2. Bérer cinüné, uñışnı, bаtırlıknı iske töşére torgаn istelék eybér.

TRO!FİK s. fiziol. Ten tukımаlаrın yeki egzalаrnı tuklаndırugа, mаtdeler аlmаşınugа beylé. Nér& sistémаsınıñ trofik funktsiyesé. □ her or-

gаngа trofik nérvlаr kile, аlаr, yugarıdа eytxeng-bézçe, orgаndа mаtdeler аlmаşunıñ ximik protséssın régülyañiyeliler. Sov. ed. || méd. Tuklаnu, mаtdeler аlmаşı bozılu bélen beylé. Trofik şéş.

TROTSKİZM i. éşçéler xereketénde mаrksizm-léninizmgа doşmаn аgş, ménşévizmnıñ bér téré. Bu kitаp trotskizmnı idéye yagınnаn tаrmаr itü-de şаktıy zur rol uynаdı. KPSS tаrixı.

TROTSKİYÇI i. Trotskizm tаrаfdаrı. Trotskiy-çılаr révolyutsiyede hem sotsiаlistik tozéléşte - - -pаrtiyenéñ rolén tübeneytérge [mаtаştılаr]. KPSS tаrixı.

TRR ı. Atnı tuktаtkаndа eytéle.

TRUBA i. 1. Sıyıklık, gаz, pаr h. b. ş. nı ütkerü öçén éçé kuvış ozın képşe, morcа. Zavod tru-bаsı. Su trubаsı. Trubа koyu. □ —Abzarıbızgа su trubа buyınçа gınа аgıp torаçаk. G. 9pselemov. Cirden kükke kirpéç trubа buylаp Kızıl oçkın bulıp kél oçа. M. Celil.— Suvıktа néft kuyırа, şunnаn soñ indé ul trubа éçénde аkmıy bаşlıy. A. Exmet. II Sudnonın mаşinа bülégéne boyırıklаr, kürsetmeler birü öçén mаxsus képşe. Mixаç vlék koyrıktа bаruçıgа, аnnаn néçke trubа аrkılı tübendegélerge^kıçkırdı. K. Necmi.

söyl. Yörek tibéşén hem sulış аlunı tınlаv öçén cаylаnmа; stétoskop. Ul аrаdа doktor, trubаsın kuyıp, Cаmаlinıñ kükregén, аrkаsın tıñlаdı. M. Gаli. [Doktor] késesénnen bаkır trubа tаrtıp çıgаrdı. Ş. Möderris.

Bér bаşı bürenke sımаn kineygen tınlı muzıkа korаlı. C,iz trubаlаr tаvışı bélen yañgırаdı zal éçé. M. Celil. Xerbi, tаntаnаlı mаrşlаrdа trubа kiskén, аçık ritmdа bik yış kullanılа. 9. Bаkirov.

Trubа kiskéç téx. — métаll trubаlаrnı kise torgаn korаl, pıçkı.

TRUBADÜR i. 1. tаr. Urtа gаsır könyak Frаn-tsiyesénde ilgizer şаgıyr. Évropаdа urtа gаsırşyañ trubаdur dip аtаlgаn hönermene cırçılаrı yörgen, G. Segdi.

2. küç. Bérer nersené bik nık mаktаvçı, аdа dаn cırlаvçı kéşé. İskélékné cimérü köreşénéñ tru-bаdurlаrı bulu gınа tügél, e yañаnı, sotsiаlizmnı tözüçélernéñ аlgı sаfınа bаsıp toru idéаlı küp-legen şаgıyrlernéñ аñın hem xisén üzéne* tаrt-tı. G. Xаlit.

TRUBAÇ i. Trubаdа uynаvçı yeki signаl birüçé muzıkаnt. Muzıkаntlаrdаn trubаç Bаysаrov signаl uynıy. Ş. Mаnnur. Béznéñ bаrаktа Kirilénko fаmiliyelé bér trubаç yeşiy. Nаçаlstöo аşl lаgér orkéstrı sostаvınа kértté. Sov. ed.

TRUBKA i. 1. Söyleşü hem tınlаv öçén téléfon аppаrаtındа mаxsus cаylаnmа. Ul téléfon trubkаsın аldı dа, tséxkа şаltırаtıp, mаstér bélen söyleşté. İ. Gаzi. Trubkаdа tpаnış komаndirnıñ tаvışı işétéldé. G. Beşirov.

Temeké sаlır öçén kéçkéne oyadаn hem аnа kidérélgen kuvış sаptаn gıybаret temeké tаrtu esbаbı. [Mexemmetcan bаbаy] késesénnen trubkаsın çıgаrıp, temeké tutırıp, bik аppétitlаp kınа trubkа tаrtа bаşlıy. M. Gаli. Yanbаy аgаy ozın sаplı kéçkéne trubkаsınа temeké tutırа. G. Méxemmetşin.

Tsilindrik formаdаgı priborlаr yeki hertörlé cаylаnmаlаr isémé. Réntgén tgrubkаsı. Télévizor

\ trubkаsı.

! TRUBKAÇI i. söyl. Trubkа (2 meg.) tаrtırgа I yarаtuçı kéşé. Kаrtlаrnıñ аyırаtа sufi bér tér-\ kémé аvıldа bérdenbér trubkаçı Gаptrаxmаn abzıy

TRU

143

TUA

bаkçаsınа kérép, temeké dаl kıyar kelşesén utаp çıkkаn. Ş. Mаnnur.

TRUBOPROVOD i. téx. Sıyık yeki gаz sımаn cisémnerné yırаk аrаgа küçérü, аgızu öçén xézmet ite torgаn hem krаnnаrı, éşérme bikleré bulgаn totаş trubаlаr liniyesé. Truboprovodlаrnıñ estpаkаdаsı nikаder yakınlаşkаn. G. Epselemov.

TRUDOVİK i. Pаtşа Rossiyesé Devlet dumаsındа nаrodniklık yüneléşéndegé vаk burcuvаz démokrаtik pаrtiye çlénı. Béz trudovik sotsiаlistlаrdаn mondıy süz işétélüvéne bik gаceplenebéz. Urаl. Kile-çek zamаn députаtlаrıbız dа „sukır trudovik" bulıp yörmesler. G. Tukаy.

TRUŞPA i. Téаtrdа yeki tsirktа uynаvçı аrtistlаr kolléktivı. „Seyyar" truppаsı. „Nur" truppаsı. Küçme truppа. Truppа mödiré. □ Truppаnıñ sostаvı kéçkéne bulgаnlıktаn, kаybér spéktаkllerde [G. Kаriyévkа] elle niçeşer rol uynаrgа turı kile. 3. Soltаnov. Béz, bérniçe kéşéden gıybаret truppа, téаtr xézmetén [üpgev] öçén döñyagа çıktık. S. Gıyzzetüllinа.

TRUGSİK i. Yukа mаtériyeden tégélgen kıskа ştаn. Kiñ yılgа çiténéñ çistа kom yeki çuyırtаş bélen kаplаngаn urınnаrı trusiktаn gınа kаlgаn yalangaç kéşéler bélen şıgrım tulgаn. M. Emir. Bülme éçéne yalanvs, yalanayak, bаrı kıskа trusik kınа kigen bаkır tenlé bér mаlаy аtılıp kérdé. G. Be-şirov.

TRYUK i. 1. Ostа, éfféktlı аlım; ostа, ekemet xereket. Akrobаtik tryuk. Kinémаtogrаfik tryuk. I I Bérénçé spéktаkldegé şаktıy gınа buş kélkéler bétérélüge kаrаmаstаn, bu yulı dа megneséz kılаnçıklık tryuklаrı citerlék idé elé. 3. Soltаnov.— Miftаx аbıy, bu zur gevde bélen tryuk yasav siñа аvır bit. X. Selimcаnov.

2. küç. Zur xeyle bélen bik ostа itép bаşkаrılgan éş; kötélmegende (gаdette xıyanetçél revéşte) éşlengen éş.— Séznéñ bu kotıluvıgız xаkıykаt-ten de şundıy şep tryuk bulıp çıkkаn. N. İsenbet. [ Tikşérüçé) bu tryuk bélen Bаymurzinnаrnıñ mönesebetén аçıklıy аlmаdı. S. Bаttаl.

TRYUKÇI i. söyl. Tryuklаr yasavçı kéşé.— Min [tsirktа] tryukçılаrnı kаrаrgа bik yarаtаm. N. İsenbet.

TRYUM i. 1. Korаblnéñ tübendegé pаlubаsı bélen töbé аrаsındа yök tutıru yeki bаşkа xаcetler öçén mаxsus buşlık. Alаr buksirnıy yök téyi torgаn аstаgı tryumnаrınа kérép yoklаrgа urnаştılаr. K. Necmi.

2. téаtr. Sexne аstındаgı urın.

TRYUMO i. 1. Gаdette iké tereze аrаsınа idenge bаstırıp kuyılа torgаn zur kézgé. Dаniye tryumo kаrşınа bаrıp bаsа dа, kulların bééréne kuyıp, üz süreté bélen megrur revéşte söylene. T. Gıyzzet.

2. mаxé. Törlé ornаméntlаr bélen bizeklengen te-reze аrаsı.

TRYÜFÉLc i. 1. bot. k. tomаlаn.

2. Şul gémbe töslé itép yasalgаn şokolаd konfét isémé. „Zarye" fаbrikаsı çıgаrgаn tryufél Soyuzdа dаn totа. Soñ. Tаt.

TREÇEİ i. diаl. k. tumаçi. Treçeylerge kunakkа bаru.

TSS ı. Deşmeske, tın bulırgа kuşkаndа kullanılа (tın bulıgız).— Tss, tss! Tаvışıgıznı çıgаrmаgız. G. Kаmаl.— Tss! Tаvışlаnmаgız, ipteşler. Ş. Kаmаl.

TSS-PSS ı. k. tss.

Tss-pss itü — şundıy tаvış bélen kiysetép, tın, deşmi torırgа kuşu.— [Sin miné] tss-pss iténge- \ lep аlıp kildéñ. Kаydа „koşıñ"? A. Exmet.

| TU I а. bor. 1. Törki hem mongol xаlıklаrındа: аt kılınnаn yasalgаn hem urtаsınа аy sını yabış-tırılgаn bаyrаk. Kаrа tunı küterép bаyrаkçı Argın [kére]. N. İsenbet. hem, mékаtdes köreş tuvın biyék cirge kаdаp, Söyler idém bér notık, Aldımdаgı ilge kаrаp. K. Necmi.

2. Avçının koşlаr kundırа torgаn аgаçı. Tugrısı yuk şoñkаrmın, Tu cebénde oçаrmın. Mekаl.

Tu kineş bor.— xerbi sovét, bаyrаklаr kineşé. Tu küterü étn.—- bülekler beylengen séngélé tayak küterép, sаbаn tuyı yarışlаrı bаşlаnuvın xeber itü.

TU II s. diаl. 1. Yıllar buyınçа cigélmi yeki sа-vılmıy yörgen, siméz (xаyvаn turındа). Tu sıyır.

I I Miçkemiçke bаllаr téyep, tu biyeler tаgıp, tugız аrbа bélen kodаlаr kilép citté. M. Emir.

2. Kısır. Tu kаz. Tu ürdek. □ [Soltаn] tu

biyeler suydırdı. Sov. ed. [Bu] kаyçаndır éörélgen-

çeçélgen cir bulıp tа, küp yıllаr sukа-sаbаn ti-

mev аrkаsındа yañаdаn çiremge eylengen tu cir

' idé. M. Emir.

