28.Yard. F. Funk. Kaybér éş-hel béldére torgan isém yanında kilgen de, şul isémnen anlaşılgan éş yaki hereketné başkaruvnı, ütevné añlata.

Kaybér isémner bélen kilgende kuşma figıl yasıy hem şul isém béldérgen helge duçar itélüvné béldére.

boyırık f. form. Ayırım igtibar, tuktalıp ütüv kireklégén iskertüv öçén kullanıla.— Méne miném hatınnı gına alıyk, min anda-monda kitsem, böténley zarıgıp kötép tora, aşamıy-éçmi. A. Şamov.

beyl. funk. alıp. 1) vakıt mönesebetén béldérép, éş-helnéñ, vakıygañıñ başlanuv moméntın kürsetüv öçén kullanıla.

yard. f. funk. 1) kaybér hel figıllerden soñ kilgende, figılge tizlék-kinetlék tösméré östi. 2) hel figıllerden soñ kilép, temamlanuv tösméré östi. 3) hezérgé zaman figıllerénnen soñ kilép, «buldıruv», «kuldan kilüv» megnelerén béldére.

ALU-SATUV şıy. i. Aluv. Nam satuv éşleré, sevde; k. satuv-aluv.

ALÇAK s. dial. 1. Yavız, oyatsız.

Cilkénép, aşkınıp tora torgan.

Açık yözlé, yaktı çıraylı; tübençéléklé, kéçé küñéllé.

ALÇAKLANUV f. dial. 1. Yavızlanuv, oyatsızlanuv, alçak helge kilüv.

(Éşke) aşkınıp, cilkénép, yarsıp toru.

Açık yöz kürsetüv, kéçé küñéllélenüv. ALÇAKLIK i. dial. 1. Alçak (1 meg.) buluv.

Yarsıp, aşkınıp tora torgan buluv.

Açık yözlélék, kéçé küñéllélék, kunakçıllık.

ALŞART i. kit. Nindi de bulsa éşnéñ uñay hel itélüvé öçén mömkinlékler, algı şart.

ALIM i. 1. Bérer nersené tormışka aşıruv ısuvlı, yulı, métodı.

Atlav revéşé.

Nindi de bulsa éşçenléknéñ, hereketnéñ külemlélégé, zurlıgı turında; k. kolaç (2 meg.).

ALIMLI s. 1. téh. Kiñitép iñlep bara torgan. 2. k. aldırıklı.

ALIN i. Kır éşlerénde: éşkertélesé basunıñ bér başınnan ikénçé başına kader bér kéşé alıp ba rırga tiyéşlé kişerlék.

ALINMA s. Başka télden alıngan.

ALINMALI s. Alına torgan, alınıp kuyıla torga v.

ALINUV f. 1. Töş. yun. k. aluv (13, 17, 25, 26 meg), 2. Nersené de bulsa éşlerge, başkarırga riza buluv, riza bulıp başlav.

ALINÇA i. éti. Vak teñkeler bélen bizelgen ham külmek östénnen kiyéle torgan kükrekçe.

ALIP: alıp batır — ekiyetlerde söylenéle torgan gadetten tış zur gevdelé kéşé obrazı. Batırlıkka, kéçlélékke işare itép eytéle.

ALIPSATAR (alıp-satar) i. söyl. Bérevden alıgц. tabış bélen ikénçé bérevge satuvçı, spékulyant.

ALIPSATARLIK i. Spékulyantlık.

ALIS i. dial. Yırak cir, yırak urın.

ALIÇA i. k. élüvçe.

ALIŞ-BİRÉŞ şıy. i. 1. Alaçak hem bireçek.

Satuv-aluv; sevde.

Mönesebet, beylenéş, éş (itüv).

Alış-biréş itüv — satuv-aluv bélen şögıllenüv., sevde éşleré alıp baru.

ALIŞ-BİRÉŞLÉ s. Satuv-aluv, sevde éşleré bulgan,. sevde éşleré bélen şögıllene torgan.

ALIŞTIRUV f. k. almaştıruv.

ALIŞUV f. 1. Urt, yun. k. aluv (1, 7, 8, 24, 25 meg).

2. söyl. k. almaşuv (1 meg.).

3. Kéreşüv, kéç sıpaşuv.

ALIŞINUV f. k. almaşınuv.

ALCUV f. söyl. Aruv, helden tayuv, bik yalıgu.

