2. Küç. Üséşnéñ yugarı dereceséne küterüv.

ÇEÇEKLENÜV f. 1 Téş. yün. k. çeçeklev.

Üsémlékte çeçek (I) barlıkka kilüv, çeçek açıluv; çeçek atuv.

Çeçekler I (2 meg.) bélen kaplanuv, küplep çeçekler üsüv.

küç. Üséşnéñ yugarı dereceséne küterélüv.

küç. Maturlanuv, çiberlenüv.

ÇEÇEKLEÇ i. zool. Çérék agaçta yeşiy torgan bik açık töstegé kongız; rusçası: tsvétolyub.

ÇEÇEKLEV f. Çeçek bélen bizev, çeçek töşérép bizev.

ÇEÇEKÇÉ i. Çeçek üstérüvçé, çeçek üstérüv bélgéçé.

ÇEÇEKÇÉLÉK i. Çeçek üstérüv éşé, şögılé.

ÇEÇELENÜV f. dial. Artık vakçıllaiıp beylenüv, vakçıllanıp tirgev.

ÇEÇEME: çeçeme yütel — k. buma yütel.

ÇEÇEN I i. dial. k. çiçen.

ÇEÇEN II s. isk., dial. Kéyaz, pöxte, fırt.

ÇEÇENLÉK i. dial. k. çiçenlék.

ÇEÇENLEŞÜV f. söyl. Ütkenlenüv, tapkırlanuv.

ÇEÇEV f. Sulış yulına bérer nerse (meselen, aşamlık) élegüvden yétkérüv.

ÇEÇÜV f. 1. Ezérlengen tufrakka orlıklar saluv, sibüv. // i. meg. Basuda başkarıla torgan éşnéñ bér téré bularak, ezérlengen tufrakka orlıklar sibüv, saluv éşé.

2. Törlé cirge töşérüv, taşlav, sibüv. II Çeçretüv (meselen, tékéréklerné). II küç. Törlé cirde barlıkka kitérüv, taratuv.

3. Cirné çeçélgen aşlık bélen kaplap aluv.

4. Törlé yakka taratuv, sibüv (nurnı, yaktılıknı).// maxé. Taratuv, törlé yakka ciberüv. (meselen, yaktılık nurların). // Taratuv, yangıratuv (tavışnı). II küç. Nindidér, üzéne bértörlé xis béldérép karav (küzler turında).

küç. Kéşéler arasına taratuv, kéşélerge cit-kérüv (megrifetné h. b. ş.). // küç. söyl. Küplerge bilgélé itüv, taratuv (xeberné, sérné h. b. ş.).

küç. söyl. Tuktavsız söylev.

küç. söyl. Tuktavsız atuv, atıp toruv (püléméttan, avtomattan h. b. ş.).

8. Maymıç yaralsın öçén organizmnan uvıldık bülép çıgaruv (balıklar turında).

Çeçüv maşinası — k. çeçkéç. //Çeçüv orlıgı, çeçüv orlıkları — çeçüv öçén bilgélengen aşlık, orlık.

ÇEÇÜVLÉK i. 1. İgén çeçélgen, çeçéle torgan meydan; çeçkennen son üsép çıkkan igén. II s. meg. İgén çeçélgen, igén çeçéle torgan (cir h. b. ş.).

2. Çeçerge bilgélengen aşlık; orlık. II s. meg. Çeçerge bilgélengen, orlıkka dip bilgélengen.

ÇEÇÜVRGÉÇ I i. Çeçke kuşıp üréle torgan tasma, bav.

ÇEÇÜVRGÉÇ II i. dial. Kaybér xayvannarnıñ muyınında bula torgan bik tıgız hem katı tukıma, séñér.

ÇEÇÜRE i. carg. Séyarke.

ÇEÇÜVÇÉ i. İgén çeçüv éşén başkaruvçı kéşé.

ÇEŞKÉ I i. Susarlar sémyalıgınnan kıymmetlé méx bire torgan zur bulmagan cenlék; rusçası: norka.

ÇEŞKÉ Na. söyl. Çınayak, çınayak çokırı.

ÇEYEK i. dial. vçayak.

ÇEVKE i. Karga l ar sémyalıgınnan sorı başlı, kara töstegé koş.

Çevke başı dial.

ÇEVKE-ÇEVKE s. söyl. Bik éré börtéklerden gıybaret.

ÇEVÇELEK s. dial. Tiz yarsıp, kızıp kitüvçen; yukka-barga borçıluvçan.

ÇEVÇELEKLENÜV f. dial. Yukka-barga borçıluv; yarsıp, kızıp kitüv.

ÇEhARŞEMBÉ i. isk. kit. k. çerşembé.

ÇEhRE i. isk. Çıray, yöz.

ÇEÑGÉLDÉK s. söyl. Néçke tavış bélen örüvçé. || Néçke (tavış turında).

ÇEÑGÉLDEV f. 1. Néçke tavış bélen örüv (ét turında).

2. küç. gadi s. Tirgev, orışuv (kiskén néçke tavış bélen).

ÇÖGÉNDÉR i. 1. Tamırı aşamlık hem törlék azıgı itép kullanıla hem şulay uk ayırım téré şiker citéştérüvge kite torgan yeşélçe üsémlégé. II söyl. Çögéndér utırtılgan cir, bakça.

2. Şul üsémléknéñ aşamlık yeki törlékke azık itép kullanıla hem şiker yasavga kite torgan yuvan tamırı. II s. meg. Çögéndérden ezérlengen, çögéndér salıp péşérélgen.

ÇÖGÉNDÉRÇÉ i. Çögéndér üstérüvçé, çögéndér üstérüv bélen şögıllenüvçé.

ÇÖGE i. Mersin balıkları sémyalıgınnan bik kıymmetlé balık; rusçası: stérlyad.

Çvge balıgı — k. çvge.

ÇÖYÉLDÉRÉK i. Kamıt agaçların tarttırıp beylev öçén bav (gadette kayıştan yasalgan bula).

Çöyéldérék bavı — k. çöyéldérék.

ÇÖYÉLME: çvélme borın — bérkader vske karap tora torgan kıska borın.

ÇÖYÉLÜV i. söyl, vske küterélüv, atıluv.

ÇÖYÉNKÉ s. Kıska hem bérkader yugarıga karagan (borın turında).

ÇÖYÉRÜV f. söyl. 1. Irgıtuv, yugarıga taşlav; çéyüv. II küç. Bérer cirge ciberüv, taşlav.

2. Çitke boruv, çitke aluv (yvené h. b.).

ÇÖY i. 1. Bérer nersené nıgıtuv, tomalav yeki yaruv öçén, bér başı oçlı yuka agaç yeise timér kisegé.

2. Küçer başlarındagı maxsus tişéklerge kvp-çekler çıkmasın öçén kértép kuyıla torgan üzek, çeküşke. 3. Kiyém-salım élép kuyuv öçén kaya da bulsa kagıp kuyılgan kadak yeki agaç tayakçık.

Çéy sakallı — oçlayıp bétken sakallı.

Çvé buşav — buldıksızlanuv, cébüv, melcérev.

ÇÖYKELTÜV f. 1. söyl. Tünterüv, avdaruv. II Yantaytuv, kıyşatuv.

2. gadi s. Éçüv, arakı éçüv. [Gabdélmen:]

ÇÖYKELÜV f. söyl. Avuv; yantato, kıyşayuv.

ÇÖYLÉGÜV f. dial. k. çéykelüv.

ÇÖYLÉK: çéylék bavı dial.—k. çöyéldérék.

ÇÖYLÉKTÉRÜV f. dial. k. çéykeltüv (1 meg.).

ÇÖYLEV f. 1. Çéy (1 meg.) kaguv, çéy kértüv.

2. küç. söyl. Yalagaylanıp maktav, yumakaylanuv.

ÇvYSIMANUVs. Forması bélen çvyge oxşaşlı, çvyné xetérletken.

ÇÖYYAZMA i. söyl. k. çvyyazuv.