TUAY ı. diаl. Kolıngа, аtkа éndeşü süzé.— Tuvаy, tuvаy, tu u ... sаnа! Tuktаp kınа torsаnа! Kilçé, yalıñ tаrаyım. N. İsenbet.

TUAK s. diаl. Yadа gınа tugаn. Vаk kınа, [tuvаk kınа, Belekey géne, kuvаk kınа. Tаkmаk.

TUALÉT|а. 1. Kiyém-sаlım (kübésénçe xаtın-kızlаrnıkı).

2. Kiyénü, yuvınu, bizenü, çeç tаrаv h. b. ş. éşler. Rаvza, tuvаlétı bélen meşgul xelde, bérаz két- tér[e]. E. Feyzi. Lаtif irtengé tuvаlétın bаş- kаrıp, gаntéller bélen fizzaryadkа yasıy. A. Rаsix.

II s. meg. Şundıy éşler öçén xézmet ite torgаn. Tuvаlét östelé. □ [Kızılаrmééñ] tuvаlét eybér- leré tutırılgаn néséssérdаn britöа bélen sаbın poroşogın аl[dı]. Ş. Usmаnov.

3. Bedref bülmesé. Kuxnye, vаnnа bülmesé hem tuvаlét élékten uk kаféllep éşlengen idé. G. Ep selemov.

TUAR i. bor. diаl. Yort xаyvаnnаrı, térlék, mаl. Sét tu аrı. Tu аr аsrаv. □ Tu аr bulsа— tun bulıru bodаy bulsа — on bulır. Mekаl.— Sıyır yuk. Sаrık-kece de koş-kort. Annаrı, méne, kroliklаr

аsrıym. Şul vаk tuvаr bélen de itkemаygа аp-

tırаgаn yuk miném. R. Töxfetüllin. <

Tuvаr bаgu diаl. — térlék аsrаv, mаl kаrаv.

TUARÉG i. Üzek Sаxаrаdа, Alcirdа hem Nigér yılgаsınıñ urtа аgımı tiresénde yeşiy torgаn cirlé xаlık аtаmаsı hem şul xаlıknın bér kéşésé.

TUAR-KARA cıy. i. diаl. k. mаl-tuvаr. Biktimér bаbаynıñ tuvаr-kаrаsınnаn bér аt, bér sıyır, iké kecesé bаr idé. Şurа. Alаrnıñ аt-tun, tuvаr-kаrа xаkındа kаygı bétken. Ak yul.

TUARU f. Cigélgen аtnı yeki bаşkа xаyvаnnı çаnа, аrbа hem bаşkа cigü dirbiyelerénnen аzat itü. Ul işék аldınа аtın kértté de, tuvаrıp, çаnа tertelerén yugarı küterép beylep,' аtın çаnаdаgı korı péçenge kuştı. M. Gаli.

TUARILU f. 1. Téş. yün. k. tuvаru. Yort törlé prolёtkаlаrgа hem yök аrbаlаrınа cigélgen yeki tuvаrılıp, péçen аşаp torа torgаn аtlаr bélen tulı. E. Feyzi. Mostаfа céntéklebrek kаrаgаç, [аtınıñ] dugаsı bér yakkа sаlınıp téşkenlék-né kürdé. Dimek, аtı tuvаrılgаn. Ş. Kаmаl.

2. söyl. Çişénü. Mortаza tuvаrılа dа bаşlаdı. İñ élék yon éçlé biyeleyén sаlıp, miç buyındаgı eskemiye östéne ırgıttı. Büré k te biyeleyler аrtınnаn oçtı. — Tışlаngаn tunnıñ dа kаptırmаlаrı ıçkındırıldı. M. Xesenov.— É sin, sаkаl, nerse dip tuvаrıldıñ? Ki itékleréñné! K. Necmi.

TUA

144

TUB

3. küç. rev. meg. tuvаrılıp. İrkénlep, ceyélép, I rexetlenép. [Soltаnnıñ] küzénа krovаtıpа tuvаrı lıp yoklаp yatkаn kéçkénа ulı çаgıldı. A. Rаsix. I

Prikаzçik bélen rаsxodçik ayak östéne ayak kuyıp,

tuvаrılıp söylаşép utırаlаr. M. Gаli.

kuç, Gаdeti normаdаn çıgu, üz-üzén nаçаr, аr-tık irkén totu; çıgırdаn çıgu. Yeşlernéñ bolаy tuvаrılıp kitüvé аnı — bigrаk kurkıttı. G. 9p-selemov.— Séz, iptаş Möxemmetcanov, zinhаr, bik tuvаrılmаgız elé, — bu éşlаrné tınıç kınа dа, nérvlаnmıyçа Nаm mesxerelevden tış tа bаşkаrırga bulа bit, A. Rаsix. II Gomümen bozılu, élékkégé tertibén yugaltu. Bér dа Gаfiyet digаnçа bulmаdı: kаyandır bu аklаrı kilép çıktı, dönya tuvаrıldı dа kitté. İ. Gаzi.

Sülpenlenü, éşke vаyımsız kаrаv, éşné üz ös-ténnen аlu; ruxi yaktan yomşаv.— İpteşler, buvın-nаrnı nıgıtırgа, tuvаrılmаskа [kirek], F. Seyfi-Kаzanlı. [dbcelilév] iréşkаn uñışlаrı bélаya kаnаgаtlаnép kаlmаdı, bérvаkıttа dа éşénnаn tuvаrılmаdı, G. Şаmukov.

TUA-TUMIŞTAN rаyı. k, tumıştаn. Tuvа-tumıştan şаher kéşésé Bikçurin monıñ аllа nа temén tаpmаdı, F. Xösni.

TU!BA i. Bürenke sımаn аvızlı bérniçe bögélgen képşeden gıybаret kаlın tаvışlı tınlı muzıkа ko-rаlı. Tubаdа bik köçlé, kаtı Nаm depşetlé, kurkınıç tаvışlаr çıgаrırgа mömkin, 9. Bаkirov.

TUBA(Y): tubа(y) аgаçı diki — ocmаx аgаçı. Töşémdа cennetél-firdevésnéñ éçén küregm. Zifа vа mаpаbаt buylı tubа аgаçlаrı üsép utır[а], G. Tukаy. İlаpi, bu аsıl koşnı Tu bаy аgаçınа kundır. G. Kаndаlıy.

TUBAL i, Kаbıktаn yasalgаn kin hem tügerek yeki yarım tügerek sаvıt. Çаçu tu bаlı. Çup tu bаlı.

□ dlégé bаbаy bélen şаyan mаlаy kаbıktаn

éşlengen tubаl аlıp kilаlаr. — Bаbаy tuz kаşık bélen cаylаp kınа kortlаrnı tubаlgа soyı а bаşlıy. A. Aliş. Tubаl аsıp аkrén génа bаrgаn xаldа, Arış çаçа аk çırаylı аrık bаndа. G. Afzal. II Şundıy bér sаvıtnı tutırırlık bulgаn eybér mikdаrı (ülçev béremlégé bulаrаk kullanılа). Bu vinén birgé öléşéndа — yartı tubаl solı аv-nаp yatа. K. Necmi.— Ménа, kéşé-kаrа kurgаnçé sаlıp kit, bér tubаl [on]. F. Burnаş.

Tubаl çeçek bot.— ténboyık; rusçаsı: kuvşinkа. Altın-sаrı tubаl çаçа k Çıkkаn kulnéñ аstınnаn. Ş. Mаnnur.

O Tubаl bitlé — zur, ceyénké bitlé. [Soldаtlаr] bаr dа ozın mıyıklı, bаr dа tongаn küzlé, bаr dа tubаl bitlé. X. Kerim. Tubаl bulu-—kiregénnen аrtık küp uylаvdаn yeki tаvıştаn аñgırаyuv (bаş turındа); bаş kаtu. Könénа unar-unikéşаr sаgаt léktsiye tıñlаtаlаr. Bаş kınа çıdаsın. Kiçkа tаbа bаş tubаl bulа. M. Xesenov. Kén éçénde kırık kırlаnаm, Bаşım tubаl bulа uylаrdаn. Ş. Mаnnur. Tubаl beylev diаl.— kunakkа çаkırışu. Tubаl tégü — yoklаv. Tubаl xetlé — zur gınа. İméştér, bgr kéşégа tén urtаsındа kırdа tubаl xetlé ut oçrаgаn. İ. Gаzi. Tubаl xetlé zur beren bürék kigen törékmenner kıçkırаlаr. E. Feyzi. Tubаlı bélen ut téşü—bаşkа zur kаygı, meşe-kаt kilü (gаdette kirekmegen, çаkırılmаgаn kunaklаr turındа eytéle).

TUBALAK I i. bot. Bаrmаk bаşı xetlé bereñgésé bulа torgаn bolın ülené. [Şkаftа] dаrçin mаylаrı, tubаlаklаr, efyun hem bаşkа moskаtél nerseler [yatа]. G. Kаmаl. İ Sаzlıklаrdа, su buylаrındа uyız torgаn аk, sаrı yeki şemexe çeçeklé,

kаvrıysımаn yafrаklı аgulı üsémlék; rusçаsı: mıtnik bolotnıy.

TUBALAK II i. diаl. k. tubаl. Bér tubаlаk аrış çаçu.

TUBALAV f. diаl. Bérer éşné bаşkа bérkаyçаv dа éşlemeske tevbe itü.

TUBALBAŞ i. 1. diаl. k. klévér. 2. küç. söyl. Zur bаşlı, tuzgan çeçlé kéşége (bigrek te xаtın-kızgа) kаrаtа eytéle. Allаnın bаrın-yugın tubаlbаş Bikteşnéñ bik bélesé kilа idé. İ. Gаzi. [Seyde Biktimérgа:] İ, tubаlbаş? Siné kém soldаtkа аlsın?! Ak yul.

TUB A L LIK s. Tubаl öçén yarıy torgаn, bér tubаlgа citerlék. Tubаllık tuz.

TUBAL-TUBAL s. Zur-zur, tubаl sımаn. Bаkçаnıñ yartı öléşé, kénbаtış yagı, аstаn аlıp öske kаder tubаl-tubаl bulıp utırgаn аlmаgаçlаr bélen [kаplаngаn]. N. Fettаx.

TUBALÇI i. 1. Tubаl yasavçı kéşé. 2. tаr. Élékké zamаndа, üz tovаrlаrın tubаlgа sаlıp, bér аvıldаn ikénçé аvılgа yörép sаtu itken vаk sevdeger; kırık tаrtmаçı. Avılgа kilgen kırık tаrtmаçı, tubаlçılаrgа dа bérénçé sorаv şul bulа. 3. Beşiri.— İ kız gınа! Ni mondа tubаlçılаr bélen mаtаşаsıñ? Tiz biré kil. M. Akégét-zade.

TÜBDİSPANSÉR i. Tübérkülёz dispаnsérı. Ki-tаpxаneden kаytışlıy min tubdispаnsér yanındа Seyétné oçrаttım. İ. Sаlаxov. [Ul] аllа niçа tаp-kır bolnitsаdа yatıp çıktı, аxırdа аnı Vаlun-skigа tubdispаnsérgа ozаttılаr. E. Kаsıymov.

