33. Номан челебиджихан

Халкъымызнынъ садыкъ эвляды, буюк сиясий эрбап Номан Челебиджихан 1885 сенеси Ибраим Челебининъ къорантасында дюньягъа кельди.

Челебиджиханнынъ догъгъан Буюк Сонакъ кою о вакъыт Къырымнынъ Ор уездине (шимдики заманда Джанкой районы) бакъа эди.

Номан Челебиджиханнынъ эм ана, эм баба тарафындан несили челебилерден олгъан. Оларнынъ адына такъылгъан «челеби» сёзю бу къоранталарнынъ несили руханий табакъларындан чокълашкъаныны анълата. Бундан гъайры бу сёз «тербиели, муляйим, эфенди» деген мананы да бильдире.

Акъикъатен де, Ибраим Челебининъ эдждады Къырымда озьлерининъ зенгинлигинден гъайры, йигитлиги ве инсаниетлигинен белли олгъан.

Номаннынъ балалыгъы уджсуз-буджакъсыз чёллернинъ багърында кечкен. Бабасы барлыкълы олгъанда, о, къулан ве джумерт чёллерни атынынъ устюнде бойламагъа ашыкъ олгъан.

Бабасынынъ элинде чалышкъан ыргъатлар ве чобанларнынъ арасында юрьгенде, о, озюнинъ ич бир арекетинен зенгин баласы олгъаныны дуйдурмагъан. Чюнки сезгир, мераметли Номан адалетсизликни севмеген.

Ибраим Челебининъ сулялесине севги ве сайгъы пек юксек олгъан. Олар джумерт къальпли инсан экенлер. Акъсызлыкъкъа огърагъанларгъа ве ёкъсулларгъа ярдым этмек, аралары бозулгъанларны барыштырмакъ, оксюзлерни эвли-баркълы этмек оларнынъ затында табиий адет ве арекет олып къалгъан.

Номан Челебиджихан башта кой мектебинде окъуп башлай, сонъра Акъчора кой медресесинде тасиль ала. Окъувыны девам этмек ичюн о, Акъмесджит рушдие мектебине авуша. Сонъундан тасилини Багъчасарайда Зынджырлы медреседе девам эте.

Йигирминджи асырнынъ башында окъув ве бильгиге ынтылгъан яшлар Тюркиеге кетип окъугъанлар. Номан да 1906 сенеси Истанбулгъа кете. Мында о къадылар азырлагъан мектепте бильгисини арттыра.

Истанбул университетини аля бааларнен битирген Номан Челебиджихан къавий шекилленген миллий гъаелернен 1912 сенеси Къырымгъа къайта.

Арадан чокъ вакъыт кечмеден, рус инкъилябининъ асылыны терен огренмек ичюн о, Санкт-Петербурггъа ёл ала ве 1913 сенеси Ватангъа къайтып келе. 1917 сенеси Номан Челебиджихан Къырым Мусульманлары Иджра Комитетининъ реиси, Таврия виляетининъ муфтиси, Адлие назири оларакъ сайлана.

Гъает мешакъатлы бир девирде яшагъан Номан Челебиджихан тувгъан юртуны буюк ве илери бир улькеге чевирмеге истей. Амма 1919 сенесининъ январь айында Къызыл Ордунынъ аскерий къуветлери Къырымгъа киргенинен, Номан Челебиджиханны большевиклер якъалап, Акъяр апсханесине быракъалар. О, бир ай девамында апсханеде булуна ве февраль айынынъ 22-23 геджеси апсханенинъ азбарында вахшийдже ольдюриле ве джеседи Къара денъизге атыла.

(284 сёз)

Къырымтатар эдебияты дерслигинден

1. Тафсилятлы беян язынъыз.

2. Мектебинъизде Номан Челебиджихангъа багъышлангъан насыл тедбирлер отькериле? Бу акъта язынъыз.

34. ЧАМ

Онынъ тамырлары сарп къаянынъ чатлакъларындан ер тапып, теренликке кирип кеткенлер. Озю, гуя учмакътан ёрулып, къаянынъ джапына къонгъан ве фуртуналы денъизге эгилип тургъан, ачыкъ авада исе табиатнынъ мавы кузьгюсине — кокке бакъкъан къоджаман бир къарталнынъ аягъыны анъдырмакъта...

Мандаки Чам – бу къаялар тереги. О Чам – бу ернинъ саиби. Суву, дымлыгъы гъает къыт, мераметсиз бу ялы бою къаялырында башкъа ич бир терек осип оламай. Ташлы ерлернинъ осюмлиги – ликен оту (лишайник) биле бу къаяларгъа илишип оламай, тесаддюфен илишип къалгъан сою да яхшы тамырлашмаздан эвель биринджи фортуна иле сувурылып кете. Чам исе тура, озюни сыкъмай. Тек базыда бир я мисильсиз кученювинденми, ёкъса хошлукъ ве кефленювинденми гъырчылдап ала.

«Фуртунанен къучакълашмакъ истер эдим». Бойле вакъытта бутюн джанлы махлюкъат – учкъан, чапкъан, йылышкъан айванлар – эписи Чамдан имдат арайлар, онынъ этрафына сыгъыналар. Онынъ, гуя ишкир койлюнинъ берчли эллери киби, тунч ренкли гурь пытакълары туфанда къалгъан къушларгъа сыгъынмакъ ичюн ишанчлы бир ердир. Онынъ къудретли тамырларындан атта къая чатлагъан. Чамда бу дередже мисильсиз кучь бар экен. Ве айны заманда о, шу ерде пекишип, чешит айванларгъа, махлюкъаткъа сыгъынмагъа ер бере ­­­– яшанъыз! – дей.

Алчакъкъа саркъкъан къара къою булутлар онынъ устюнден кечкенде шойле дуюла ки, гуя чам олмаса, кок чокътан ерге саркъып тюшер эди, ойле корюне ки, къаяны озь тамырларынен къучакълап тургъаны киби, гуя кокни де озь тамырларынен къучакълап тургъаны киби, гуя кокни де озь пытакъларынен о тутып тура... Табиатнынъ озю онъа бу топракъта осьмекни, оны яраштырмакъны, озь емишлеринен ве озь вуджудынен бутюн джанлы барлыкъны бакъмасыны укюм эткен.

Къушлар, йыланлар, айванлар тынчыкъ яз куньлери саба онынъ ине-япракъларында, пытакъларында, къабугъында топлангъан чыкъларны ялай билелер. «Эпинъизге етер, аш да етер, ер де етер!». Адамлар да онда дефаларджа озь башларыны сакълап, шу Чамгъа сыгъынгъандырлар. Къуру пытакълар узун къыш геджелери ерли дагълынынъ оджагъында янар экенлер, эгер омюр бою топлагъан озь сыджагъынъны аямасанъ, ольгенден сонъ да инсанларгъа хызмет этмек мумкюн, деп огретерек, онъа улу аят къыссасыны икяе эткендирлер. Ве Чамнынъ шуретине аджайип йырлар иджат этильди (286 сёз).

А. Адильден