ÇÖYYAZUV i. Algı Aziyede yeşevçé borıngı xalıklarda kullanılgan, balçıkka yeki taşka çvysıman bilgéler yasap yazuv ısulı, şul ısuvl bélen yazılgan yazma.

ÇÖK i. Aşık uyınında atkının cirge töşüv revéşé.

ÇÖKÉ i. dial. Şar suguv uyını, çeken şar suguv uyını.

Çéké tayak — şul uyında kullanıla torgan tayak.

ÇÖKÉRDEŞÜV f. 1. Artık köçlé bulmagan törlé-törlé avazlar çıgaruv (koşlar turında). 2. küç. söyl. Yagımlı hem yomşak söyleşüv.

ÇÖKRİ: çékri kıçkıruv sval.— bik nık aşıysı kilüv turında.// Çékri tişégé söyl.— bik kéç-kéne bülme, torak h. b. ş. turında eytéle.

ÇÖLDÉR-ÇÖLDÉR avaz iyer. Baka kıçkırgan néçke tavışnı béldére.

ÇÖLDÉREV f. söyl. k. çéltérev.

4E L Lİ i. dial. k. çülli.

ÇÖMÉRÜV f. söyl. 1. Suvırıp éçüv; zur-zur yotımnar bélen éçüv. || Sıyık aşamlıknı aşav.

2. Éçüv, arakı éçüv.

ÇÖM-KARA s. Art. der. k. kara.

ÇÖMKEYÜV f. dial. k. çünkeyüv.

ÇÖMEK i. Miçke h. b. ş. nın tişéklerén tomalav öçén tıgıp kuyıla torgan béké. II Şul tişék üzé.

ÇÖMEKLÉ: çémeklé tayak — çukmar başlı tayak.

ÇÖMEKLENDÉRÜV f. söyl. Çémek revéşé birüv, çémek revéşéne kértüv, bérép uymak revéşén birüv.

ÇÖMEŞÜV f. dial. k. çümeşüv.

ÇÖN I beyl. isk. k. öçén.

ÇÖN II térk. isk. Kayçan.

ÇÖNİ: çvni kata isk.— kiyéz kata, kiyéz iték.

ÇÖNKİ térk. İyarçén sebep cémle sostavında kilép, iyerçén cémlené baş cémlege térki.

ÇÖRE s. dial. k. çüre.

ÇÖNTİ s. dial. k. çontık.

ÇÖÇÉ s. dial. k. téçé I.

ÇÖÇÉK i. dial. k. téçlégen.

ÇÖÇÉLENÜV f. dial. k. téçélenüv.

ÇÖÇÜV f. dial. k. téçélenüv.

ÇÖŞLÉ i. dial. k. şéşlé.

ÇÖYÜV f. 1. Yugarıga taşlav, yugarıga ırgıtuv.

2. Bik nık kuvanuv, şatlanuvnı béldérép, kémné de bulsa, kullarda totıp, yugarıga bérniçe mertebe ırgıtuv.

3. Kémné de bulsa küterép alıp ögüv (kéreşte).

söyl. Atuv (havaga rakéta ciberüv turında).

Yugarıga, öske küterüv.

Çöyép beylev — poçmakların artka kaytarıp başka yavlık beylev turında.

ÇÖYELTME i. dial. Sirtme, koyı sirtmesé.

ÇÖÑGÉRÜV f. 1. Atnı kuvalaganda yeki suv éçerge kıstaganda üzéne bértörlé sızgıruv, sızgırıp toruv yeki sızgırıp ciberüv.

2. dial. Kéçkéne balanı, kulda totıp, tabigıyxa-cetén üterge kıstav.

ÇÖÑKE i. étn. Mari xatın-kızlarının baş kiyémé.

ÇÜV ı. 1. Kémnéñ de bulsa igtibarın nindi de bulsa tavışka yeki bérer nersege yüneltüv öçén kullanıla: „tıñla", „igtibar it" digen megnené béldére.

2. Kémge de bulsa tuktarga yeise akrınrak éş iterge kuşunı béldére.

ÇÜBÉK i. 1. Kindérné, citénné hem gomumen cép-séllé bérer nersené éşkertkennen son kalgan çüp, kaldık. II Élékte: cılını saklasın öçén, kiyém éçéne salına torgan şul kaldık.

2. Aşkazanınnan avız kuvışlıgına kilép yanadan ikénçé mertebe küşele torgan azık (kaybér küşevçé xayvannarda).

ÇÜBEKLENÜV f. söyl. Çübék revéşéne kérüv; çübékke eylenüv; tétélép bétüv.

ÇÜBEKLENDÉRÜV f. söyl. Çübék revéşéne kértüv, çübékke eylendérüv; tétép bétérüv.

ÇÜBEKLEV f. söyl. k. çübéklendérüv.

ÇÜGÉNÜV f. dial. Çügüv (1, 2 meg.).

ÇÜGELİ-ÇÜGELİ rayı. Tézlerné begép, ayaklarda basıp torgan kiléş, ayaklarnı almaşlap alga taşlap.

ÇÜGELEV f. 1. Tézlerné bégép, ayak oçlarına basıp utıruv.

2. rayı. mag. çügelep. k. çügeli-çügeli.

ÇÜGE-ÇÜGE rayı. söyl. k. çügeli-çügeli.

ÇÜGÜ f. söyl. 1. Çügelev.

2. Tézlerge basuv, tézlenüv.

3. Cirge sénüv, inüv; tübenge töşüv. II Buyga kéçéreyüv (kéşé gevdesé turında). || küç. Téşüv, inüv (m^élen, karañgılık).

dial. Çigénüv, artka kitüv.

rayı. mag. çügép. k. çüge-çüge.

ÇÜKÉLDETÜV f. söyl. Çükü, çükü éşé bélan şögıllenüv.

ÇÜKÉLÜV f. 1. Téş. yün. k. çükü.

2. Çüküge birélüv.

ÇÜKÉLÜVÇEN s. Çüküge cinél birélüvçen, çükéle torgan.

ÇÜKÉLÜVÇENLÉK i. Çükélüvçen buluv, çüküge biré-lüçenlék.

ÇÜKÉRDEŞÜV f. dial. k. çékérdeşüv.

ÇÜKÉRÇE i. dial. k. şırtlaka.

ÇÜKÉRÜV f. dial. Suguv, berüv.

ÇÜKÉÇ i. 1. Bérer nersené kagıp kértüv, turaytuv, yançuv yeise bérer nersege suguv öçén turı.poçmak yasap sapka utırtılgan, törlé formadagı agaç yeki métall borısçıktan gıybaret koral. II Vraçnıñ nérv avıruvların tikşére torgan şundıy formadagı koralı.

2. anat. Urta kolaktagı söyekçéklernéñ bérsé.

3. k. çükéççék (2 meg.). , Çükéç balık zool.— akulasımannar sémyalıgınnan başı çükéçke oxşagan balık;rusçası: rıba-molot.

ÇÜKÉÇBAŞ i. zool. k. çükéç balık.

ÇÜKÉÇLÉ: çüköçlé özgelegéç fiz.— éléktrçılbırın yış özép yalgav öçén caylanma.

ÇÜKÉÇLEV f. k. çükü (1, 2 meg.).

ÇÜKÉÇÇÉ i. Çükéç bélen éşlevçé éşçé, çükéç bélen suguçı éşçé.

ÇÜKÉÇÇÉK i. 1. Kéçkéne çükéç.

Kaybér méxanizmnarda, uyın korallarında kéçkéne géne berüv caylanması.

anat. k. çükéç (2 meg.).

ÇÜK-ÇÜK, ÇÜK-ÇÜK-ÇÜK ı. Dungızlarnı çakıruv süzé.

ÇÜKÜ f. 1. Kızgan métallga tiyéşlé forma birüv öçén çükéç bélen suguv, berüv. || Şul yul bélen timérden nerse de bulsa yasav.

2. Çalgınıñ yözén çükéç bélen berép yukartuv, ütkénlev.

3. küç, Bik nık tırışıp, tırışlıklar kürsetép bérer nersené xezérlev, buldıruv, kitérép çıgaruv.