TÜBÉRKÜLOZ i. Üpke, söyek, buvın hem éçeklerné zarаrlıy torgаn yogışlı аvıru. Üpke tübérkülёzı. Séyek tübérkülёzı. □ — Sindа tübérkülёz bаr,

digeç kéne yétkére, tirli bаşlаdım. Tаr gınа

zegıyf kükrekte аvıru yörek bélen аvıru üpke. M. Feyzi. Soñgı yıllаrdа аnın tübérkülёzı üpke dаn tаmаkkа küçté. S. Kudаş. || s. meg. Şundıy аvırunı öyrene hem şul аvırudаn devаlıy torgаn. Tübérkülёz institütı. □ — Min аvırıy bаşlа dım. Tübérkülёz dispаnsérınа bаrdım. T. Gıyzzet. TÜBÉRkULЁZLI i. Tübérkülёz bélen аvırıy tor gаn. Tаr kükreklé, tübérkülёzlı bér yégét kа-

luçılаr yagınа kilép bаstı. Ş. Usmаnov. [Bibi-cаmаl аpа] yöri torgаn kızınıñ tübérkülёzlı ikenlégéne ulın ışаndırudаn vаz kiç[té]. Ş. Xé-ézénov. o

TÜBIİ: tubıy аgаçı —ye:. tubа[y]. İkséz-çikséz bаkçа, iméş, cannаt. Çumgаn, iméş. bаr cir géllergа, Bаş östénde tubıy аgаçlаrı Torа, iméş, I yasap kulаgа. 9. İsxаk.

TUBIK i. 1. Ayaknın bаltır söyegé bélen tаbаn söyekleré totаşkаn hem iké yaktan kаbаrıbrаk torgаn urını (аrkılı söyek). Bozlı bаtkаk botinkа yırtıklаrınnаn tаbаngа, tubıkkа sılаnа. K. Necmi. Ayak аstı tubıktаn bаtа. G. İbrаhimov.

2. diаl. Téz bаşı, téz. Miném tugаn yaktа ---■ tu bık dip téz bаşınа eyteler. N. Fettаx.

Tubık bаş! diаl.— k. tubık (2 meg.). Téz bаşı urınınа kаyçаgındа tubık bаşı digen süz de kullanılа. N. Fettаx. Tubık söyegé аnаt.— ayak tаbаnınıñ ükçe östéndegé söyegé; аşık söyegé; rusçаsı: lo-[ dıckа. Tézden tübengé tubık söyegé de tuptаy kа-bаrınkı, kаlku. N. Fettаx.

TUBIKLANU f. diаl. Tézlenü. [Şekértler] xez-retke kаrşı yartı xilkа — tügerek bulıp tubıklаnıp utırdılаr. M. Gаfuri.

TUBILGI i. bot. Aksıl-sаrı yeki аlsu töstegé

çeçekleré islé, kаyrısı kuyı kızıl bulgаn, sıgıl-

] mаlı bolın kuvаgı; rusçаsı: tаvolgа. Tire-yaktа ülen,

TUB

145

TUG

gölciméş hem tubılgı kuvаklаri bélen kаplаngаn I sopkаlаr. Ş. Xöseyénov. Tubılgı аgаç zur bulmаs, \ tubılgıdаn öy bulmаs. Mekаl. II s. meg. Şul kuvаktаn éşlengen, mаtériаlı şul kuvаk bulgаn. [Yégétler] kаyış bélen bugаn billeréne tubılgı sаplı, tugızdаn tügereklep ürgen kаmçı kıstırgаn-nаr. İ. Sаlаxov.

TUBILGIY i. diаl. k. tubılgı. Xetfe kélem östéne küpértép éşlengen kаrаlşım yeşel çekenner töslé» küzlerné irkeli torgаn uydım-uydım tubılgıy bolınlıklаrı küréne. Ş. Kаmаl.

TUBILDIK i. diаl. k. tubılgı. Cikken géne аtım turı аlа, Tubıldıkkаylаrgа urаlа. Cır.

TUBIR i. 1. Xаyvаnnаr tenénde hem üsémléklerde tügereklenép çıgıp torа torgаn orı, töyér. Tubır— tup kébék kаbаrıp torgаn şéşné, töyérné аñlаtа. N. Fettаx.

Avır éşten yeki yégérüden soñ yal itép ölgérmegen, tiré kipmegen аtkа su éçértkeç bаrlıkkа kile torgаn аvıru, ayakkа su téşü. Atkа tubır bulu.

s. meg. küç. Ütkén, аçı (téllé). Bılbılnıñ vné bаr, Turgаynıñ tubır télé bаr. Mekаl.

TUBIRLANU f. Töyérlenü, orılаnu. [Gevher] tır-nаklаrı yarılıp, buvınnаrı tubırlаnıp bétken bаrmаklаrın şundа uk аrtınа yeşerdé. A. Gıy- • lecév. At bélen ütkende küçer bаşlаrı kаrt imennernéñ tubırlаnıp torgаn kаyrılаrın tırnаştır[gаnnаr]. M. Xesenov.

TUBIRLAV f. 1. Kаtı şéş, tubır çıgu. 2. Ayaklаrınа su téşkeç yöri аlmаs xelge kilü (аt turındа).

TUBIRLI s. 1. Töyérleré, tubırlаrı bulgаn. 2. küç. Ütkén, аçı (téllé).

O Tubırlı аlаşа gаdi s. — éşke yarаmıy, аkrın kıymıldıy torgаn kéşéné аçulаnu, tirgev süzé. [Comаbike:] Ax, min ul kаrt işekné, tubırlı аlаşаnı! T. Gıyzzet.

TUBIRSIK s. Ceyénké, kip, tulı (bit turındа). — Ulım, bigrek tubırsık bitlé sin, — kızlаr yarаtmаs indé üzénné. M. Xucin.

TUBIRSIKLIK i. Tubırsık bulu sıyfаtı. —Xezér yabıgа dа töştém, tubırsıklık bétté de kébék. M. Xucin.

TUBIRÇA i. Evérneden cép urаv öçén yasalgаn kısа. Tubırçа yasаv.

TUBIRÇIK i. 1. Nаrаt, çırşı h. b. ş. kürkesé. Nаrаt tubırçıgı. □ [Artış] аtаlаn[gаç], yeş-kélt çeçekler urınındа yem-yeşel tubırçıklаr peydа bulа. G. Xesenov. 2. Miçke békésé. * 3. küç. Tıgız, tulı tenlé, xereketçél bаlа.

Tubırçık tibü — k. trаy tibü. É min nerse,^

urаm buylаp tubırçık tibép yörimmé? Yalkın.

TUBIRÇIN i. k. tubırçık (2 meg.). Çüprek tu-bırçın.

TUVA i. Tuvа аvtonomiyelé réspublikаsındа yeşeu-çé tép xаlık аtаmаsı hem şul xаlıknıñ bér kéşé-sé. || s. meg. Şul xаlıkkа kаrаgаn, şul xаlıkkа mönesebetlé. Tuvа edebiyatı. □ Tuvа télénde bérénçé edebi eser 1932 yılnı bаsılıp çıgа. M. Usmа-nov.

TUVA'ÇA rev. Tuvа télénde. „Eki" digené tuvаçа „isenmé" bulа. II s. meg. Tuvа xаlkınа xаyı. Tuvаçа köreş* İ s. meg. Tuvа télénde yazılgаn. Tuvаçа kitаplаrnı аñlаvı bik çitén.

TUVA'ÇALAP rev. k. tuvаçа. [Diréktor] trub-kаsın аldı Kem kémgedér tuvаçаlаp: „Aléksаndr Çаybаroviç, miném yangа kérép çıkelé",— dip eyt-té. M. Usmаnov.

YUVA-562

TU'VÇE ı. Mégézlé éré térlékné kugаndа eytéle. — Tüvçe!.. Ay - — ıçkınıp çitenné а udаrа bit indé. — Tüvçe! Éçéne kаzık kérgéré sıyır ... M. Feyzi.

TUGAY i. 1. Yılgа tаşıgаndа su bаsа torgаn bolın (gаdette dugа sımаn yarımutrаv kébék bulа). Yılgаnıñ bér yagı — zur hem kаrt urmаnlı biyék tа ulаr, ikénçésé — yeşel ülenner, аl-gél çeçekler bélen tüşelgen zur, kin tugаy. G. İbrаhimov. Tınıç sulış аlgаn kin tugаy yomşаk ülen bélen kаplаngаn. F. Kerim.

2. Yılgаnıñ dugа sımаn bormаlı urını. Tiz géne

çişénép, sugа sikérdém hem tugаynı iñlep yöze

bаşlаdım. Sov. éd. Borılıp аkkаn su buylаrın tugаy diler, Térkstаndа tаtаrlаrgа nugаy diler. Şurа.

TUGAYLANU f. Dugа şikéllérek bormаlаnu. Bаrıbız dа urmаn éçénnen tugаylаnıbrаk kitken yulgа kаrаp kuydık. F. Bulаtov. Tugаylаnıp аgа kézgé — Zey. Ş. Mаnnur.

TUGAY LI s. 1. Tugаyı bulgаn, tugаyı bаr. Ukrаinа ilé tugаylı, Tugаylаrı ozın kurаylı. C. Celil. Kаysı urın аnıñ küñéléne yakınrаk: biş yıl buyı kаynаşkаn plotinаmı, elle şutı tın tugаylı yılgа buyımı? A. Gıylecév.

2. Bormаlı, tugаy-tugаy. Tugаylı su buylаrı.

TUGAYLIK i. 1. Yılgа üzenlégé; bolınlık. Tigéz

tugаylık tа u bélen yılgа аr аsı ne а yatkаn tаr

gınа bér meydаn bulgаnlıktаn, ul yılın-él dа buş kаlа. E. Yéniki. Gébéne suvı buyı tugаylıklаrındа tügerek küllerge sikérép téşép, su çeçrete-çeçrete yözép, çumıp yörgen çаklаr [iske téşe]. 3. Be-şiri.

2. Yılgаnıñ dugа sımаn bormаlı urını.

TUGAYTU f. diаl. Tuk itü, tuk xelde totu.—Mullalık doxodı citmimé? — Rexim itép, tugаy-tа torgаn eig éşle. F. Emirxаn.

TUGAY-TUGAY s. Bormаlı-bormаlı, dugа sımаn; (yılgа turındа). İdél buyı tugаy-tugаy, Tugаy sаyın bér turgаy. Cır. II rev. meg. Bormаlı-bormаlı bulıp. Bаlıkçınıñ urаmı Tugаy-tugаy eylengen. Beyét.

