей эшитмей эдим. Бутюн фикирим анамда эди…

Анам рак хасталыгъындан вефат эткен… Мен балалыкътан учюджи олмакъ истей эдим. Самолёткъа ойле севда олгъан эдим ки, онсыз яшамакъны тасавур этип оламай эдим. Авада самолётны корьсем, о ёкъ олып, сеси тынгъандже артындан бакъып къала эдим. Лякин чокъ языкъ ки, инсан базыда озь арзы-умютлерине иришип оламай экен… Омюрнинъ озю базы денъишмелер кирсете ки, атта дуймай биле къаласынъ.

Мен эким олып, хасталарны тедавийлемек арзусына тюштим. Дешетли ракнынъ сырыны тапмакъ ичюн анамнынъ къабири огюнде ант эттим! Сонъки нефесиме къадар ракнен курешеджем, оны енъеджем! Анам ичюн ве анам киби нидже-нидже инсанлар ичюн ондан интикъам аладжам!.. (306 сёз)

Ю. Алиевден