ALCITUV f. Helden taydıruv, ar dıruv,

ANA i. 1. Balaga karata: tudırgan hatın, éni.

s. Ana cénésten bulgan (tér); kirésé: ata.

Gadette östeme süz yaki ayırgıç urınında: iñ kadérlé, mökatdes, yakın bulgan nerse turında.

kuç. Tudıruvçı, barlıkka kitérüvçé.

ANAKAY i. Olı yeştegé hatın-kızga mörecegat süzé.

ANALI-BALALI rev. Ana bélen bala bérgelep.

ANALIK i. 1. Ana buluv.

2. anat. Hatın-kızñıñ hem bala tudıra torgan hayvannarnıñ yaralgı üse torgan éçké organı.

ANALI-KIZLI rev. Ana bélen kız bérge.

ANALI-ULLI rev. Ana bélen ul (ir bala) bérge.

ANAR i. 1. Éçkéltém-ballı ciméş bire torgan könyak agaçı; rusçası: granat. 2. Şul agaçñıñ ciméşé.

ANASI-ATASI i. Anası hem atası.

A NA!FÉM (A) i. gadi s. Legnet, melgun, legnet töşken nerse h. b. ş. megnedegé hurlav, tirgev süzé.

ANGLYAN i. At tokımı.

ANDA a. 1. Urınnı kürsete hem anıñ söylevçéden yıragrak ikenlégén béldére; ul urında; kirésé: monda, biréde.

söyl. «Ul» almaşlıgıñıñ urın-vakıt kiléşéndegé form ası: ul kéşéde, añarda.

Şunda, şul oçrakta, şul vakıtta.

kis. funk. söyl. Boyıruvlı cémlede boyıruv tösmérén kéçeyte, söylemge bérkader tupasrak ton kérte.

Mönesebetlé süzler sostavında: kayda — anda.

ANDA-MONDA rev. 1. Anda-sanda, sirek-mirek. 2. Tégénde de, monda da; tégénde-monda. törlé cirde, törlé urında.

ANDA-SANDA rev. Ara-tire, sirek kéne, sirek-mirek.

ANDAV, ANDUV f. dial. Sagalav, saklap-küzetép toru.

ANDIZ i. bot. Bolında üse torgan sarı çeçeklé -ülen; rusçası: dévyasil.

ANDIZLIK i. Andız küp bulgan urın.

ANDIY a. Élék söylengen yaki nindi de bulsa heller, sitüvatsiyeler bélen bilgélengen üzlékke, sıyfatka işareli.

ANDIY-MONDIY s. söyl. 1. Bérer, niydi de bulsa.

Tégéndi-mondıy, ni citté (bik mépim tügél megnesénde).

Naçar, bozık, şiklé.

Bérer törlé, kétélmegen.

ANLIK s. Aña citerlék, aña cavap birérlék.

ANNAN rev. 1. «Ul» almaşlıgıñıñ çıgış kiléş forması: ul urınnan.

k. añardan.

Soñınnan, bér éşten soñ yaki bérnikader vakıttan soñ; annarı. 4. kér. süz funk. İndé, ahırda, soñgı çikte.

Annan arı — annan soñ, annarı. Annan soñ—1) annarı, soñınnan. 2) añardan başka, tagın. 3) kér. süz funk. Nersené de bulsa kisetép, basım yasap eytkende kullanıla.

ANNAN-MONNAN rev. 1. Térlé cirden, télese kaydan, tégénnen de, monnan da. 2.Ciréne citkérmiçe, tiz-tiz, aşık-poşık, kildékitté, östen-östen géne. // Kéçke, niçék kirek alay.

3. söyl. Bérer naçar niyet bélen, elle nindi şiklé sebep bélen.

ANSAT s. Ciñél, kıyın bulmagan, gadi.

O Ansatka kilüv — ciñél baruv, ciñéleyüv.

AİSATLANUV f. C,iñéleyüv, ansatka eylenüv; ütev, başkaruv, eytüv yaki yeşev ansat helge kilüv.

ANSATLAŞTIRUV f. Ciñéleytüv.

ANSATLAŞUV f. k. ansatlanuv.

ANSATLIK i. Ansat buluv.

ANSIZ a. «Ul» tamırınnan kürsetüv almaşlıgı: añardan (annan) başka, ul bulmaganda.