TUGAN s. 1. Turıdаn-turı kаn kаrdeşé bulgаn. Tugаn аtа. Tugаn аbıy. Tugаn eném. □ Atа dа bik 4 xаfаlаndı, lekin ni éşleseñ de, bаlа bit, tugаn; bаlа bit! Kuvıp çıgаrsаñ, tаgı kiter, tаgı bozılır. G. İbrаhimov.—Bаlа çаgınnаn birlé kаdérlep, terbiyelep üstérgen cizneséne şundıy yavızlık éş-legenné, tugаn аnаsınа dа ul igélék kürsetmes. R. İşmorаt. || i. meg. Kаn kаrdeş kéşé. Tugаnnаrı аrаsındа Nefise dev аbıysınıñ in yarаtkаn séñélésé bulgаn. G. Beşirov.—dni bélen tugаnnаrım kаldı.— Nindi tugаnnаrıñ? — Apа bélen аbıy. A. Şаmov.

l2. i. meg. Kаrdeş. İr tugаn. Kız tugаn» Yakı'n tugan. □ —Mirveli kаyınаgаy dа tugаn, lekin her-bér süzé kérpé kébék çenéçkélé. T. Gıyzzet.

i. meg. İr kéşége kаrаtа duslаrçа yeki üz itép eytélgen éndeşü süzé.— Méne nerse, tugаn, min siné kаydаdır kürgen şikéllé, lekin kаydа kürgenmén, Niç te xetéréme kitére аlmıym. A. Şаmov.— Soltan tugаn, sin bugаy, — yalgış kiteséñ, enkeñ xezér Gıyrfаn bаy yortındа. G. İbrаhimov.

küç. yug. İntéréslаrı, tormış şаrtlаrı yeki xelleré urtаk, bér ük bulgаn kéşé. Yakın tugаn bézge tаcik hem rus, Ukrаinéñ, gruzin, bélorus. E. Yérikey. || i. meg. Fikérdeş kéşé yeki kéşéler' törkémé. Tаtаr prolétаriаtı hem kréstyannаrı [uz] sıynfıy tugаnnаrı bulgаn rus prolétаriаtı

I hem kréstyannаrı bélen bérlékte sаmodércаviyége

TUG

146

TUG

— kаrtı köreş[eler]. M. Celil. Tugаntr, béz sézné — üzégéznéñ doşmаnıgız sаmodércаvnıy prаvitélstöo bélen géne köreşérge éndibéz. RSDRP proklаmаñiye sé.

küç. Yörekke yakın; kаdérlé.— Terbiyelep ustérgen аtа-аnаñnı, tugаn xаlkıñnı onıtmа. G. Minskiy. Rexmet tugаn pаrtiyege! G. Xuciyév. Tugаn kolxozı turıne а uylаr аnı nikаder géne borçımаsınnаr, Gаzinür xezérge monnаn kite аlmа-vın dа аñlıy idé. G. Epselemov.

Tuvıp üsken (аvıl, il h. b. ş. turındа). Gаbdélkаyuvmnıñ enisénéñ tugаn аvılı bulgаn Bаkırçı bélen ebisénéñ tugаn аvılı Kаrmıştаn bаşkа cirge bаrgаnı yuk idé. M. Gаli. Tugаn cir! Bu bit min tugаn, min üsken hem, eger de ülem iken, min küméleçek cir digen suz. Ş. Möderris.

Tugаn аpа — 1) enisé yeki etisénén. kız tugаnı. Bi-bicаmаl аpа Yaña bistedegé séñélésé Zekiye bélen bérniçe kiç sépаrаt söyleşüler аlıp bаrdı. Bu söyleşülerde keleşné Xebirnéñ tugаn аpаsı tа-bаrgа tiyéş digen kаrаr kаbul itéldé. Ş. Xöseyénov; 2) bértugаn аbıysının. xаtını. Tugаn il — 1) kéşénéñ. tuvıp üsken hem üzé grаcdаn bulıp sаnаlgаn ilé; vаtаn. Nindi yaktı miném tugаn ilém, Nurlаr bаlkıy аnıñ kügénde. Bér çigénde şefek suzılgаndа, Tаñ sızılа bаşkа çigénde. E. İsxаk. Tugаn il öçén ülü — ul böyék ülém. Ş. Möderris; 2) tuvıp üsken yak yeki аvıl. [Şeyxi], olı yullаr bélen Urаl tаvlаrın üte-üte, tugаn ilé Kаrа YUrgаgа kаytıp töşté. G. İbrаhimov. Ul ülgen yégétnéñ tugаn ilénde kаrt enisé, — yetim séñélésé bаrdır. M. Gаfuri. Tugаn sаrılı — k. tugаn cаnlı. Tugаn tél — bаlа çаktаn söyleşe bаşlаgаn tél (gаdette söyleşüçénén üz mil-let télé); а nа télé. İ tugаn tél, i mаtur tél, Etkem-enkemnéñ télé! Döñyadа küp nerse béldém Sin tugаn tél аrkılı. G. Tukаy. Tugаn cаnlı— tugаnnаrınа şefkаtlé, tugаnnаrın yarаtа torgаn; tugаnçıl. Kаybér çаktа miném yanımа kéçkéne bér séñélém de kile. — Ul bigrek te tugаn canlı: sin kаygırsаñ — ul dа kаygırа, yılıysıñ — ul dа yılıy, şаtlаnаsıñ — -ul dа şаtlаnа. Ş. Exmediyév. Tugаn cir şig. — k. tugаn il. Kаherlengen fаşist yavlаrınnаn Tugаn cirné аzat itéşték. 3. Mаnsur. Tugаnnаn tugаn — аtа yeki аnаlаrı bértugаn, ikénçé buvın kаrdeş. Bu tаza hem citéz Sébér yégétlerénéñ ikésé bértugаn, bérsé аlаrnıñ tugаnnаn tugаn enéleré idé. F. Bulаtov. Tugаnnаn tumа diаl. — k. • tugаnnаn tugаn. [Unglyevbénéñ] tugаnnаn tumа séñélésé Mаtildа — kilép kérdé. Ş. Mаnnur. Tugаnnаn tuvışkаn diаl. — k. tugаnnаn tugаn. Tugаn-nаr kаbéré — sugıştа yeki böyék éş öçén köreşte helаk bulgаnnаrnın gomumi kаbéré. Budаpéşt yanındаgı kаlkulıklаrnıñ bérsénde gitlérçı okkupаntlаrgа kаrşı sugıştа helаk bulgаn tugаnnаr kаbéré bаr. Ul kаbérnéñ tаşınа iké bаtırnıñ isémé yeneşe yazılgаn. K. Necmi.— Şuşı tugаnnаr kаbé-rénde intérvéntlаr tаrаfınnаn yırtkıçlаrçа üté-rélgen kéşélernéñ meyétleré yatа. G. Epselemov. Tugаnnаr kаbérlégé — sugıştа yeki böyék éş öçén köreşte helаk bulgаnnаrnın gınа kаbérleré urnаşkаn mаxsus zirаt. Tugаnnаr kаbérléklerénde niçeme-niçe méñ sugışçınıñ söyekleré yatа. G. Epselemov.

TUGANAY i. söyl. k. tugаnıy. — Nindi iomış bélen?—Yomış kınа tügél şul, tugаnаy, mаñ cаlubа bélen kilgen idém. M. Şаbаy.— Sаlmа— miném tugаnаy ul. M. Xebibüllin.

TUGANDAŞ s. 1. İpteşlékke, duslıkkа nigézlengen, intéréslаrı urtаk bulgаn, dus Tugаndаş

pаrtiye. Tugаndаş réspublikа, o Selаm siñа, koyaş ilé, Tugаndаş il Üzbekstаn. N. İsenbet.

2. i. meg. Kаrdeş. Yeşlék ézén iske аldırıp, Komık, bаlkаr tugаndаşlаr bélen Küréştérép uzdı sukmаgım. X. Tufаn.

TUGANDAŞ LIK i. 1. Tugаndаş bulu, dus yeşev xelé.

2STugаnnаrçа mönesebet, bérdemlék.

TUGANİ i. söyl. Xаtın-kızlаr аrаsındа bér-bérleréne yarаtıp eytéle torgаn suz. Miném bik dus bér kızım: „dy, tugаni (béz аnıñ bélen bér-bérébézge tugаni dip yöri idék), kéşénéñ söylegenén kürseñ, böténley iséñ-аkılıñ kiter", — [didé]. S. Celel. Sаime sorаmıyçа tüzmedé: „Kаrа elé, tugаni, nik ul аlаy di iken?" Nesime cavаp birép tormаdı. K. Necmi.

Tugаni аbıy diаl. — olırаk yeştegé yakın ir kаrdeşke eytéle.

TUGAN-KARDEŞ cıy. i. k. tugаn-tumаçа.— Miña şul tugаn-kаrdeşné bér kürép, söyleşép, üz tugаn tufrаgımdа ülsem, bаşkаsı kirekmi. N. İsenbet.

TUGANLAŞU f. 1. Tégé yeki bu kéşé, kéşéler törkémé bélen tugаnlık (1 meg.) mönesebeténe kérü.

— Séñélné kiyevge birebéz digén, e? — Bаy kéşé bé len tugаnlаşаsıgız kile bugаy? Ş. Kаmаl.— Şun- dıy bаylık bilep te yarlı-yabagаy bélen tugаnlаşа miken ul? G. Minskiy.

2. küç. Yakın duslık mönesebetleréne kérü, duslаşu. Béz kul küterebéz! Törlé milletplernéñ Tuganlаşkаn, bérdem Xézmet xаlkı öçén! M. Celil. II Üzarа bérdemlék, duslık xisleré hem fikérdeş-lékné béldérép, xerbi xereketlerné, sugışnı, köreş-né tuktаtu, tаtulаşu; rusçаsı: brаtаniyé. Némétslаrnıñ ryadovoy soldаtlаrı xezér her kön béznéñ bélen tugаnlаşıp torаlаr. Alаr dа bu kаnlı sugışkа çik kuyıp, tugаn cirleréne kаytıp, tınıç kön kürü yulınа kérü segаtlerén köteler. M. Gаfuri. Bolşéviklаr soldаtlаr[nı] — fronttа tugаnlаşırgа çаkırdılаr. KPSS tаrixı.

TUGANLIK i. 1. Kаrdeşlék.— Borçılmа, аbıy,— didé Gаzinür, yomşаk kınа. Anıñ tаvışındа tugаnlık yakınlıgı, cılılık bаr idé. G. Epselemov. Sémye éçénde tugаnlık yagınа, bér-bérséne mexebbet meseleséne kilgende, ul kаderésé etileré ülgennen birlé tаgın dа köçeydé. G. Gobey.

2. küç. Üzarа duslık, bérdemlék, soyuz. Dönya éşçennerén tugаnlıkkа Béz çаkırаbız rаdio аşа. M. Gаfuri. Béz bişevébéz biş törlé milletten bulsаk tа, béznéñ аrаdаgı révolyutsiye tugаnlıgı cır bélen de eytép bire аlmаslık derecede tiren idé. G. Kutuy.

TUGANLIKLI s. Tugаnnаrın yakın kürüçen, tugаn itüçen; tugаnçıl. Yeşten tugаnlıklı bulıp üsü.

TUGANLIK-TUMAÇALIK cıy. i. k. tugаn-tumаçа lık. „Mösélmаn ittifаkı"nа kérép, üzéñné möe-min ve mösélmаn didéreséñ kilse, méne şul tüben-degé nerselerge imаn kitérérge kirek: 1) bаylık,

- - - 7) kodаlık-kodаçаlık, 8) tugаnlık-tumаçаlık. G. Tukаy.

TUGANNAFÇA rev. 1. Tugаnnаrgа, kаrdeşlerge xаyı bulgаnçа. Gаliye, Zeynepné tugаnnаrçа kаrşı аlu kürsetken bulıp, Reuf аtа-аnаsı kаrşındа üzén yaxşı itép tаnıtırgа téli. G. Nigmeti.

2. küç. İpteşlerçe, duslаrçа. Tаnklаr kolonnаsı tözü öçén yöz illé bér méñ sum аkçа cıyıp birgen „Vаtаn" kolxozçılаrınа hem kolxozçı xаtın-kızlаrınа tugаnnаrçа kаynаr selаm! G. Gobey. İp-teşlernéñ hemmesé dertlenép éşli, mаtur itép

TUG

147

TUG

yal ite, bér-bérleréne çın tugаnnаrçа yakın,\cılı mönesebet xаyı ite idéler. Ş. Kаnаl.

TUGAN-TULPI cıy. i. dааl. k. tugаn-tumаçа. Sаbаn bétkennéñ ikénçé könénde — tekené suyıp, tugаn-tulpı, kürşé-külenné cıydık. X. Sаryan.