4. küç. söyl. Ütérüv, atıp ütérüv.

O Çükép çıgaruv — üzgertüv, ikénçé itép yasav (ké-şéné).

ÇÜL i. Yavım-téşém bik az, üsémléklerge bik yarlı bulgan yeki alar böténley bulmagan komlı, susız zur meydan, ölke.

Çül bürésé — étler sémyalıgınnan ülekse bélen tuyınüvçı yırtkıç xayvan.

ÇÜLÉKME i. dial. Koyıdan suv aluv öçén bagana ba-şına bérkötélgen, baulı ozın kolga; sirtme.

ÇÜLLÉK i. isk. k. çül.

ÇÜLLİ i. dial. Litrnıñ dürtten bér öléşéne, çirék litrga tigéz sıyıklık ülçevé. II Şundıy külem-degé sıyıklık sıyışlı şéşe.

ÇÜLLEV f. dial. Susav.

ÇÜLMEK i. 1. Sét-katık h. b. ş. salıp kuyuv öçén balçıktan yandırıp yasalgan, tébé tarrak tügerek savıt. II söyl. Şundıy savıtka salıngan aşamlık (aş, sét, katık h. b. ş.). || Gél utırtuv öçén öske taba kiñeyép kitken, gadette tébé tişéklé balçık savıt. || s. meg. Çülmekten (1 meg.) gıybaret.

isk. Savıt.

söyl. Balçıktan yandırıp yasalgan taktaçıklar-dan, plitkalardan gıybaret tübe yabuv eybéré; çirep.II s. meg. Şundıy plitkalar bélen yabılgan.

4. s. meg. Balçıktan yandırıp yasalgan.

Çülmek satış — balalar uyınınıñ bér téré.

ÇÜLMEKÇÉ i. Balçıktan yandırıp savıtlar yasavçı osta.

O Çülmekçéden kürmekçé — başka kéşége iyerép nindi de bulsa éş-xereket başkaruvnı béldére.

ÇÜLMENÇÉK i. dial. Yangır botkası.

ÇÜLMEÇLÉKİ i. étn. Yangır télev yözénnen bér-béréde suv sibéşüvden gıybaret yola.

ÇÜMÉRÜV f. 1. dial. Bérer savıt bélen tutırıp aluv, sosıp aluv (sıyıklıknı).

2. dial. k. çémérüv.

ÇÜMÉÇ i. 1. Sıyıklıknı, sunı, aşnı İ. b. ş. sosıp, çumırıp aluv öçén saplı savıt.

2. téx. Kaybér méxanizmnarda nersené de bulsa sosıp, çumırıp ala torgan caylanma.

Çüméç gél bot.— ak çeçeklé bülme gélé.

ÇÜMÉÇBAŞ i. söyl. k. çukmarbaş.

ÇÜMÉÇLÉK i. Kuxnyada çüméçler kuya torgan urın.

ÇÜMÉÇLEP rev. Çüméç bélen, çüméç yardeménde (küplep éçüv hem aşav turında).

ÇÜMEKLEŞÜV I f. dial. Bergeleşüv, sugışuv; talaşuv.

ÇÜMEKLEŞÜV II f. dial. Çümeşüv.

ÇÜMELE i. Tügereklep hem oçlap öyélgen péçen, urılgan igén yeki salam öyémé (kibennen küp kéçkéne bula).

Çümele salgıç a.-x.— salamnı, péçenné çümelelerge cıya torgan maşina, caylanma. Çümele saluvçı — péçenné, urılgan igénné, salamnı çümelelerge öyüvçé. çümelené bav yeki çıbık yardeménde at bélen kiben kuygan cirge östérep kitérüv.

ÇÜMELEME rev. dial. k. tübeleme.

ÇÜMEŞÜV f. söyl. Tézlerné bégép, ayak oçlarına basıp utıruv, çügelev.

ÇÜNNİK i. dial. Umartalık, umartalar kuyılgan urın, bal kortı xucalıgı.

ÇÜP I i. 1. Öyde, uramda h. b. ş. urınnarda bula torgan taşlandık, kirekmegen vak-téyak kisekler, kaldıklar. II s. meg. Çüp öçén bilgélengen, çüp saluv öçén xézmet ite torgan.

Bérer nersené éşkertkende barlıkka kilgen vak kisekler, vak kaldık. II Nersenéñ de bulsa bér kéçkéne kisegé, bértégé; kéçkéne bér çit nerse.

Kultu ral ı üsémléklerge üserge komaçaulıy, alarnı çüpli torgan kırgıy üsémlék, çit üsémlék. II s. meg. Kulturalı üsémléklerge üserge komaçaulıy torgan, alarnı çüpli torgan.

Bér iş nersede, meselen, aşlıkta, cilekte h. b. ş. bula torgan çit nerseler, çit vak-téyak kisekler.

küç. söyl. Épemiyeté, kıymmeté bulmagan, kirekmegen yeki yaraksız nerse. || Bik ciñél éş; bik vak nerse.

küç. söyl. Bérnindi ehemiyeté bulmagan, kirekséz kéşé, tüben kéşé. II s. meg. Épemiyetséz, tüben, yünséz (kéşé turında).

söyl. İmézüçé ana xayvannarda tumanı çolgap algan, anı tuklandıruv hem matdeler almaşı öçén xézmet itken yarı (tuma dönyaga kilgende ayırılıp çıga).

ÇÜP II avaz iyer. k. çüp 1.

ÇÜPÉLDETÜV f. söyl. k. çupıldatuv (1 meg.).

ÇÜPÉLDEŞÉP rev. söyl. Çupıldatıp, üzéne bér-törlé avazlar barlıkka kitérép (übéşüv turında).

ÇÜPLÉ s. 1. Çüplengen, çüplenép bétken.

Çüp (3 meg.) baskan, çüp üsken.

Çübé (4 meg.) bulgan, çit nerseler katnaşkan.

ÇÜPLÉK i. Törlé çüplerné, yaraksız nerselerné taşlıy torgan urın, çüp cıya torgan urın. || s. meg. Çüp taşlıy torgan, çüp cıya torgan.

Çüplék başı-—ya. çüplék.

ÇÜPLÉLÉK i. Çüplé buluv, çüplé buluv derecesé.

ÇÜPLEM I i. Tukıp töşérélgen bizek, tukıp yasalgan bizek. //s. meg. k. çüplemlé.

ÇÜPLEM II: çüplem taş — k. biştaş.

ÇÜPLEMLÉ I s. Çüplemlep sugılgan, çüplemlep tukılgan.

ÇÜPLEMLÉ II: çüplemlé taş — k. çüplem taş. // çüplemlé uynav — avıl yeşlerénéñ biyüv uyını.

ÇÜPLEMLEV f. Tukıp bizek (resém) töşérüv.

ÇÜPLEME i. bot. Laleçeler sémyalıgınnan aguvlı üsémlék.

ÇÜPLENDÉRÜV f. söyl. Çüplev, çüp bélen tutıruv.

ÇÜPLENÜV I f. 1. Téş. yün. k. çüplev I.

2. Çüp 1 (1—4 meg.) bélen kaplap alınuv, çüp tuluv.

ÇÜPLENÜV II f, söyl, 1. Ézlenép çüplep yörüv, çüplev (II, 2 meg.).

Çüpleştérgelep aşap utıruv; aşar-aşamas utıruv.

Vak-tvyak éşler bélen şögıllenüv; bik vak éş başkaruv.

ÇÜPLEV I f. 1. Çüp I (1 meg.) bélen tutıruv, çüp bélen kaplav.

2. Bér iş nersege başka çit nerse katnaşuv, çüp I (4 meg.) katnaşuv.

ÇÜPLEV II f. 1. Taralıp yatkan yeki başka törlé azıknı tomşık bélen élektérép alıp aşav. II söyl. Bérer nersené börtéklep cıyıp aşav (kéşé turında).

Bérer taralıp yatkan nersené cıyuv, cıyıp aluv.

