Прэфіксальнае ўтварэнне прыметнікаў

Прэфіксальны м спосабам прыметнікі утвараюцца ад саміх прыметнікаў або суадносяцца з пэўнымі прыназоўнікава-склонавымі формамі назоўнікаў. У якасці словаўтваральных сродкаў пры гэтым выступаюць прэфіксы: за- вялікі — завялікі, вузкі — завузкі, дарагі — задарагі, малады — замалады, слабы — заслабы; звыш- буйны — звышбуйны, далёкі — звышдалёкі, магут-ны — звышмагутны, натуральны — звышнатуральны, сучасны — звышсучасны; не-(ня-) дужы — нядужы, здатны — няздатны, малы — немалы, хітры — няхітры, шырокі — нешырокі; без-(бяз-) без голасу — безгалосы, без крыл — бяскрылы, без літасці — бязлітас-ны, без канца — бясконцы, без рук — бязрукі.

Прэфіксальна-суфіксальнае ўтварэнне прыметнікаў

Пры прэфіксальна-с уфіксальны м спосабе ўтварэння прыметнікаў, акрамя шматлікіх прэфіксаў, прымаюць удзел суфіксы -н-, -ск-, -ое- (-ав-). Утваральнымі ж словамі звы-чайна зяўляюцца назоўнікі, зрэдку дзеясловы. Аб гэтым сведчаць ўтварэнні з прэфіксам ад- і суфіксамі -н-, -ав- (дзеяслоў — аддзея-слоўны, імя — адыменны, лічэбнік — адлічэбнікавы, прыметнік —адпрыметнікавы, прыслоўе — адпрыслоўны), з прэфіксам без-(бяз-) і суфіксамі -н-, -ов- {білет — безбілетны, мяжа — бязмежны, толк — бестолковы, аглядацца — безоглядны, думаць — бяздумны), з прэфіксам за- і суфіксамі -н-, -ск- {воблака — завоблачны, кулі-сы — закулісны, мяжа — замежны, мора — заморскі, акіян — за-акіянскі), з прэфіксам між- і суфіксамі -ое- (-ав-), -н-, -ск- (від — міжвідавы, ледавік — ледавіковы, горад — міжгародні, раён — міжраённы, рэспубліка — міжрэспубліканскі), з прэфіксам на- і суфіксам -н- (грудзі — нагрудны, двор — надворны, зямля — наземны, плячо — наплечны, рукаў — нарукаўны), з прэфіксам над- і суфік­самі -ов- {-ав-), -н-, -ск- (радок — надрадковы, клас — надкласа-вы, вада — надводны, воблака — надвоблачны, Нёман — наднёман-скі), з прэфіксам не-(ня-) і суфіксам -н- (аглядаць — неаглядны, адольваць — неадольны, дасягаць — недасяжны, стрымліваць — нястрьшны, цешыць — няўцешны), з прэфіксам па- і суфіксамі -ое-, -н- {год — пагадовы, чарга — пачарговы, гадзіна — пагадзінны, да-рога — падарожны, зямля — пазямвльны), з прэфіксам пад-і суфіксам -н- (акно — падаконны, дослед — паддоследны, лёд — падлёдны, нага — падножны, снег — падснежны), з прэфіксам перад- і суфіксамі -ав-, -н-, -ск- {мост — перадмастовы, выбары — перад-выбарны, навалыііца — пераднавальнічны, свята — перадсвяточны, май — перадмайскі), з прэфіксам пры- і суфіксамі -н-, -ск- {возера — прыазёрны, дарога — прыдарожны, сядзіба — прысядзібны, рака — прырэчны, Нёман — прынёманскі).

Утварэнне складаных прыметнікаў

Вялікая колькасць прыметнікаў утвараецца спосабам а с н о-васкладання. Дзве асновы (часам больш) могуць аб'ядноўвацца у адно слова без дапамогі суфіксаў (чыстае скла-данне) ці з іх дапамогай (складана-суфіксальнае ўтварэнне).

У прыметніках, утвораных спосабам чыстага складання, ас-новы аб'ядноўваюцца толькі з дапамогай інтэрфікса (матэрыяль-на выражанага ці нулявога). Паводле семантычнай характа-рыстыкі сваіх кампанентаў гэтыя прыметнікі выступаюць у вы-глядзе складанняў са спалучальнымі і падпарадкавальнымі адносінамі асноў. Складанні са спалучальнымі адносінамі асноў выражаюць суму прымет, названых ва ўтваральных словах, і, маючы ў якасці апорных кампанентаў суфіксальныя прыметнікі, утвараюцца шляхам далучэння да іх як поўных або ўсечаных ас­ноў прыметнікаў (асенне-зімовы, глуханямы, кісла-салодкі, пашто-ва-тэлеграфны, чырвона-зялёны, амерыкана-англійскі, гісторыка-філалагічны, медыка-хірургічны), так і асноў назоўнікаў (мяса-малочны, хлебабулачны). У складаннях з падпарадкавальнымі адно сінамі асноў першы кампанент выступае як удакладняльны да другога, апорнага кампанента (суфіксальнага прыметніка) і можа быць асновай прыметніка (буйназярністы, добрасуседскі, заход неславянскі, снежна-белы, цёмна-сіні), назоўніка {вагонарамонтны, дугападобны, жалезапракатны, кнігагандлёвы, працаздольны), лі-чэбніка (васьміпудовы, двухпакаёвы, першачарговы, пяціпавярховы, трохзменны), займенніка (іншамоўны, самаадвольны, своеасаблівы, усемагутны, штомесячны).

Да суфіксальна-складаных прыметнікаў належаць утварэнні, у якіх апорны кампанент не выкарыстоўваецца як асобнае слова: ён адрозніваецца ад самастойнага суфіксальнага прыметніка ін-шым суфіксам (параўн. берагавы — левабярэжны) ці націскам (параўн. еекавы — сярэдневяковы). Утваральнай базай для гэтага апорнага кампанента звычайна з'яўляецца аснова назоўніка (буй-наплодны, іншаземны, левабярэжны, першабытны, усебаковы) або дзеяслова {крывяносны, самаробны, светалюбівы, траеаедны, ціха ходны).

Спосабам с л о в а с к л а д а н н я (зрашчэння) прыметнікі утвараюцца ад спалучэння прыслоўя і прыметніка ці дзеепры метніка, якія зліваюцца ў адно слова без змены іх формы, у поў ным выглядзе: высококультурны, глыбоканавуковы, малазразумелы, вышэйпамянёны, лёгкаўзброены, рэдканаселены.

13