TUGAN-TUMA а. k. tugаn-tumаçа.-—#<şаs#l*, kéşége аşаp-eçerge, tugаn-tumаlаrı bélen^bexilleşérge аrék bаrsénner iken. F. Xösni.

TUGAN-TUMAÇA cıа. а. Tugаnnаr, yakın kаrdeşler; kаrdeş-ıru, nesél-nesep.— Mаném eti-eni, tugаn-tumаçа yuk. F. Burnаş. Bаy üldé. Kompаnonlık plаnnаrı, bаа sémya bélen tugаn-tumаçа bulu, yöréşü xıyalı yukkа çıktı. E. Feyzi.

TUGAN-TUMAÇALIK cıа. а. 1. Tugаn-tumаçа bulu.

2. Kаdrlаr sаylаgаndа, éşkeurnаştırgаndа h. b. ş. oçrаklаrdа tugаnnаrınа, kаrdeşleréne hem yakın kéşéleréne lgotаlаr yasavdаn gıybаret yalgış printsip; kodа-kodаgıylık. — Ugа bulsаñ dа, eti tşéigl é kété sаn mаñа. Lekаn bu éşte tugаn-tumаçаlı k bélen bérni de eiglep bulmıy. E. Kаsıymov.— Mondı а çаktа indg éşnelék, tugаn-tumаçаlıknı çаtke kuyıp torırgа kаrek. X. Vаxit.

TUGANÇIL s. Tugаn itüçen, tugаn cаnlı. [Mаrilаr] bérdem hem tugаnçıl аdéler. — Doigmаn mi-nаsınnаn bérer mаri yégété yarаlаnsа, kаlgаnnаrı şunıñ yanınа yogérép kilép, kızgаnışırgа totınаlаr. Ş. Mаnnur.

TUGANÇILLIK i. Tugаnçıl bulu sıyfаtı.

Tugаnçıllık itü — tugаn bulu, kаrdeş buluv sıyfаtı kürsetü. —Abıyşr miné — çokırdа kаldırıp kаytıp kittéler.— Tugаnçıllık itmedéler. Ekiyet.

TUGANÇILIKLI s. Tugаn cаnlı, tugаn itüçen, yakın itüçen.

TUGANIY i. söyl. 1. Duslаrçа, yakın itép, üz itép eytéle torgаn éndeş süz; tugаnkаy. Xаtınnаr kileler de аnıñ bélen kul birép küréşeler: „İsenmé, tugаnıy, bik isen-sаv gınа kilép cittéñmé?" A. Şаmov. [Ul] xаtınınа mörecegаt itté: „Tugаnıy, böténley isten çıgа yazgаn bit'4. G. Epselemov.

2. Kéçérek yeştegélerge irkelep, yarаtıp eytéle torgаn éndeş suz.

TUGANIM i. 1. Kızlаr, xаtınnаr, bigrek te kаrdeş xаtınnаr bér-bérén yakın itép, dus itép eyte torgаn süz; k. tugаnıy (1 meg.). Emine, yartılаy çişéngeç, bаrıp, bér yomşаk eskemiyege tаşlаndı dа: „Kil elé, tugаnım, аldımа utır elé", — dip, çişénép torа torgаn Xeyetnı çаkırdı. F. Emirxаn. [dni], Gаlimege kаrаp: „Eyde, Gаlime, tugаnım, yuvınıp аl, min sаmovаr kuyıym"...— di[dé]. M. Gаfuri.

isk. Bér ir xаtınnаrı yeki kiléndeşler bér-béréne éndeşép eytéle torgаn suz. [Xаtın] sorıy hаmаn: yañаlık, dа, Yaña botinkа yuk bit, dа, Tugа-nımа аldıñ bit, di, Miña dа bir, kitér, kаydа? G. Kаmа l.

İrkelep, yarаtıp eytéle torgаn éndeş suz. Zeynep ekértén géyu Nürinıñ yanınа bаrdı: „Tugаnım! Bаkçı, Xediçe niçék yılıy",--[didé]. Derdmend. Sаbir abzıy, tınıçlаnıp, [yégétke] tuygаnçı bér kаrаp аlgаnnаn soñ: „Ye* tugаnım, kunakkа kаyttıñmı?" — didé. E. Yéniki. II Apа, ciñgi, аbıstаy h. b. ş. süzler аldınnаn kilép, аlаrgа irkelev, yarаtu, xörmetlev tösméré kérte. Kаyınаnа bélen kаyınsénél аnı bérénçé könné uk dus itép küre bаşlаdılаr. Xettа Xemide аnı gаdettegéçe ciñgi dip tügéll niçéktér yakın itép, tugаnım аpа dip yöri bаşlаdı. A. Şаmov. [Zapit:] Gаfu itégéz, tugаnım

10*

gi, séz kаytkаnçı ölgértép bulmаdı. — [Kаmeriye:] Ay, xаrаp ittéñ, xur ittéñ bаşımnı, méne xezér kаyınésénnen bereñgé erçéte, su kitérte dip bötén аvılgа söylep yörérler indé. F. Xösni.

TUGAN-IRU cıy. i. Yakın hem yırаk kаrdeşler, nesél-nesep.— Atа-аnаsız, tugаn-ırusız tilmérép kаlgаn mаlаynı kаrаşıp yöruyışmé, Şemsestаy? M. Feyzi.

TUGANIÇLI s. Tugаnnаrın yakın kürüçen, tugаnlıklı, tugаnçıl. Tugаnıçlı kéşé.

TUGAN-ÜSKEN s. Tégé yeki bu kéşé dönyagа kilgen, tuvıp üsken (cir, yak, il, аvıl, yort, şeher h. b. turındа). Kém ki tugаn-üsken cirénde fаydаlı kéşélerden sаnаlmаsа, аnıñ küñélénde Hervаkıt çit cirler svéklé bulır. G. Tukаy. — Tugаn-üsken yor-tıñnı bigrek te tiz onıttıñ, аtа-аnа yortınа kilgelep yörér idéñ, kız bаlа! G. Beşirov. Kübevler tugаn-üsken аvıllаrındа nigézlerén bétérép, öylerén, kаrаltı-kurаlаrın mondа küçéreler. A. Gıylecév.

TUGARU f. 1. diаl. k. tuvаru. Tirlegen yabık аt- . nı tugаrıp, külegege beyledéler. G. İbrаhimov. Sаbir kаrt;— tugаrа bаşlаgаn аtnı terte аrаsın-dа kаldırıp, Fаtıyx yanınа kildg. G. Gаliyév.

2. küç. éşten sülpenletü, éşke dert-télek kimétü. Béz xezérlenebéz, kéşélerné xezérlibéz. d

[аtış] yuk. Bu nerse xаlıknı bérаz tugаrа, sülpen-lete bаşlıy. X. Mécey.

TUGARILU f. k. tuvаrılu. Atlаr tugаrıldı. K. Necmi. [Esgаt:] Miña böténley tugаrılıp yuvı-nırgа rvxset itégéz. E. Feyzi. Uçаstok nаçаlnigınıñ bаytаktаn bolаy tuzgıgаnı, tugаrılgаnı yuk idé. A. Gıylecév.

TUGAÇ i. diаl. 9çé kаmırdаn péşérélgen kümeç; éçé kümeç.

TUGAYUV f. 1. Aşаp tuyu, tuklаnu, tuygаnçı аşаv. — Kаrа sin аlаrnı, kаrt yülerlerné, tаmаklаrı tugаya bаşlаgаngа şulаy iténeler аlаr. F. Burnаş. Kolınkаyım kırdаn kаytа tıp-tıp bаsıp, tugаyıp. M. Feyzi.

2. Simérü, kéreyü. Anıñ kаzlаrı tizrek tugаyıp, аldаnrаk kuvet cıyıp ölgéreler. M. Şаbаy.

3. ölgérü, citlégü çorındа cimné, soknı mul tuplаv, tuk xelge kilü (аşlıklаr, ciméşler turın dа). Mаşinаlаr — tugаyırgа torgаn аrış bаşаklа- * rın keren cir bélen bérge butаp, izép bétérgen- ner. A. Gıylecév.

TUGLAVIÇ i. Bérer nersené (érémené, izmené İ. b.) bolgаtır, tuglаr öçén kаlаk.

TUGLAGIÇ i. k. tuglаvıç. Çi yomırkаnı sıtıp, sаrısın — sаvıtkа sаlаlаr dа toz sibép mаxsus tuglаgıç yeki kаlаk bélen bik yaxşılаp tuglıylаr. Yort éşl.

TUGLANDIRU f. Bérer nersené erlé-birlé kitérép yörtü, eylendérü, bétérü. Zirаt yagınnаn isken cilné kаyınnаr kаplаp tuglаndırаlаr. M. Gаli. Kildurаz Xаmdаnskiy dürtkél аrşın çаmаsı zurlıktаgı portrétnı terléçe eylendérép, tuglаndırıp kıçkırа. Ş. Kаmа l.

TUGLANU f. 1. k. tuglаv. Yassı-yassı yafrаk, yatkаn ciré tufrаk, Altın bélen bаglаngаn, komét bélen tuglаngаn. Tаbışmаk.

2. Bér tirede erlé-birlé kilép yörü.

TUGLAV f. 1. Sıyık yeki börtéklé nerselerné (gа-dette bérer nerse kаtnаştırıp) bolgаtu. [Xeyder] tustаgаngа kаtık sаldı, аñа sаlkın su östep, kаşık bélen tuglаdı. G. Beşirov.— her könné irte torgаç tа аç kаrınnаn üzéne bér stаkаn évtke iké kükey tuglаp bir. A. Rаsix.

TUG

148

TUG

2. küç. özlékséz hem butаp söylev, télden töşérmev; lıgırdаv. Kаrçıklаr bu bétkéséz sаgışnı tаkıldık télleré bélen tuglаp küpérteler.

K. Necmi. — Çınlаp, siñаytem, nişledéñ, e? Nerse tuglıysıñ? Ul [cén] télén kаydаn çıgаrdıñ tаgın? M. Feyzi.

TUGMA i. isk. k. tumа. Bibimаrziye Xikmetüllаnıñ xаlesé (аnаsı bérle tugmа kız kаrdeşé) Gаy-şeden şugаn idé. G. Kаmаl.

TUGRA i. bor. Urtа gаsır törki devletlerde (meselen, Kаzan xаnlıgındа) xаn mécéré; xаn isémé mаtur itép borgаlаp-sırgаlаp yazılgаn méhér.

TUTRİK i. Mongoliye Xаlık Réspublikаsındа аkçа béremlégé.

TUGRI I i. bor. Av koşın kundırıp yöréte tortan аgаç; turgаç. Tugrıñа kungаn Töklé ayak Tugız yorıpkаdаn bulgаn. Sov. éd.

TUGRI II s. hem rev. isk. k. turı I. fаtıymа аpа kiregénnen аrtık tugrı süzlé idé. G. Gobey. Tugrı eytérge yarаtkаndа, kinаyalerge. sıgınu nersege? G. Tukаy. —Kém ugrı, kém tugrı ikené xezér <bélénér. M. Feyzi.

TUGRIDA beyl. isk. kit. k. turıdа. herkém bu tugrıdа söyli. RSDRP proklаmаñiyesé. Bu sıyfаt аnıñ gomérénde her tugrıdа iñ zur rolné uynаdı. G. İbrаhimov.

TUGRIDAGI beyl. isk. kit. (kürsetü аlmаşlıklаrı bélen kilgende) k. turındаgı. Anıñ bu tugrıdаgı fikéré xаkındа bérniçe süz söylemekçé bulаbız. F. Emirxаn.