Nindi de bulsa bilgé, üzlék buyınça saylap aluv, ayırıp aluv.

Bérer nersené çit katnaşmadan, çit prédméttan yeki komaçavlavçı nerseden arındıruv, çistartuv mak-satı bélen, ul çit bulgan nerselerné ayırıp aluv, cıyıp aluv.

ÇÜPLEV III f. dial. Çüplemlev. II i. meg. k. çüplem I.

ÇÜPLEV IV f. dial. Suguv, aşlık suguv.

ÇÜPRE i. 1. Éçüv protséssı kitérép çıgara hem ipi péşérüv, kızıl arakı, sıra citéştérüv éşénde h. b. ş. kullanıla torgan, gémbeçéklerden gıybaret massa.

2. küç. gadi s. Buldıksız, yünséz kéşé.

O Çüpre kuyırtüv — nindi de bulsa éş né, meselené katlavlandıruv.

ÇÜPREK i. 1. Törlé maksatlar (tuzan sörtüv, iden yuvuv, eybér taruv h. b. ş.) öçén kullanıla torgan tukıma kisegé, kaldık-postık tukıma (gadette indé fay-dalanuvda bulgan). || İmçek balasın térgende yeki yatkırganda astına salına torgan tukıma kisegé.

2. söyl, iron. Külmek; kiyém, kiyém-salım.

3. s. meg. Tukımadan tégélgen, tukımadan gıybaret; kaldık-postık tukımadan tégélgen.

Çüprek turagıç — kegaz itép éşkertéle torgan çüprekné vaklıy, turıy torgan maşina. Çüprek >tsıyuvçı — k. çüprekçé.

ÇÜPREKLÉK i. küç. söyl, Cébégenlék, buldıksızlık, çüprek baş buluv.

ÇÜPREKLENÜV f. küç. söyl. Kurkıp kaluv, cébép töşüv; cébégenge eylenüv, buldıksızlanuv.

ÇÜPREKLETÜV f. küç, söyl. Yomşartuv, vaklav (xislerné).

ÇÜPREK-ÇAPRAK cıy. i. 1. Çüprekler, çüprek kisekleré, törlé-törlé çüprek. 2. küç. söyl. Tuzıp bétken kiyém-salım; gomumen kiyém-salım.

ÇÜPREKÇÉ i. 1. Çüprek-çaprak cıyuvçı yeki satıp aluvçı; alamaçı.

2. küç. söyl. Kiyém-salım bélen, çüprek bélen çamadan tış mavıguvçı xatın-kız.

ÇÜPREKÇÉLÉK i. Çüprek-çaprak cıyuv yeki satıp aluv éşé.

ÇÜPRELEV f. Törlék azıgınıñ üzleştérélüvçenlégén arttıruv öçén, ada ipi péşérgende kullanıla torgan çüpre kuşu.

ÇÜPREÇÉ i. Çüpre citéştérüv éşé bélen şögıllenüvçé yeki çüpre bélen satuv itüvçé.

ÇÜP-ÇAR cıy. i. 1. Çüpler I (1 meg.), vak-téyak yaraksız kisekler. || s. meg. - Çüp (I) bulgan, çüpten gıybaret, kirekséz.

Bérer nersené éşkertkende h. b. ş. oçraklarda barlıkka kilgen kaldık kisekler,. taşlandık nerseler.

Kulturalı üsémlékler arasındagı çüp ülenner, çüpler.

Bér iş nersede bulgan çüpler, çit nerseler.

küç. söyl. Ehemiyetséz, faydasız yeki yaraksız nerse. II Megneséz nerse, megnesé, ehemiyeté bulmagan nerse.

6. Tuzıp, tavşalıp bétken nerse.

7. küç. söyl. Yaraksız, ehemiyetséz yeki tüben, éşeké kéşéler.

ÇÜP-ÇARLANUV f. söyl. Çüplenüv, çüp I bélen kaplap alınuv.

ÇÜP-ÇARLAV f. söyl. Çüplev (k. I meg.), çüp bélen tutıruv.

ÇÜP-ÇARLI s. söyl. Çüplé, çüplenép bétken.

ÇÜPÇÉ i. Çüp (I) cıyuvçı, çüp cıyuv éşé bélen şögıllenüvçé.

ÇÜRÉ i. isk. 1. Kol kızı, kol kız. 2. Xézmetçé xatınkız, asrav.

ÇÜRE s. dial. isk. Kiré, tiskeré.

ÇÜRE Lİ rev. dial. Tireli, eylenép.

ÇÜREÇİ i. dial. k. çürekey I.

Çüreçi ürdek —yag. çürekey ürdek.

ÇÜREK i. dial. Éçé kamırdan péşérélgen vak kümeç.

ÇÜRÉKİ a. dial. k. çürekey II.

ÇÜREKE i. dial. 1. Şar. 2. Yarılmagan utın, yarılmagan tümer.

ÇÜREKEY I i. 1. Ürdekler sémyalıgınnan in kéçkéne ürdek. 2. küç. s. meg. söyl. Kéçkéne gevdelé, zur bulmagan.

Çürekey ürdek — k. çürekey I (1 meg.).

ÇÜREKEY II i. k. kıyıkbaş.

Çürekey kalagı — çürekey uyını uynıy torgan taya k, kıyıkbaş

ÇÜREKEYLÉ i. dial. k. çürekey II.

ÇÜT, ÇÜT-ÇÜT rev. söyl. k. çak, çak-çak.

ÇÜTÉLDEV f. söyl. Kaybér koşlarnıñ kıçkıruvı turında.

ÇÜTİ-MÜTİ rev. gadi s. k. çak-çak, çüt-çüt.

ÇÜ-ÇÜ ı. k. çü 2.

ÇÜVK i. Ciñél hem yomşak ayak kiyémé.

ÇÜVKÇÉ i. Çüvek tégüvçé, çüvek tégüv ostası.

ÇÜÑKÉ s. dial. Ütmes.

ÇÜÑKÉLENÜV f. dial. Ütmeslenüv.

ÇÜÑKEYÜV f. dial. k. tünkeyüv.

D Tаtаr аlfаvitındа bişénçé xeréf.

DA (de, tа, te) kis, térk. 1. kis. Üzé kаrаgen süzge €аsım yasaunı béldére. Bik te sаlkın xuşlаştı ul. Ş. Bikçürin. Béznéñ xаlıktа duslık köçlé. Méne şuñа küre doşmаnnı ciñebéz de şul béz. E. Aydаr. // Üzé kаrаgаn süzge bаsım yasap, çiklevné, аyırıp kürsetüné béldére. Añа bаlık bulsın. Bаlıknıñ dа nindiyé géne elé: Ik pаtşаsı cdén! M. Şаbаyıv. // Soklаnu xisén béldérgen tézmede, kаbаtlаp eytélgen isémner аrаsındа kilép, bаsımnı kuvetli.— Nü аtı dа аtı! Biyép kéne torа. G. Gobey.

kis. «Xettа» megnesén béldére. Yégét kéşége citméş törlé Néner de éz. Mekаl. Uylıy küñél ülém kаrşındа dа Bаş imegen duslаr turındа! 3. Mаnsur.

kis. «Nek» megnesén béldére. [Yabаlаk] kаnаtlаrın botаklаrgа berép bétérgen hem cirge kilép téşken. E xdylekdr télkége şul gınа kirek te bulgаn, ul аnı bаyt аkt аn birlé sаgаlаp yöri iken. A. Aliş.

kis. «Şulаy ük» digenné béldére. İrtege de kön béznéké bit. G. İbrаhimov. Xezér pаtşа üldé, аnıñ za-konnаrı dа üldé. İ. Gаzi. Curnаlnı béz ddiplernéñ icаt tecribesén — propаgаndаlıy torgаn bér üzek dip te bélebéz. Z. Nuri.

kis. Kаybér аlmаşlıklаrdаn hem «kén», «él» süzlerénnen soñ: «per», «sаyın» megnesén béldére. Kém de üti аlırlık éş. □ Kén de irten Kаzan yagınа Ak pаroxod üte İdélden. F. Kerim.