ANT i. 1. İl, halık aldında birgen tantanalı vegde; rusçası: prisyaga.

2. İzgé dip sanalgan eybériyé (cir, ana, il, ipi h. b.) şaİitlékke çakırıp eytélgen vegde süzé; nersené de bulsa üterge ışandıruv süzé.

Ant bozuv — vegde bozuv, hıyanet itüv. Ant itüv (birüv) —

tantanalı vegde birüv, tantanalı revéşte ışandıruv. 2) süz birüv. Ant oruv — k. ant itüv. Ant éçüv— 1) k. ant itüv.

k. ant bozuv.

ANTLI s. 1. Ant birgen, antı bulgan. 2. Ant bélen nıgıtılgan.

ANÇAK térk. isk. Fekat, barı tik.

ANÇAR i. Agulı tropik üsémlék.

ANI a. «Ul» almaşlıgınıñ töşém kiléş forması.

ANIK rev. 1. Açık, dörés. 2. s. meg. Aldan hezérlengen, ezér.

Anıkka tanık buluv — ezérge hezér buluv, kéç kuymıyça, kéç tukmi géne yeşev, başka lar tapkanga huca buluv.

ANIKLANUV f. Açıklanuv, barlanuv.

ANIKLAV f, 1. Tégelrek itép bélüv, yahşılap barlav, açıklav, tégellék kértüv.

2. dial. Aldan ezérlev, ezér itüv.

ANIKLIK i. Açıklık; tégellék, döréslék, anık buluv.

ANhŞÇI a. Kémnéñ yaki nersenéñ de bulsa bérer kéşége yaki prédmétka mönesebetlé (şuda karagan) buluvın kürsete.

ANI-MONI a. 1. «Ul-bu»nıd töşém kiléş formatı.

2. Tégé yaki bu eybér turında.

ANISI a. 1. Prostranstvoda prédmétlarnıñ, yıragrak, çitterek urnaşkanına kürsete; kirésé: monısı. 2. Élék söylengen prédmét, zat yaki bérer hel turında işare bularak kullanıla.

ANISI-ANISI kér. süz. Élék söylengen prédmétka, helge, vakıygaga, zatka Karaganda citdirek, gacebrek, artıgrak yaki kimrek başka prédmét, hel, vakıyga, zat buluvnı béldérgende kullanıla.

ANISI-MONISI a. Térlésé, vaktéyak nerse.

ANhŞÇ a. «Ul» almaşlıgınıd iyelék kiléşé forması. // Kübésénçe cémle azagında «indé» süzé bélen kilép, megnené, fikérné kéçeytüv, basım yasav öçén kullanıla.

AP- kis. «A»ga başlangan kaybér sıyfat hem revéşlernéñ artıklık derecesén yasav öçén hézmet ite, meselen: ap-az, ap-ak, ap-arık, ap-açık.

APA i. 1. Üzénnen olırak yeştegé kız tugan.

2. Yeş yagınnan üzénnen olırak hatın-kız iséméne kuşıp eytéle.

APAY i. dial. 1. Apa.

2. Kéçérek yeştegé ir hem kız tugan.

AP-AK s Art. der. k. ak (1—4 meg).

APALI-SÉÑÉLLÉ s. Apa bélen sédél.

APARA i. söyl. 1. Kamır başı, açıgan kamır. 2. On suvı, malga éçérüv öçén on bolgatıp hezérlegen kuyı su.

AP-ARIK rev. Art. der. k. arık I.

AP-AÇIK rev. 1. Tulısınça açılıp bétken, şar açık.

Anık, bik açık revéşte.

Bétén tulılıgı bélen, açıktan-açık.

heb. funk. Bilgélé buluv, nersenéñ de bulsa buluv-bulmavına şik kalmav.

s. meg. Bik yaktı.

APAŞ(İ) i. Açık hem Kiñyakalı külmek.

APPAGIM i. Yaratıp, söyép, irkelep mörecegat itüv süzé.

APTIRANUV f. Ni éşlerge bélmi aptırap kaluv.

APTIRATUV f. Yökl. yun. k. aptırav (1 meg.). Cefalav, intéktérüv; borçuv, yödetüv, tınıçlık birmev.

APTIRAV f. 1. Cefalanuv, intégü, yödev, gaciz buluv.

Mohtac buluv.