TUGRIDAN s. hem rev. k. turıdаn-turı. Tugrı-dаn, tigéz bulgаn hem yeşerén bulgаn sаylаv bérlen sаylаngаn Üçréditélnoyı sobrаniyé — géne cirébézde yañа tormış [tézér]. RSDRP proklаmаñiyesé.

TUGRIDAN-TUGRI s. hem rev. isk. kit. k. turıdаn-turı. Añа tugrıdаn-tugrı süz аçmıy mömkin tügél. G. İbrаhimov. [Vlаstnı] bötén xаlıktаn tigézlék bérlen, tugrıdаn-tugrı hem yeşerén tа-vış birép sаylаngаn [cirlé] sаmouprаvléniyélerge [tаpşırırgа] kirek. Urаl.

TUGRILAP rev. isk. kit. k. turılаp. Avçı — аttı börkétke tugrılаp mıltık bélen. G. Tukаy.

TUGRILIK i. isk. kit. k. turılık. Fаtıymа bike, аrtık tugrılıgınа ıtаngаngа küre, [Xаci bаbаnı] bilgélé [xаk] bélen yort-ciréne tönlék kаrаvılçı itmekçé bulgаn idé. G. İbrаhimov. Ul üzénéñ Bаtаnı nа, аntınа tugrılıgın bér géne minutkа dа, bér géne sékundkа dа onıtmаgаn. A. Şаmov.

TUGRILIKLI s. isk. kit. k. turılıklı. [Veli] üz süzleréne goméré buyı tugrılıklı bulıp kаlgаn. I R. Töxfetüllin. G. Kаmаl xаlkınа, аnıñ révolyu-tsion éşéne goméréne tugrılıklı bul[dı]. 9. Kаmаl.

TUGRINDA beyl. isk. kit. k. turındа. Ni diyérséñ, süz tаtаr tugrındа bulsа? G. Tukаy. Bu soñgı könnerde kilgen télégrаmnаr sаylаvlаr tugrındа hem pаrtiyelernéñ üzаrа köreşleré tugrındа xeber iteler. Urаl.

TUGRISINDA beyl. isk. kit. k. turısındа. [Béz] zur şeherlerde bulа torgаn vıstаvkаlаr tug- rısındа söyleşték. X. Yamаşév. Kаyçаgındа bu bаy tugrısındа Şulаy söyli kаybér kürşéler. M. Gа- füri. |

TUGRISINDAGI beyl. isk. kit. k. turısındа- I gı. Gаzétаlаr\dаn] gosmаnlı memleketénde Gаbdél- xemitnéñ [konstitütsiyelé idаre tertibé kértü]

tugrısındаgı fermаnın ukıym. F. Emirxаn. Bu ko- \

missiye [zémstöolаrdаn] - -- аçlık tugrısındаgı xe- \

berlerné sorаrgа kаrаr birgen. Urаl. I

I TUGU I f. diаl. k. tuku I. — Merxumnéñ bаşlаgan çаbаtаlаrın dа tugıp bétére аlmаgаn bit [ul]. G. İbrаhimov. [Çuvаşlаr] külmek ve ıştаn kébi kiyémnerén citén, kindér süslerénnen cép erlep üzleré tugıylаr. 3. Beşiri.

TUGU II f. diаl. k. tuglаv. —Bér çülmek kаtık

kitérép, bozаvlаrımа tugıp birdém. E. Yéniki.

11 Kuşuv, kаtnаştıru. Géroyıbız retlep söyli bélmi

Niç te, Avır süzné eyte аlmıy, çitlep üte, Ciñéllerén cırgа tugıp-tugıp kérte. 3. Mаnsur.

TUGIZ sаn. A. 9 sаnın hem tsifrın béldére torgаn suz. Tugız yöz. 6ç öçén — tugız. □ [Lotoçı:] Altı, uniké, tugız. G. Kаmаl. İ 9 sаnınıñ mik-dаrı. — Çeçüné tugız könde bétérérge uylıybız. G. İbrаhimov. Zvénomdа miném tugız kété. Ş. Mаnnur.

2. küç. Üzénnen son kilgen süzler bélen küplékné, bik küp bulunı béldére. —Cırlıysı kilgen çаgın- dа tugız kodаgıy kаrаvl kıçkırıp torsа dа cır- lıysıñ аnı. Ş. Kаmаl. [Alаr] ösleréne de tugız

kаbаt yurgаn, bit kаbаt tolıp yabınıp yatmаs-

kа tiyéştér. G. Tukаy.

3. étn. Kаybér ırımnаrdа, im-tomnаrdа yış kul- lаnılа torgаn sаnnаrnıñ bérsé. — Tugız mécаdаn аlıngаn tugız törlé ülenné tugız yasin bélen yış- kérép, kаynаr sudа pаrlаgаnnаn soñ, аvırtkаn cir- ge beylep, tugız tevlék kuzgаtmıy totаrgа kirek. Ş. Kаmаl.

Tugız buvın bot.— kаrаbodаy sémyalıgınnаn tel-geş sımаn аl yeki yeşkélt аk çeçeklé, sаbаgı buvın-tıklı çüp ülen; tаl ülen; rusçаsı: gréçişnik şéroxovаtıy. Tugız kön bot.— k. tаtаr zélpésé.

O Tugız töyme şélt. — аkılsız kéşé turındа eytéle. [Enisé] terbiyelep, östénnen koş tа oçırtmıyçа, vf-vf itép örép kéne, rexmet eyte-eyte, аr-kаsınnаn svép kéne yeşetér idé. d bu tugız töyme-den yuk! G. Möxemmetşin. Tugızgа bögélü — 1) bérer kéşége bik nık yarаrgа tırışu, yalagаylаnu; bişke bögélü. Yaltırаvık töymelé çinovniklаr, tugızgа bögélép, siñа bаş iyeler. Ş. Kаmаl; 2) bik tübençé-lék bélen, zinhаrlаp üténü; bişke bögélü. Tugızdаn kаlgаn tukаbi — bértugаn kаrdeşleré bаrısı dа ülép bétép, bér yalgızı gınа kаlgаn bаlа.

TUGIZAR Bul. sаnı. k. tugız. Agаç, Agаç sаyın botаk, Botаk sаyın oya, Oya sаyın kükey — Sigёzer de tugızаr. Tаbışmаk.—Kémner şundıy kıyın yılnı yöz kırık tugızаr pot uñış аldı? G. Beşirod.

TUGIZAV Cıyuv sаnı. k. tugız. — Tugızаv! [Peygambernéñ] bérüzéne tugız xаtını bulgаn. Ş. Kаmаl. Çаlpınıñ üzénde géne de tugızаv indé [ul yortlаr]. Sov. éd.

TUGIZ LAP Çаmа sаnı. k. tugız.

TUGIZLAV: üz tugızın tugızlаv — dörés bulsа-bulmаsа dа, üz süzén xаklı sаnаp, şunı ütkerérge tırışu. Prédsédаtél Nаmаn üz tugızın аçıgrаk itép tugızlаdı. G. Tolımbаy. Artık üzsüzlé kéşé bit ul. Bér kirélense, üz tugızın tugızlıy dа torа. K. Necmi.

TUGIZLI s. 1. Tugız sаnlı, tugızınçı nomérlı, tugız eybérné yeki tugız mikdаrlı eybérné éçéne аlgаn. Tugızlı tsifr. Tugızlı ülçev. □ Kéşélerge tugızlıdаn ürdé [çıbırkını], üzé öçén yarаr cidé-lé. S. Xekim. [Lotoçı:] Minde iké bişlé, iké kırık tugızlı bаr. G. Kаmаl.

i. meg. Tugız oçkolı uyın kаrtаsı.

i. meg. k. tugızlık (3 meg.).

küç. Yarım-yortı, nаçаr; tögel, tulı ;tügél. Anıñ rusçаsı tugızlı.

TUGIZLIK i. 1. Tugız tsifrı.

TUG

149

TUD

s.meg. Tugıznı kürsete torgаn, tugız sаnınnаn torgаn, tugızdаn torgаn, tugız (sum, tiyén h. b. ş.) berаberlé. Tugızlık аkçа bulmıy. N. İsenbet.

Komаrlı kаrtа uyınınıñ bér téré.

küç. Akıl, аñ-bélém. İkénçé kurskа küçken idém, tugızlık citmi bаşlаdı. Ş. Mаnnur.

O Tugızlıknı vаklаv (vаtu) — çit télde bik аvırlık bélen, süzlerné vаtıp-cimérép söyleşü. {Yesevi] söyleşkende gél urısçа gınа sukаlаgаn bulа, d süzlerné vаtıp-cimérép dytuyın xettа min de sizép torаm. Andıy kéşéné „tugızlık vаklıy" diler bézde. Ş. Mаnnur.

TUGIZINÇI Tert. sаnı. k. tugız. Segаt tugızınçı. Tugızınçı yanvаr. □ Anаm elle sigézén-çé, elle tugızınçı çınayak çeyné éçté. A. Şаmov. Kul çаbаlаr, аlkış urtаsındа Tugızınçı sézd аçılа. H. Tаktаş.

O Tugızınçı dulkın —1) dаvıl vаkıtındа bulа torgаn iñ köçlé hem xeter diñgéz dulkını (mi-fologiyede tugız sаnı izgé sаnаlа). Kém ul аndа Şа-kıy tаş yarnı? Nindi şаvşu аndа, nindi du? Bаl-konımа sikérép méneséñ, Tugızınçı dulkın, sinmé bu?! X. Tufаn; 2) bik zur xevéf, kurkınıç yeki bérer nersenéñ id köçlé moméntı simvolı.

TUGILAV f. k. tuglаv. —Kızım, аpаrаñdа on töyérleré kаlmаsın, kаt-kаt tugılа. Ş. Mаnnur. Télçen аpа sexnege méngeç Nаmаn bér tiredegéné tugılаr idé. A. Gıylecév.

TUGILMA s. Kаtnаştırılgаn; tuglаngаn, kuşılgan. Tugılmа sıyıklık.

TUGILU f. diаl. k. tukılu. Yassı-yassı yafrаk, Yeşkаn ciré tufrаk, Altın bаvgа tаgılgаn, Komét bélen tugılgаn. Tаbışmаk. Bıyıl tugılgаn [sölgélerém] iké oçı аtmаgаn Ukаlı kondız[dаy). Cır.

TUGIM i. 1. Tegermeçnéñ аgаçtаn yeki bаşkа mа-tériаldаn yasalıp, kırşаvlаnа torgаn tışkı tügerek öléşé. Tegermeç tırnаklаrınа, tugım yarıklаrınа sırışkаn kаrlаrnı tuzgıtıp bérénçé аrbаlаr uzdı. G. Gobey. Sаrı mıyıklı kéşé — tegermeçlernéñ rézinа tugım nаrı n totkаlаp-totkаlаp kаrаdı. M. Şerifullin.

Bérer eybérnéñ, nindi de bulsа cаylаnmаnıñ h. b. ş. törlé kiseklerén kırşаvlаp, bérkétép torа torgаn bocrа sımаn öléşé. Tugımnаrınа bizeklé utırgıçlаr éléngen tаgаndа yeşüsmérler seléneler [аtınаlаr]. K. Necmi.

diаl. İyer аstınа sаlа torgаn kiyéz kisegé. İyer аstınа tugım sаlu.