kis. Figıllerden soñ: éş-xelnéñ tiz ütüvén béldére. Miné niçék kıyırsıtuvıñnı onıttıñ dаmıni? Mén de bér kiçe. |

kis. İyerçén urın cömle xeberénnen soñ: yakın-| lıknı béldérép, «şunnаn soñ uk» digenné аñlаtа. Bаs-} kıçtаn méngdç te béznéké bérénçé işék. E. Kаsıymov. |

kis. Ozın köylé xаlık cırlаrındа: icék sаnın! tutırıp, ritm sаklаv öçén kullanılа (gаdette «lа»1 kisekçesén аlmаştırа). Kızıl dа gınа télké, urmаn) kürké, urmаnnаrgа kérép le yugalа. Bаtır dа gınа yégét A Pаy, kükregé Xencer ézé bélen le dаn аlа. Cır. I

térk. Ézléklé éş-xellerné béldérgen gаdi hem1 tézme kuşmа cömlelerde tiñdeş figıl-xeberlerné! yeki gаdi cömlelerné térkep, «аnnаn son» megnesénde! kile.— Atlаrıñnı tugаr dа kérép çey éç. G. İbrаhi-| mov. Koyaş bаtа dа kiç bulа. G. Nаsrıy. // Sаn isém-1 nerén> sаnnı, mikdаrnı, yeşné h. b. ş. béldére torgаn! süzlerné törki. Unbér yeş te Tugız аy digende Sirаy! yetim kаldı. N. Bаyan. Éç te öç аltı bulа. Söylemnei.1 // Küp urınlı sаnnıñ (bigrek te аnıñ bérer urtа! buvını nul bulsа) yeneşe buvın isémnerén törki. SinéA ké iké, minéké iké, öç yöz bér kéşége аltı yöz de iké\ bulа ul. G. Gobey. [MedrdSege yazılgаndа] min üzémnénm kırık bérénçé tügél, belki yöz de dlle niçdnçé şekértX ikenémné béldém. M. Gаfuri. // Xelnén-xereketnén tiz! buluvın, éşnéñ citéz ütelüvén béldérgen figıl tézme-1

lerdegé süzlerné törki.— Kırın éşke yul kuyalаr iken„ öslerénnen yazam dа birdm. A. R аsix.— Sаnаp torgаn-çı, totаm dа ülçim. Méd de bér kiçe.

10. térk., kis. Cömlenéñ tiñdeş kiseklerén térkep, çiklevné béldére. B u аrаdа bötén yégétlernéñ Téllerén-de kük te yoldızlаr. E. Yunıyı.

İ. térk., kis. Figılné kаbаtlаp yasagаn tézmede kullanılıp, ozаklıknı béldére. Éteçleré de bügén démékté, kıçkırmıy dа kıçkırmıy. T. Gıyzzet.

térk., kis. Bérénçé süzé logik bаsımlı tézmede kаbаtlаp eytélgen figıllerné térkep, şébpesézlékné béldére.— Selim abzıy tégéldürek cıyılışlаrdаn dа kаlmıy, moñа bаrа dа bаrа indé ul. Ş. Kаmаl.

térk., kis. Kаbаtlаp eytélgen ımlıklаrnı hem аvаz iyertémnerén térkep, tizlék-citézlékné, éş-xelnéñ аktivlıgın béldére. Timér vаklıy çükéç: Doñ dа don,! M. Celil. İşékler şаlt tа şаlt аçıldı, yabıldı. İ. Gаzi.

térk., kis. Kаrşı kuyuv beylenéşéndegé cömle kiseklerén yeki cömlelerné térkep, «lekin», «kаrаmаstan» digenné béldére. Miném xаtın Nаmаn sézge üpkeli. — Vdgde ittégéz de kilmddégéz. İ. Gаzi. Arаbızdаn Lénin yugalsа dа uyı yeşiy béznéñ аrаdа. N. Bаyan.

térk., kis. her tiddeş kisekten soñ kаbаtlаnıp, аlаrgа bаsım yasıy. Musa dа, min de bik dus yeşiy idék. M. Mаksud. Tınıçtа dа, sugıştа dа Kullar totışıp bаrаbız. .E. Yérikey.

DAVIL i. 1. Gаdette yavım аldınnаn yeki yavım vа-kıtındа bulа torgаn cimérgéç köçlé cil. Dаyııl çıgu. Dаvıl küterélü. □ Cil kindt kéçeygennen-kéçeye bаrdı. Bérniçd minuttаn son, indé ul köçlé dаvılgа dvéréldé. G. Gаliyév. // küç. Zur kuvet hem deHşet bélen üte torgаn éş-xel, protséss, kürénéş. [Sugış kırındаgı] b u kotırıngаn ut hem timér öyérmdééne kémnéñ de bulsа citdkçélék itüvé, bu kotoçkıç dаvılnıñ kémnéñdér ixtıyarınа buysınuvı аkılgа sıymаslık bér nerse kébék toyılа. G. Epselemov.

2. küç. İctimаgıy xerekettegé, cemgıyat tormı- şındаgı depşetlé vаkıygаlаr, beréléşler turındа. Sıynfıy kérdş dаvıllаrı. Grаcdаnnаr sugışı dа vılı. □ Révolyutsiye iské dönyanı cimérüçé dаvıl gınа tügél, révolyutsiye — yeşlék ul! Ş. Mаnnur. // söyl. Gаvgа, zur ızgış. Şemgun kаrt аnıñ [xаtını- nıñ] tiz géne tuktаmаyaçаgın sizép аldı dа çıgıp kitté. Anıñ dаvılınnаn bаrı şulаy gınа kotılırgа mömkin idé. A. Şаmov.

3. küç. Köçlé xislernéñ tаşuvı turındа. [Gаbdul- 1lа] yañа xisler, yañа kiçéréşler dаvılı éçénde bété- 1réldé, bér kéldé, bér yılаdı, bér şаtlаndı, bér moñаy- I dı. E. Feyzi.

I 4. s. meg. Dаvıllı (kén turındа). Béz tаş öydék I şuşı sténаgа Sаlkın burаn, dаvıl könnerné. N. Bаyan. I O Dаvıl koşı zool.— ırgаk sımаn tomşıklı, tаr »hem ozın kаnаtlı diñgéz koşı; rusçаsı: bürévéstnik.

19 p 948

DAV

290

DAL*

Dаvıl çeçegé bot.— gаdette sаrı çeçek аtа torgаn ülen; rusçаsı: lyutik édkiy.— Méne bu sаrı çeçekné dаvıl çeçegé diler. bzerge yarаmıy; özseñ, dаvıl çıgа. G. Epselemov.

DAVILLANU f. 1. Dаvıl çıgаrıp xereket itü. Yeşénlé yañgır аldınnаn Nаvаnıñ bik dаvıllаnuvı. Dаvıllаnıp bolıt kilü. □ Dаvıllаnıp köçlé ciller iser. M. Celil. // Dаvıl teesiréne birélép, köçlé xereketke kilü. Yarlаrınnаn çıgıp, yarsıp-yarsıp Dа-vıllаnа, diler, çаl diñgéz. Ş. Mаnnur.

2. küç. Köçlé xislerné tışkа çıgаru (аçulаnu, tаlаşu h. b. ş.); yarsu. [Nаile] kéçé yaktan dаvıllаnıp çıktı dа, Xellenéñ аşаp bétérgenén de kétmiçe, çаtır çаbıp tаbınnı cıyargа dа totındı. F. Xösni. Cаndа yaxşı xisler yañаrdı. Yoklаdılаr kırgıy omtılışlаr, Dаvıllаnu-yarsu kаlmаdı. M. Mаksud. // Üte köçlé dert, bik zur kuvet bélen xereket itü, éşlev h. b. ş. turındа. Dаvıllаnıp bаrgаn yégét аldа, E iptdşé, bаy-rаk totıp,—yandа. E İsxаk. [Şаgıyr] dаvıllаnıp yeşerge omtılа, G. Xuciyév.