3.Nindi de bulsa bér hel aldında kavşap kaluv, avır helde kaluv, ni éşlerge bélmev.

4. Gaceplenüv, gacepke kaluv.

APTIRAVLI s. Aptıragan, aptırav heléndegé.

APTIRAŞ i. söyl. Aptırav figılénnen yasalgan isém.

Aptıraşka kaluv, aptıraşta kaluv — aptıragan helde buluv.

APTIRAŞLI s. söyl. k. aptıravlı.

APTIRAŞUV f. Urt. yun. k. aptırav (3, 4 meg.).

APUYKA i. söyl. Bozav tirésénnen éşlengen kün.

AR I i. isk. Udmurt.

AR II s. k. argı.

AR III i. mat. 100 kv. métrga tigéz cir ülçevé béremlégé.

ARA i. zool. Popugaylarñıñ avıl hucalıgına zarar kitére torgan bér téré (kızıl, zeñger p. b. töslélerébula).

ARA i. 1. İké nerse arasındagı buşlık, buş urın, açıklık.

2. Bér obyekttan ikénçé obyektka kadergé yulnı (éraklıknı), iké noktanıñ beylenéşén añlatkanda kullanıla. 3. s. meg. İké katégoriye, tér h. b. ş. urtasındagı, aradaş. 4. çıgara. Biologiye.5. beyl. funk. uvak. kiléş. form, arada. Vakıt mönesebeté béldérép, iyerçén cömlené baş cömlege beylev öçén kullanıla.

beyl. funk. yun. kiléş. form, arasına. 1) prostranstvo mönesebeté béldérép, éş-helnéñ bérniçe yaki küp zat éçéne, tégé yaki bu mohitka yünelgenlégén kürsetüv öçén kullanıla»

beyl. funk. çıg. kiléş. form, arasınnan. Éş-helnéñ prédmétlar yaki nindi de bulsa zatlar aralıgındagı prostranstvo aşa ütép başkarılganlıgın kürsetüv öçén kullanıla.

beyl. funk. uvak. kiléş. form, arasında.

-ARA Kuşma süzlerde kém yaki nerselerge urtak mönesebeté bulgan, şular arasında bula torgan, başkarıla torgan kébék megnelerné béldérüvçé ikénçé kisek, meselen:

ARADAŞ 1. s. Tégé yaki bu térge (katégoriyege) «kérmiçe, şul iké tér (katégoriye) arasında, urtalıkta torgan. 2. i. k. aradaşçı (1—2 meg.).

ARADAŞLIK i. 1. Yaklarñıñ üzara kiléşüvéne, alış-biréş alıp baruvına yardem itüv éşé. 2. mahé. Behesleşüvçé, degvalaşuvçı, sugış alıp baruvçı yaklarnı üzara kiléştérérge yardem itüv éşé.

ARADAŞÇI i. 1. söyl. Aradaş lık itüvçé, maklér.

2. mahé. Beheslé, degvalı éşlerde karşı yaklarnı kiléştérérge yardem itüvçé.

3. Sudya, arbitr (herbi manévrlarda).

ARAKI i. Spirt hem su katnaşmasınnan torgan isörtkéç.

ARAKILI s. Arakısı bulgan, arakı tutırgan.

ARAKIÇI i. 1. Éçkéçé.

2. Arakı yasavvçı. // Arakı bélen satuv itüvçé.

ARALAV f. 1. Cıyılıp torgan kéşélerné yaki tıgız bulıp utırgan nerselerné yak-yakka éterép yul açuv, ara (1 meg.) buldıruv.

Sugışıp yaki behesleşép toruvçılarnı ayıruv, sugışuvdan yaki behesleşüvden tuktatuv. // Sugışuvçılar arasınnan bérsén ayırıp aluv, kotkaru.

Bérer eybérné çit nerselerden arındıruv, tazartuv.

Barmaklarnı çeç, yon, sakal, çuk kébék nerseler arasınnan yertüv, uzdıruv turında.

ARALAVÇI i. Kotkaruvçı, yoluvçı.

ARALAŞ rev. 1. Aralaştırıp.

beyl. funk. Bilgélé bér vakıt arası ütken sayın kabatlana torgan éş-helné béldérüv öçén kullanıla. 3. beyl. funk. İkénçé bér éş-hel bélen aralaştırılıp yaki buldérélép başkarıla torgan éş-helné béldérüv öçén kullanıla.