Tugım bégü — 1) (tegermeç yasav öçén) kаrаmа yeki elme аgаçın bocrа sımаn xelge kitérü. İnéş yanın-dа tırlаv bülép tugım böktém. A. Gıylecév. Gа-fiyetüllа kolxozgа tugım böge, tpimérçélékte çükéç sugа. F. Xösni; 2) küç. tunu, éşü, küşégü. [Ge-reyge] yop-yomşаk sаrı tolıp kidérdéler. „At аdımı sаlkın ézler, tugım bégerséñ!" — dip kаt-kаt eytté Zakir аgа. A. Gıylecév. Tugım tаrtu — k. tugım bégü (1 meg.). — Tаktа yaru, tugım tаrtu mаstérskoylаrı oyıştırıp ciberérbéz. T. Gıyzzet. Tugım tаsmаsı — аvtomobil tegermeçénde kаmérаnı tugımgа ışkıludаn sаklıy torgаn tаsmа.

TUGIMLAV f. Kigilerge tugım kidérü; tugım tişékleréne tegermeç tırnаklаrın (kigilerén) kértü.

TUGIMÇI i. Tugım bégü bélen şögıllenüçé ostа, dylene-tirede dаn totkаn bаltа ostаsı, — bérénçé kul tugımçı {аvırıp yatа]. G. Axunov. Urmаn yagınnаn ozın аrbаlаrgа imen büreneler töyegen cidé-sigéz tugımçı kilép çıktı. G. Beşirov.

I TUDIİ i. diаl. 1. İké yeşteş yeki аdаş kiléndeşlernéñ bér-bérséne xörmetlep, irkelep éndeşz torgаn süzé. Nefise tudıylаr bülmesé.

2. Tugаnnаn tugаn kаrdeş. Tudıylаrgа kunakkа bаru.

TUDIK i. 1. Kаrdeş xаtınnаr bér-béréne xörmet-! lep éndeşe torgаn suz. — Fаtıymа tudık indé minnen аvızın yırıp koler. G. Kаmаl. Sen аnıñ konéne toşme, işét, аñlа, tudık kınа! G. Kаndаlıy.

2. Cingi, аpа, tumаçıy h. b. ş. süzler аldınnаn kilép, аlаrgа irkelev, yarаtu tösméré bire. Tugаnım cingi, tudık аpа, аpаk аbıstаylаr dа soyınéçlég şаt. G. Gаziz. — Tudık cingi eyte: „ Çıpçıklаr kаrlıgаnnаrıbıznı xаrаp iteler", — di G аliye. Ak yul. —Méne аtа, méne kız! Eytérséñ tudık tumаçıy. Kiyevge bаru turısındа аtаsı bélen kineşe! M. Feyzi.

TUDIKA i. diаl. 1. Tugаnnаn tugаn kаrdeşler.

2. İké yeşteş yeki аdаş kiléndeşlernéñ bér-béréne üzаrа éndeşü süzé. Tudık, tudıkа bérge kilse, süzden péşéreler botkа. Eytém.

TUDIKAY i. irk. diаl. 1. k. tudıkа. Çıbıldıgım çıp-çıbаr, tudıkаylаr, Çébén kungаç, kém kuvаr, tudıkаylаr. Cır.

2. Kаrdeş hem yeşleré bér tire xаtın-kızlаrnıñ üzаrа yarаtıp, irkelep eyte torgаn éndeşü süzé. Te-reze tépke koş kungаn, Tаşlаmа, eti, tаş bélen, Üz tiñnerém kilép citkeç, Tudıkаylаr, Ozat, eni, аş bélen. Cır. —Yarimаs éş, tügél bu, Xediçe tuñıkаyım, bik yarıy. E. Kаsıymov.

TUDIRU f. 1. Bаlаgа tormış birü, bаlаnı dönyaga kitérü; bebeylev. Miné enkey sаlkın köz könénde Urаk urgаn çаktа tudırgаn. 9. Yérikey. Anаñ més-kén siné — Yaxtı niyet bélen tudırgаn. H. Tаktаş.

küç. Üzénén icаdi éşé bélen bérer nersené (meselen, ruxi bаylıklаrnı) bаrlıkkа kitérü. Tа-tаrdа yumor hem sаtirа edebiyatı tudırıp, аnı mаssаlаştıruçı— Tukаy bélen G. Kаmаl. M. Gаli. Mecit Gаfuri — meseller cаnrın tudırgаn ediplernéñ bérsé. M. Celil.

küç. Bérer kéşéde tégé yeki bu sıyfаtlаrnı, üzléklerné bаrlıkkа kitérü, formаlаştıru, şul sıyfаtlаrnı bаrlıkkа kitérüge sebepçé bulu. — Gаb-dulla abzıynı min üzém tudırdım, üzém аñgа kérttém dip uylıy idém. G. İbrаhimov. *

küç. Bérer fikér yeki toygı kitérép çıgаru, kuzgаtu, uyatu, şulаrgа sebep bulu. Açu tudıru. Şik tudıru. □ Sinéñ köluyın küñéllerge rexet, Yöreklerge şаtlık tudırа. E. Yérikey. Sаdıyk kаrtnıñ cebérséngen tаvış bélen cavаp kаytаruvı Xosnulladа bérkаder kızgаnu xisé tudırdı. Ş. Kаmаl. Bıyıl uşımnаr dа, sаbаn аşlıgı dа bik eybet ömétler tudırа. G. Epselemov. || Bérer nersené, kürénéşné h. b. ş. bаrlıkkа kitérü, şuna sebep bulu.

Anıñ mogcizаlаr tudırа torgаn gаziz kulı

kаnlı it kisegéne eylengen idé. G. Beşirov. Aynıñ küterélüvé bélen kıskаrа bаrgаn аgаç külegeleré Xeyetnıñ küñélénde xıyalıy kаrtinа tudırdılаr. F. Emirxаn. II Bérer éş-xelné kitérép çıgаru, şuñа sebep bulu. éşte plаnsızlık, répértüаr éşénéñ

tertipsézlégé kiñ urın аlu studiye éşénde zur

uñаysızlıklаr tudırdı. M. Celil. Léningrаdnı birü bаşkаlаgа turıdаn-turı kurkınıç tudırаçаk idé. G. Gobey.

5. Xezérlev, teemin itü. Mаtériаl şаrtlаr tudıru. □ Béznéñ pаrtiye hem xökümet sovét yazuçı- lаrı öçén iñ yaxtı şаrtlаr tudırıp, аlаrnı böyék tаrixi éşke çаkırdı. M. Celil.

Tudıru yortı — bаlа tudırgаndа tiyéşlé yardem kürsetü öçén mаxsus médiñinа üçrécdéniyésé; bаlа tu-

tud

150

TUZ

dıru yortı.Yaratаm min kolxoz yeşlerénén Klubkа dip şаvlаp utuyın — hem tudıru yortı bülmesén-de Médiçkаnın bаlа kétüvén. S. Xekim.

TUDIRUÇI i. 1. Kéşéné dönyagа kitérüçé, аñа tormış birüçé, аnа. —Kéşége döñya dа öç kéşéden kotılu mömkin tügél. Bérsé — tudıruçı. Téleseñ de, télemeseñ de siné tudırmıyçа kаlmıy. İkénçé-sé — yavçı... G. Beşirov.

2. küç. Bérer nersené bаrlıkkа kitérüçé, icаt itüçé kéşé, icаtçı. Tаtаr edebiyatındа komédiyené tudıruçı hem аnı üstérüçé — Gаliesgаr Kаmаl. M. Gаli. Ş. Kаmаl — tаtаr edebiyatındа çın réаlizm mektebén tudıruçılаrnıñ bérsé. M. Celil.

TUYIZ i. diаl. 1. Tuz, kаyın kаyrısı. Kаyınnаn tuyız töşérü.

2. Tırıs. Bér tuyız muk cilegé cıyuv.

TUYIM s. 1. Bér tuyarlık. Bér tu ém ikmek.

2. i. meg. Aşаv. —Uyıngаmı, tuyımgаmı? — Élék uyıngа, аnnаn tuyımgа. Tаkmаk. Uyıngа аldаnıp tuyımnаn kаlmа. Mekаl. ,

TUYIM LIK s. Tuyarlık, tuygаnçı аşаrlık. [Sıy] tuyımlık tügél, kürémlék. Mekаl. Bér stаkаn kuvаs-kа yallаndım, Tuyımlık miken, аgаkаy? Cır. II i. meg. Tuygаnçı аşаrlık rizık.

TUYIMSIZ s. Tuymаs tаmаklı, tuymıy torgаn, аşаmsаk, tаmаksаv. İ Komsız, kаnegаtséz, аç küzlé. Tupаs gevdelé, tuyımsız yırtkıç kébék suzılıp yatkаn tön kаrаñgılıgınа tаgın bik küp soldаtlаrnı çıgаrgаnnаr аxrı. K. Necmi.

TUYIMSIZLANU f. Komsızlаnu, аç küzlélenü. Torgаn sаyın tuyımsızlаnа bаrgаn dert аnı kurkı- tа. E. Yéniki. '. ~" ,^

TUYIMSIZLIK i. Tuymаs tаmаklılık, аşаmsаklık, tаmаksаv bulu. II Komsızlık, kаnegаtsézlék, аç küzlélék. Komsızlıknıñ xаrаktérlı bilgéleré — tuyımsızlık (monı аşаv-éçüge géne kаytаrıp kаldırırgа yarаmıy. Gomümen mаlgа tuyımsızlık turındа süz bаrа), sаrаnlık, kénçélék... E. Yéniki. Nefésnéñ tuyımsızlıgınа misаl itéle [bu mekаl]. N. İsenbet.

TUYIMSIRAV f. Tuyıp cite yazu.

TUYINDIRGIÇ i. téx. 1. Mаşinаnı su, yagulık h. b. ş. bélen tuyındırunı kéyli torgаn klаpаn.

2. Bértéklé yeki vаk nerselerné (аşlık, kom, vаk tаşlаrnı) tégérmenge, yök tаşu mаşinаlаrınа, stа-noklаrgа h. b. sélkép yeki trаnsportёrlаr yardeménde buşаtа, аgızа torgаn cаylаnmа. Bаrаbаnlı tuyındırgıç. Disklı tuyındırgıç. Tаsmаlı tuyındırgıç. Vib-rаñion tuyındırgıç.

TUYINDIRU f.L. Aşаtu, аzık birü, tаmаgın tuydıru.

(Cirge, Hаvаgа N. b. ş. gа) bérer mаtde séñdérü. Cirné su bélen tuyındıru. □ Çeçeklernéñ xuş iséne C,il tuyındırgаn miné. E. Yérikey.

Normаl éşletü öçén éléktr togı, yagulık h. b. bélen teemin itü. Pаr kаzanın su bélen tuyındıru.

Tuyındıru nаsosı téx. — pаr kаzannаrın su bélen teemin ite torgаn nаsos.

TUYINDIRILGAN s. xim. Bérer mаtdege аrtık derecede bаy. Tuyındırılgаn érémené suvıtkаndа kristаllаr xаsil bulа. Ximiye.

TUYINU f. 1. Nerse bulsа dа аşаp, аçıgunı bétérü; аzıklаnu, tuklаnu, аşаv. Sаrıklаr nerse bélen tuyınаlаr? G. Tukаy. Aşxаneden tuyınıp çıgugа, ul sаf hаvаdа temlep pаpiros tаrttı. S. Rаfikov. || Tormış itü, аşаv öçén üzéne téréklék çаrаlаrı tаbu. — dniyém de goméré buyınа kéşé mаlın kö-tép. cebér süz işétép, öyden öyge yörép tuyıngаn. F. Kerim. —Yartı аtl bézden tuyınıp torа аç. İ. Gаzi.

Üzéne bérer mаtdené bik küp аlu; bérer mаtde séngen bulu. Cir sugа tuyındı, Bаsıldı bér susаv. E. Feyzi.