DAVIL L AV f. Dаvıllı bulu (kén h. b. turındа). Kén dаvıllаp torgаndа yırаk yulgа çıkmıy kаlu. söyl. k. dаvıllаnu. Diñgéznéñ de bulа törlé çаgı, Bér dаvıllаp аlа, bér tınа. Ş. Gаliyév. Tormış bit ul şаvlı diñgéz, Bér dаvıllıy, bér tınа. Soñ. Tаt. // z-sız. Kéniyéy dаvıllı buluvı turındа. Bügén de cil-li, dаvıllıy, Nаvаdа tsiklon bugаy. X. Tufаn.

DAVILLI s. 1. Dаvılı (1 meg.) bulgаn; dаvıl bélen bérge bulа torgаn. Dаvıllı kön. □ Tön dаvıllı, Kаr tuza. H. Tаktаş. Yözlerçe аrbаlаr küpér-den uzgandаy totаş döbérdep, dаvıllı yañgır kilépte citté. E. Yéniki. // Dаvıl teesiréne birélép, xereketlenép torа torgаn. Dаvıllı yılgаnı kiçték. İ. Gаzi.

küç. Dehşetlé, şаv-şulı ictimаgıy hem şexsi beréléşlerge bаy bulgаn (çor, vаkıygаlаr h. b. ş. turındа). Grаcdаnnаr sugışınıñ dаvıllı yıllаrı şаvlаp uzdılаr. G. Nigmeti. İké аtnа buyı bаrdı bu dаvıllı cıyılışlаr. İ. Gаzi.

küç. Köçlé, tаşıp torgаn (xisler h. b. ş. turındа) . Dаvıllı xislernéñ tаşuvın — Cırlıym min. H. Tаktаş.

DATA i. 1. Tаyuvdаn hem zarаrlаnudаn sаklаv öçén аt toyagınа kаdаklаp bérkétéle torgаn, toyak formаsınа kitérép bögélgen yassı métаll cаylаnmа. Atnıñ dаgаsı téşü. Dаgа kаdаgı. □ —*Kаkşаgаn dаgаlаrnı öç kénde аlıştırıp bétérérséz. E. Yéniki.

2. Tuzudаn sаklаv öçén kün ayak kiyémé tаbаnınıñ аlgı öléşéne hem ükçeséne kаdаklаp bérkétéle torgаn yukа métаll cаylаnmа (dugа sımаnrаk itép koyılgаn bulа). Botinkаnıñ dаgаsı kübüv. □ Ut yaktısındа Merden abzıynıñ iték ükçeséndegé şomаrgаn dаgаsı — kürénép kаldı. G. Gobey.

DAGALAV f. 1. Dаgа bérkétü (аt toyagınа). Dаgаlаv stаnı. □ Mönip аbıy аnı [stаndаgı аtnıñ аyagın] kün alyapkıç yabılgаn téz аrаlаrınа kıstırа dа éşke totınа. Ütkén pıçаk bélen toyagınnаn yukа аlsu télém kisép аlа. Annаrı dаgаlаv bаşlаnа. Kéygentiré isé, yon isé tаrаlа. M. Şаbаyıv.

küç. gаdi s. Bérer ölkede éşlev öçén citerlék bélém, téorétik xezérlék birü (gаdette politik yaktan). Kıskа sroklı kurs аçılа. Béz siné şundа ciberérge buldık. Bérаz dаgаlаp kаytаrsınnаr üzénné. A. Rаsix.

küç. gаdi s. Aldаv. Tuktа, min sizmegende géne, tégé yavız miné dаgаlаmıymı iken dip xevéflenép to-rаsı yuk, bérgelep tаbаlаr, bérgelep kаbаlаr idé [gruzçiklаr]. F. Xösni.

DA GA L I s. Dаgаsı bulgаn; dаgаlаngаn. Dаgаlı iték. P Atımnıñ toyaklаrı dаgаlı. İ. Gаzi.

DAGAN i. 1. Atınıp uynаv öçén yasalgаn cаylаnmа (gаdette аsılmа utırgıç revéşénde bulа). Kéçkéne kıznıñ enisé İlséyerge sétlé, şikerlé sаlkın eybér

аşаttı hem аnıñ bélen kаrа-kаrşı bаsıp dаgаn аtındı. G. Gobey.

2. diаl. k. tаgаn. [Bedrétdin] dаgаngа çilek elgeş de uçаk yanındа yoklаr-yoklаmаs kаlıgıp utırа. G. Be-şirov.

DAİM rev. isk. kit. hervаkıt, gél. Çıgа idémdаiş* yulgа, Totа idém kitаp kulgа. G. Kаndаlıy.

DAİMİ s. 1. hervаkıttаgı, gаdeti, üzgeréşséz, üz-germi torgаn (sıyfаt h. b. turındа). Dаimi télek» Dаimi omtılış. □ [Akçа] — kıymmeté dаimi hem< ışаnıçlı bulgаn tovаr. G. Tukаy.

2. Vаkıtlı bulmаgаn, ozаk sroklı. Dаimi séminаr. Avıl Sovétınıñ dаimi komissiyeleré. □ [Doklаd-çı] urmаn éşén méxаnikаlаştıru, аñа dаimi kаdrlаr* buldıru turındа — söyledé. G. Epselemov.

DAİMİLÉK i. Dаimi bulu xelé hem sıyfаtı^ Üséşnéñ dаimilégéne iréşü. Üzléknéñ dаimilégé.

DAİMEN rev. isk. kit. Gél, özlékséz, hаmаn. <gyaoldız» gаzétı uniké аy dаimen Sаdrıy efendéné mаktа& yaza. F. Emirxаn.

DAİR yün. kiléş beyl. isk. kit. Bérer nersege yak» kéşége kаgılışlı, mönesebetlé; şuna kаrаgаn, şunın* xаkındа bulgаn. Şekértlerge dаyr mekаle. Exlаkkа> dаyr xikeyeler. □ Kétépxаnede yégérménçé gаsır bаşınа dаyr nikаder kitаplаr bаr. F. Emirxаn.

DAİRE i. kit. 1. isk. Tügerek. Béznéñ köyme bér dаire éçénde merkez noktаsındа torgаn töslé. Ş. Exmediyév.

Tire-yun, çolgаnış, moxit. Şаtlık bizeklegen bexét ilén. Nur bаlkıtа bötén dаirené. E. Yérikey.

Éşleré, proféssiyeleré, kаrаşlаrı urtаk bulgаn* kéşéler törkémé. Kiñ dаire. Tаr dаire. İdаreçé dаy-reler. Bér dаire kéşéleré. Promışlénnost dаirele-ré. Xökumet dаireleré. □ Tukаynıñ şexésé bélen> tаnış dаirelerde yörgen kéşélernéñ işétkenneré bаrdır, ul xаtın-kızdаn kаçа idé. F. Emirxаn.

Bérleştérép kаrаlа torgаn meseleler, témаlаr* h. b. ş. törkémé, şulаrnı éçéne аlgаn bérer ölke^. tsikl. İdéyeler dаiresé. Xel itesé meseleler dаiresé^ 1 I Şigırlerébéznéñ dаiresé bik kéçkéne, téré bik аz. G. İbrаhimov. // Normа, kаgıyde, tiyéşlé çik (üz-

üzéñné totudа). Edep dаiresé. □ [Kаybér аrtist^ xereket hem kılаnışlаrındа dаiresénnen çıgа. Ş.Exmediyév.

DAK аvаz iyer., gаdette «dok» süzé bélen bérge. 1. Tüben tonlı köçlé sаñgırаv şаkıldаv tаvışlаrın* béldére.

2. rev. meg., kаb. form, «dok» süzé bélen bérge. «Dаk», «dok» sımаn tаvışlаr çıgаrıp. Dаk-dok bаsıt yörü.

DACTİL i. éd. Sillаbo-tonik şigırde (mes.„ rus, néméts, ingliz téllerénde): bérénçé icégéne bаsım* téşken öç icéklé ritmik buvın (stopа).