ARALAŞTIRUV f. 1. Katnaştıruv, kuşu.

Nindi de bulsa éş-helné başka éş-hel barı-şında kuşıp, katnaştırıp ciberüv.

Butav, bolgatuv, aktaru.

Bérsé artınnan bérsén kuyuv, çiratlaştıruv.

Barmaklarnı çeç, yon, sakal, çuk kébék nerseler arasınnan yörtüv; /s. aralav (4 meg.).

Karta uyınında: butav, butaştıruv,

ARALAŞUV f. 1. Urt. yun. k. aralav (2 meg.}.

Kémner bélen de bulsa oçraşıp-küréşkelep toruv, beylenéş totuv, katnaşuv.

Kuşıluv.

Bér-béréñné anlav, fikér alışuv.

ARA»LİYA i. bot. Éré yafraklı hem sébérké sıman çeçeklé kuak üsémlék.

ARALIK i. 1. İké nerse arasındagı urın, açıklık.

2. dial. İké karaltı arasına salıngan saray.

ARAN i. Cılı abzar éçénde bér at yaki sıyır öçén kirte yaki bura bélen bülép alıngan urın.

ARAT i. Mongoliya Halık Réspublikasında: kréstyan, hézmet iyesé vekilé.

ARATA i. 1. İké başı mahsus bérkétélgen arkılı agaç.

2. dial. brlék.

ARATALAV f. 1. Arata kuyuv, aratalı itüv. 2. söyl. Nindi de bulsa eybérné ikénçé eybérge arkılı kuyuv.

ARATALI s. Aratalap éşlengen, arata bélen éşlengen.

ARA-TİRE rev. 1. Kayçak, kay arada, kayvakıt, vakıt-vakıt. 2. Anda-sanda, urını-urını bélen.

ARAV f. dial. Kétüv, kürérge télev.

ARBA i. At yaki ügéz cigép yök taşıy torgan dürt yaki iké tegermeçlé hucalık eybérsé.

ARBALI s. 1. Cigülé arbaga utırgan.

2. kuç. söyl. Nerse géne éşlese de, hereketleré cıynaksız buluv sebeplé, débér-şatır kilép, berélép-sugılıp, orınıp yöriy torgan kéşé turında.

ARBALIK s. 1. Arba yasarga yararlık (nindi de bulsa matérial).

2. Bér arbaga sıyarlık.

ARBAV söyl. 1. f. Kémné de bulsa üzéne tartuv, üz ihtıyarına buysındıruv, yomşartuv, karatuv. 2. i. Tılsımlı süz, tılsım.

ARGAMAK i. Çabışkı at.

ARGI s. Tégé, karşıdagı; kirésé: birgé.

ARDAK i. dial. Kadér-hörmet.

ARDAKLANUV f. dial. İrkelenüv.

ARDAKLAV f. dial. İrkelev, söyüv.

ARDAKLI s. dial. Kadérlé, hörmetlé, gaziz.

ARDAKSIZ s. dial. Kadérséz.

ARDIRTUV f. Arıtuv.

ARDIRUV f. Arıtuv, talçıktıruv.

ARZAN s. Kıymmet tügél, yun, tüben beyelé, oçsız.

ARZANAYTUV f. Beyesén töşérüv, beyesén kimétüv,. yüneytüv, oçsızlatuv.

ARZANAYUV f. Beyesé töşü, beyesé kimü, yüneyüv, oç« sızlanuv.

ARZANLANUV f. k. arzanayuv.

ARZANLI s. 1. Kıymmet (lé) tügél, tüben beyelé yun, oçsız, arzan.

Küp kéç kuyılmıy, ciñél yul bélen tabıla yaki* başkarıla torgan.

Nigézséz, nigézé bulmagan, buş.

ARZANLIK i. Arzan buluv.

ARZANÇILIK i. Oçsızlık, eybérlernéñ arzan». yun buluvı.

ARZUV i. isk. kit. Kızıksınuv, kızıgu, dert, azart.

ARKA [ark.a] i. 1. Gevdenén muyınnan alıp oça söyegéne kadergé artkı yak (hayvannarda, koş-kortlarda — yugarıgı, sırt yak) öléşé.

Pıçak, çalgı kébék nerselernéñ yözéne kartı yagı, kismi torgan yagı, sırtı.

Kulnıñ uçka kiré yagı, artı.