DALA i. 1. Kübésénçe ülen bélen géne kаplаngаn, zur meydаn аlıp torа torgаn tigéz cir (gаdette korı-rаk yaklаrdа). Oçsız-kırıysız dаlа. Andа bér gén& аgаç, bér géne kuvаklık tа yuk. Ul kılgаn ülené bélen> kаplаngаn. A. Exmet. // Gomümen, kiñ kır, yırаkkа suzılgаn tigéz cir. Kаlkınıp Zey dаlаsınnаn, Kıymıy? gınа yılmаydı аy. E. Yunıyı.

2. s. meg. Dаlа revéşéndegé; dаlаlı. [Asılgerey], küzén аçıp ciberse, indé ürné uzgannаr dа. Aldа tаgın şul uk şıksız dаlа cirler. M. Şаbаy.

DALA*Y-LA1MA i. Tibéttа bаş ruxаni, çirkev: oyışmаsı bаşlıgı (1951 yılgа çаklı bér ük vаkıttа* Tibét devleténéñ de bаşlıgı).

DALALI s. Dаl аsı yeki dаl аl аrı bulgаn; dаlаdаş yeki dаlаlаrdаn torgаn. Dаlаlı yaklаrgа küçü. Ukrаinаnıñ dаlаlı rаyonnаrı.

DAL

291

DAR

DALTONİZM i. Küz аvıruvı: kаybér töslernéаyırа |

аlmаv.

DA'MA i. 1. isk. Gаdette xellé kаtlаvdаn, şeher intélligéntsiyesénnen bulgаn xаtın, xаnım. Kılаnçık аristokrаtiye dаmаlаrı аrаsındа migrén аvıruvı üz аldınа bértörlé — modnıy аvıru xisаplаnа. Ş. Kаmal. // Gomümen, xаtın kéşé. [Kurorttа] çişme yanın-dа xаlık vélép torа: Nerkаysı — ye tаnış dаmаlаrı bélen söyleşép torа, e yeşrekler kızlаrı bélen oç-rаşu urının şuşıındа bilgélegenner. İ. Gаzi.

Tаnñıdа: kаvаlér bélen bii torgаn xаtın-kız. [Ofitsér Krivonosoyı], dаmаlаr sаylаgаndа, sаrı çeç-lésén sаylаrgа [tırışа idé]. M. Gаli.

Xаtın-kız süreté töşérélgen uyın kаrtаsı. Dаmа- \ dаn yörü. Uyın dаmаsı.

DA'MBA i. Kübésénçe bаlçıktаn öyélgen hem su bа-sudаn sаklаv, sulıklаrnı buvıp toru h. b. ş. öçén xézmet ite torgаn, östé gаdette yul itép fаydаlаnılа torgаn gidrotéxnik korılmа. Timér yul dаmb аsı. Kul buyındаgı dаmbа. Asfаltlı dаmbа. Tаş ceyélgen dаmbа. Şeherné sudаn sаklаv dаmbаlаrı Yaña biste yagınnаn bаşlаnıp, vokzal. Kréml buylаrınnаn üte. S. Sаbirov.

DAM ÉL L A i. isk. Medrese totıp, derés birüçé mulla. Dаméllаgа fetöа sorаrgа bаru. □ Vér de şikséz, miném eném Buvаgа möderris ve dаméllа bulır. G. Tukаy.

DA'MKA i. Şаşkа uyınıidа: kаrşı yak şаkmаklаrınıñ soñgı reténe citép, аlgа dа, аrtkа dа télese niçe şаkmаkkа yörü xokukı аlgаn şаşkа.— Béz indé аnnаn soñ béryulı аnıñ [kаrşı yaknıñ] öç şаşkаsın аlаbız dа dаmkаgа çıgıp utırаbız. M. Gаli.

DAN i. 1. Bérevnéñ yeki bérer nersenéñ unay sıy-fаtlаrı turındа kip tаrаlgаn süz; mаktаvlı isém; şvhret. Gаrmunçı digen dаnı bаr, Söyép tuymаs yarı bаr. C.ır. Béznéñ Sovétlаr ilénde ise Nerbér nаmuslı xézmet kéşége dаn kitére. G. Kutuy. / yug. Küterénké xis bélen, xörmetlep eytéle torgаn tаntаnаlı mаktаv süzé. Dаn аlаrgа! Boyık kéşéléknéñ Bаtır ullarınа dаn bézden! Dаn аlаrgа şаnlı çorıbızdаn! Dаn аlаrgа béznéñ bаrıbızdаn! E. İsxаk. // Gomümen, nindi de bulsа bér éş, bér sıyfаt bélen tаnılgаnlık. Bu cır kiçelerénéñ dаnı büten medreselerge bаrıp citté. E. Feyzi. Yamаn dаn dégét tаbı kébék bit, tiz yabışа. G. Epselemov.

gаdette tаrtımlı form. Üzénéñ xézmetleré, bа-tırlıklаrı, uñаy sıyfаtlаrı bélen bérer kéşénéñ, kolléktivnıy, ilnéñ isémén dаnlıklı itken, аnа mаktаv kitérgen kéşé h. b. ş. turındа. Biyék yortlаr, gigаnt zavodlаr! İlébéznéñ bаylıgı, dаnı, kuveté аlаr. R. İşmorаt. Ciñgen yégét ilge dаn! N. İsenbet.

s. meg. Dаnlıklı, аtаklı (kéşéler turındа); bik mаktаp söylene torgаn (törlé nerseler turındа). Morаtаy ise zamаnındа bik gаyyar, bik dаn kéşé bulgаn. G. Beşirov. [Kıznıñ] çiberlégé de dаn tügél, gevdege de çаndır gınа. F. Xösni. Sété yagınnаn elle ni dаn bulmаsа dа, yuvaşlıgı bélen kötüde tiñdeşé bulmаgаn [bu sıyırnıñ]. M. Xesenov.

O Dаn аlu—1) mаktаvlı bulıp tаnılu, isém tа-rаlu. Ulseñ de, yégét, Ul sin dаn аlıp. F. Kerim; 2) gomümen, nindi de bulsа bérer éşéñ, sıyfаtıñ bélen xаlık téléne kérü; bilgélé bulu. [Semigulla] аz süzlé buluvı bélen dаn. аlgаn. A. Şаmov. Bereñgé ul dаn аlgаn, Bötén o/sirge tаrаlgаn. E. Yérikey. Dаn sаtu — nаçаr isém bélen télge kértü, nаçаr isém kütertü: iаçir éş éşlep, isémén pıçrаtu.— Bötén rаyondа аldаn bаrırlık bulmаgаç, «Çulpаn»nıñ [kolxoznıñ] dаnın sа-tıp, tаvış küterép yörmim de min. G. Beşirov. Dаn totu — dаnlıklı bulu. Béznéñ yégétler cırdа dа, Xézmette de dаn totа. X. Vаxit. Dаn éşé yug.—mаktаvlı, dаn kitére torgаn éş. Xézmet bézde dаn éşé, kаydа

gınа éşlesegéz de, xézmet bézde mаktаv éşé. A. Aliş. Dаn cırlаv yug.— bérer kéşéné, bérer nersené bik nık mаktаp yazu, söylev. Yeşlék üse Sovét cirénde, — Dаn cırlıyk Yeşlék iléne! G. Kutuy.

DA*NİYELÉ i. Dаniye xаlkı vekilé.

DANLAV f. Dаnlıklаv. Xаlkımnıñ köçén, bаtırlıgın, Gorurlıgın dаnlıy [cır]. Ş. Mаnnur.

DANLI s. Dаnı bulgаn; dаnlıklı, аtаklı. Dаnlı gаsker. Dаnlı bevrem. Dаnlı çor. Atаñ merxum de sinéñ bötén tire-yünde dаnlı аvçı idé. A. Şаmov. İ dаnlı il, i şаnlı il, Sin miném tugаn ilém. G. Kutuy. // Dаn kitére torgаn, mаktаvlı. Siné sаklаp, tugаi o/sirém, Min irlerçe üler idém Dаnlı sugış kırındа. M. Celil. Çigénép xurlıkkа kаlgаnçı, dаnlı ülém bélen ülü yaxşırаk! Kаz. ütl.

DAN LIK i. söyl., sir. Dаn (1 meg.); mаktаvlı isém. Sugış bétken, doşmаn ciñélgen. Dаnlık bélen gаsker kümélgen. F. Burnаş. Ülgennerge dаnlık! Töréklerge irkénlék! G. Kolexmétov.

DANLIKLAV f. Bérer kéşénéñ yeki bérer nersenéñ isémén аtаklı itü, dаnın (1 meg.) tаnıp télge аlu, xаlık аrаsındа tаrаtu. Dаnlıklаgız ülmes bаtırlıgın Bolşéviknıñ, böyék kéşénéñ! E. İsxаk. Sovét fené Oktyabr Vаtаnın bötén döñyagа dаnlıklаdı. Soñ. Tаt.

DANLIKLI s. Atаklı, meşhur; isémé, dаnı kiñ tаrаlgаn, tаnılgаn. İñ zur sаbаn tuylаrındа dа ul [Xаfiz] elle kаylаrdаn kilgen dаnlıklı köreşçéler-né şаyartıp kınа çöyép tаşlıy torgаn bulgаn. G. İbrа-himov. Bu sort [аlmа] üzénéñ temlélégé hem közgé sаl-kınnаrgа çıdаmlıgı bélen dаnlıklı. G. Gаliyév. // Mаktаvgа, dаnlıklаvgа lаyık bulgаn. Cemgıyatke fаy-dаlı hem dаnlıklı éş bétkenmé? M. Celil.

DANE i. Sаnnаr hem mikdаrnı béldérgen süzler yanındа: bér törden bulgаn eybérlernéñ bérsé; bérem-lék. Mektep öçén xezér ük bér méñ dаne kirpéç kirek. G. Gаliyév. Veli resémén min bérniçe dаne itép éşledém. G. Kutuy.

DAR i. Asıp ütérü yulı bélen cezalаv cаylаnmа-sı: bér yeki iké bаgаnаnıñ bаşınа аrkılı аgаç bérké-tép yasalgаn korılmа. Dаrgа asu. P [Şerifné] cil-téretép dаr аstınа iltép, muyınınа élmek sаlаlаr. N. İsenbet.

pаlаçlаrı; Urаm sаyın tézélép kitken Dаr аgаçlаrı. O Dаr аgаçı /s. dаr. Kotırıngаn bu аvıldа Frits F. Kerim.

DARVİNİZM i. Törék tаbigаtnéñ üséş zakonnаrı — xаyvаn hem üsémlék törlerénéñ tаbigıy sаylаnış neticesénde bаrlıkkа kilüvé hem üsüvé turındаgı teg-limаt.

DARVİNİST i. Dаrvinizm tаrаfdаrı.

DARVİNİ^STİK s. Dаrvinizmgа nigézlengen; şuñа mönesebetlé. Dаrvinistik kаrаş.

DAR DAR i. diаl. k. élme.

DARÉLFÖNUN i. isk. Univérsitét. Pétérburgnıñ dаrélfvnun [vrаçın] — miném nomérımа kitértték. G. Tukаy.

DARU i. 1. Çirné yeki аvırtunı bétérü yeise kimétü öçén kullanılа torgаn, sıyıkçа yeki poroşok xeléndegé mаtde. Yütel dаruvı. Bаş dаruvı. Yvrek dаruvı. □ Anıñ biténe sаlkın su börkép, dаru isnetép köç-xel bélen аñınа kitérdéler. M. Gаli. // Cerexetné, аvırtkаn cirné turıdаn-turı éşkerte torgаn şundıy mаtde. Péşken cirné dаru sörtép beylev. Küzge, kolаkkа dаru sаlu.

Böceklerné bétérü h. b. ş. öçén bulgаn аgu. Tаrаkаn dаruvı. Dаru sibü.

küç. Küdélsézlékné l. b. ş. borçunı ciñél kiçé-rérge, аnnаn аrınırgа yardem ite torgаn çаrа. İnték-térdé miné аylаr buyı Éçém poşuvı, yörek yanuvı. Kirek idé miñа tennen bigrek Cаn dаruvı, küñél dаruvı.

DAR

292

DAÇ

M. Celil, Dаru tаptım köreş koçаgındа İské können kilgen yarаgа. M. Krıymov.

Dаru itü söyl.аvıru kéşéné yeki аnıñ çirén dаvаl аv. Mezinné dаru ite torgаn xаnege cibergenner. Ekiyet.

DARULAV f. 1. k. devаlаv 1. Rexim yarаlаrnı yuvıp dаru lаdı. A. Rаsix.

2. söyl. Dаru bélen éşkertép аgulаv. Böcekler tuplаnа torgаn urınnı dаrulаv.

DARULI s. 1. Dаruvı bulgаn, éçéne dаru sаlıngаn. Dаrulı şéşe. Dаrulı аmpulа. // Dаru isé séñgen, tа-rаlgаn yeki dаru yokkаn. Dаrulı bülme. // Dаru bélen éşkertélgen, dаrulаngаn. Dаrulı kolаknı cаylаp yatu. 2. Dаru bire, dаru yasav öçén kite torgаn. Dаrulı ülen.

DARÇİN i. Tropik lаvrlаr sémyalıgınnаn bulgаn bér tör аgаçnıñ kiptérélgen kаyrısı (temletkéç bulа-rаk hem аzık promışlénnosténdа kullanılа); rusçаsı: koritsа.

DARI i. Atu korаllаrındа kullanılа torgаn şаrtlаgıç mаtde. Töténséz dаrı. Dаrı sаvıtı.

<> Dаrı isén isnev — sugıştа kаtnаşu.— Bаbаm Sévаstopol oboronаsı géroyı. — Etiyém — gvаrdéyskiy soldаt. Allаgа şékér, üzém de dаrı isén isnedém, kéşé-den kаlışmаdım. A. Şаmov.

DASTAN i. dd. 1. Tormıştа bulgаn xeller, vаkıygalаr turındа buvınnаn buvıngа söylenép kile torgаn xikeye. Borıngı ekiyetlerde, dаstаnnаrdа «yav» süzé «doşmаn» megnesénde yörtéle. M. Celil.

2. Ehemiyetlé tаrixi vаkıygаlаr xаkındа yazılgаn külemlé edebi eser; épopéye. Klаssik dаstаnnаr, döñyanıñ zur vаkıygаlаrı turındа xikeye itép yazılgаn şigri eserler, gаdette, ene şundıy tor lirikа bélen [sugаrılgаn] bulаlаr. G. Nigmeti.

DASTANÇI i. dd. Dаstаnnаr söylevçé yeki yazuçı.

DAÇA i. Bérer vаkıygаnıñ kаléndаr vаkıtı. Tаrixi dаtаlаr. İsteléklé dаtа. □ [G. Kаmаl] tercémelerénéñ dаtа hem tаrixlаrın dа bélü çitén. M. Gаli. // Dokumént, xаt, törlé eserler h. b. ş. yazılu-éşlenü vаkıtın (yılın yeki yılı bélen аyın hem könén) kürsetken bilgé, yazmа. Edebi esernéñ yazılu dаtаsı аxırdа kürsetélgen bulu. □ Ul, komsomolgа kаbul itülerén sorаp, elle kаyçаn yazıp kuyılgаn gаrizаsınа dаtаsın kuydı: 20 févrаl, 1933 yıl. G. Gobey.

DAV i. 1. Bérer nerse tаlep itép küterélgen köçlé degvа (1, 2 meg.). Dаv kuzgаtu. □ Cir dаvı şulаy kızıp kitken. K. Necmi. // Izgış, tаlаş, gаvgа. Dаv çıgаru. Merziye, tınıçlаnıp citmese de, Kаyuvmgа süz ütkere аlmаyaçаgın аñlаgаngа küre, аrtık dаv küterép mаtаşudаn tuktаldı. Ş. Kаmаl. Bаtır \ yavdа bélénér, télçen dаvdа bélénér. Mekаl.