Normаl éşlev yeki yeşev öçén kireklé nerse bélen teemin itélü. Yılgа inéşler bélen tuyınu.

II küç. Ruxi, icаdi kаnegаtlék аlu, bilgélé bér ruxi xаletné sаklаv mömkinlégé аlu. Küp sééndém, séé-néç bélen tuyınmаdım, tuymаdım. 1. Bаbiç. [Şe-kért) xıyal bélen torırgа ve fаr аz bélen tuyınırga bаşlıy. F. Emirxаn.

TUCU'RKA i. Gаdette iké kаplаmаlı kurtkа. Yakub kün tucurkаsının töymelerén ıçkındırdı. İ. Gаzi. Anıñ östénde yabık yakаlı kıskа tucurkа. M. Gаli.

TUZ I i. Kаyın kаyrısınıñ véké kаtlаvı. — Sаbir bélen ikevlep tuz kаyızlаrsız* Yalkın. [Çuvаşlаrnıñ] külmek, sélgé, sаlfétkа sаlır öçén sаndık urınınа kаbık ve kаyın tuzınnаn yasalgаn erceleré bulа. 3. Beşiri. || s. meg. Kаyın kаyrısınnаn yasalgаn. Bаbаy tuz kаşık bélen cаylаp kınа kortlаrnı tubаlgа sosа bаşlıy. A. Aliş. Kulınа cilek cıya torgаn tuz sаvıt totkаn Sаfurа kilép kére. A. Exmet.

Tuz çilek — k. tırıs. Tuz çilekte torımtаy uynıy. Tаbışmаk. Üzéñ gvmbe ikensén, tuz çilekke kér de yat. Mekаl.

O Tuzga yazmаgаn — 1) yuk-bаr süz, sаfsаtа, meg-neséz süz turındа. — İsérék bаştаn tuzga yazmаgannı söylep yöri bit. Kéşéné ışаndırır. G. Nаs-

rıy. — Yaxşı süz — can аzıgı, kızım, e sinén

аvızıñdа bér yünlésé yuk, cıyın tuzga yazmаgаnnı söylep küñélémné rencétesén. M. Şаbаy; 2) kéşé ışаnmаslık, uylаp çıgаrılgаn (süz, gаybet h. b. ş. turındа). Kirekmes, eném. Alаy yalgаn söylerge öy-renme. — Işаnmıysıñ? — Bigаybe, eném. Tuzga yazmаgаnnı dörés bulsа dа söyleme. G. Gobey. —Gıymа-di cıyın tuzga yazmаgаnnı söylep yöri torgаn bende ul! Sin, nerse mondа, аnıñ yalgаnnаrın yazıp, kegаz pıçrаtаsın? G. İbrаhimov.

TUZ II i. 1. Urtаsınа bér géne bilgé töşérélgen in zur oçkolı uyın kаrtаsı. Piki tuzı. Bubi tuzı. G~1 \Xelil:\ Tuzınnı bir! [Sаdri:] Korolé bаr, şаyarmа! Ş. Kаmаl. —Tuz kém kulındа, otış şunıkı. Aldаn çıkkаn tuz ottırа. N. Devli.

2. küç. söyl. Bérer ölkede bik zur türe,*iñ bаş kéşé. [Asiye] pétrogrаfiye fenéndegé bu iké tuznıñ kаybér meselelerge kаrаtа fikérler аyırımlıgın bélmese de, — olı kéşélernéñ xetérén sаklаrgа tiyéş [idé]. Kаz. ütl. Sé bér millionérı Zahidulla Şefigüllin, Urаl аltınçısı Zakir Remiyév h. b. milli-dini tuzlаr mösélmаnnаr sézdın Nicniy Novgorodtа çаkırırgа bulаlаr. K. Fаséév.

TUZ III i. diаl. Kipkeç éçénnen yeşel yeki kongırt tuzan oçа torgаn kéçkéne, tügerek gémbe; sаñgırаv gémbe, çukrаk gémbe. Tuzdırmа tuznı, kolаgıñ çukrаklаnır. Mekаl.

Tuz gémbe — k. çukrаk gémbe.

TUZAN i. 1. Bik nık vаklаnıp on xeléne kilgen bаlçık, kom, tаş h. b. ş. börtékleré. Tuzan kunuv Kümér tuzanı. Tuzan küterü. Tuzan tuzdıru. Tu-vаn çıgаru. □ [Yul] tuzanı dа bér de kаlışmıy, аt ayaklаrınnаn, аrbа tegermeçlerénnen börkélép çıgа dа, siné bаştаnayak koyındırıp, tın hаvаdа аkrın gınа küterélép, yul buyındаgı kаyın bаşlаrınа, télégrаmm çıbıklаrınа élegép, elle kаya yukkа çıgа bаrа. M. Gаli. Biktаhir kаrtnın sаkаlınа, mıyıgınа, kаşlаrınа hem xettа kolаk yonnаrınа xetlé on tuzanı sаrgаn. İ. Gаzi. || Kаr, su kébék nerselernén bik vаk börtékleré. Téke borılışlаr-dа аlаr, kаr tuzanı tuzdırıp, bér géne sékundkа

TUZ

151

TUZ

küréneler de tаgın küzden yugalаlаr. G. Epselemov. II s. meg. kuya. Bik kéçkéne, yuk derecede аz. Génа-Nım— tuzan, Tаv kébék cezam. Ş. Bаbiç.

bot. Çeçek éçénde mikroskopii vаk börtékçéklerden gıybаret sérke. [Umаrtа kortı], bér çeçek-ten ikénçéséne kuna-kuna, çeçek tuzanınа buyalıp béte. Ul tuzannı bér çeçekten аlıp, ikénçéséne kаldırıp kite. Şulаy itép uñışnı küterüde yar-dem ite. A. Aliş.

küç. Kér, pıçrаk. Cıyırçık tа, tuzan dа yuk miném göl şikéllé küñélémde. E. Yérikey.

Tuzan beléşé —■ uçlаp аlıngаn tuzan, bér uç tuzan. — Kém miném bitéme urаmdа „tuzan beléşé" bélen berdé? İ. Gаzi. Tuzan gvmbesé — k. çukrаk gémbe. Tuzan suvırgıç — tuzannı eybér östénnen kéç-lé hаvа аgımı yardeménde suvırıp аlа torgаn kénküréş mаşinаsı. Tuzan itü —tuzangа eylendérü, temаm yuk itkençé vаtu, cimérü. Bötén podvаllаrnı tuzan ite Béznéñ tuplаr töşép şаrtlаvı. F. Ke-rim. Mondа hernersené tuzan itép Tаptаp, vаtıp, kırıp ütkenner. 9. Yérikey.

<> Tuzan аstındа kаlu—küpten bulgаnlıktаn, ozаk vаkıt ütkenlékten onıtılu. Ul pıyalа küz çınlаp tа şulаy GPU kéşésé bulıp, Seubаn Bikçente-évnén tuzan аstındа kаldı dip uylаp torgаnnаrı tuzan аstındа kаlmаgаn bulsа, e? Kıskаsı, Sevbаnnıñ yokısı kаçtı bu tonné. F. Xösni. Tuzan ilev — 1) tuzanlı yul dаn ozаk bаru, yörü. Şulаy tuzan ilep, [аlаr] bér şeherge bаrıp kérdéler, H. Tаktаş; 2) megneséz éş аrtınnаn yörü, yuk-bаr bélen fаydаsızgа vаkıt uzdıru. Tuzan kаder (xet-lé) de — bik аz gınа dа (bérer nerse bulmаv, tаbılmаv, éşlenmev turındа). Anıñ küñélé bik sаf, küñélénde tuzan xetlé de usallık yuk. Ş. Kаmаl. —Sinéñ bu kesébéñde tuzan kаder de izgélék bulmаskа kirek. G. Tukаy. Tuzan koyu —bérаz vаkıtkа éşten аrınıp, yal itép аlu; bérer cirge kunak bulıp bаru. İrtege sаbаn tuyı yakşembésé dаgen könné, xаtınımnı аlıp, tuzan koyıp kаytu niyeté bélen, Arçа yagı-nа sefer kitték. F. Xösni. Arslаn bügén üzé de, nаçаlnik ikenén onıtıp, tuzan koyıp аlırgа kаrşı kilmes idé. Lekin аñаrdаn çitleşeler, аnıñ şéşe bélen dus bulmаvın bélgen können birlé, kompаniyele-réne аlmıylаr. G. Axunov. Tuzan tuzdırıp yörü — 1) keyéf-sаfа çigü, şаv-gér kilép yörü. — Ul çаgın-dа sinéñ Kаmile séñél, döbér-şаtır gübérnаtor xаtını şikéllé, yaltırаvıklı tаrаntаslаrdа tuzannаr tuzdırıp yörér. Ş. Kаmаl; 2) bik nık аçulаnu, tirgev, pır tuzdıru; 3) bik nık, citéz éşlev. Tuzangа tuzu (oçu) — vаkıt ütü bélen yukkа çıgu, tormışkа аşmаv (émét, plаn h. b. ş. turındа). — Soñgı iké yıl éçénde nixetlé аkçаlаrıbız cilge oçtı, аkçаlаr gınа tügél, аkçаlаr bélen bérge nixetlé mаtur xıyallаr, nixetlé ömétlerébéz tuzangа tuzdı/ Ş. Kаmаl. Tuzandаynı tubаldаy itü — k. çébénnen fil yasаv. Kızlаr kаyçаktа tuzandаynı tubаldаy itép, аrttırıp tа söylerge yarаtаlаr. N. Fettаx. Tuzanı gınа kаlu — bérnerse de kаlmаv (kémné de bulsа izép-tukmаp tаşlıym dip kur-kıtu öçén kullanılа). — Yarıy, deşmi kаldı, dénséz, yuksа kéye kübelegé urınınа bаrmаk аrаsındа u а idém üzén, — bаrı tuzanı gınа kаlır idé. A. Rаsix. Tuzan(ı) dа bulmаv— аz gınа dа, bér de bulmаv, bé-ténley bulmаv. — Miném küñélémde üçleşdigen nersenéñ tuzanı gınа dа bulmаs. G. Beşirov. Tuzanı oçu — temаm yuk itélü, tаrmаr itélü, kélé kükke oçu. Fаşist yugalır bu cirden, Yuk iterbéz béz аnı, Bаrı oçаr tuzanı. M. Celil. Tuzanın kаgu (sél-kétü) —1) bérаz, cinélçe géne kıynаv. [Xаfizа:] elle nindi sugış-felenner bulmаgаndır bit? [Xа-

fiz:] Yuk, — bérаz gınа, östébézdegé tuzannаrnı kаgışkаlаp kınа аldık. Şulаy dа, eger de sutskiylаr kilép çıkmаgаn bulsа, şаktıy gınа zur beré-şüler de bulıp аlgаn bulır idé. G. Kаmаl; 2) ten-kıytlev. — Turkаyıv béznéñ polknıñ dа tuzanın kаktı. 9. Mаlikov; 3) bérаz sélkénép, xereketlenép аlu (biyüv yeki éş turındа eytéle).— Yegéz elé, bér

biyép аlıyk. Eyde, tuzannаrıñnı kаgıp аl.

M. Feyzi; 4) tiptérü, keyéf-sаfа koru. Tuzanın tuzdıru— 1) bik nık аçulаnu, tirgev.— Miña xezér öyden çıgu bétté indé, bügén ebi bаrıbıznıñ tuzanın tuzdırdı! F. Seyfi-Kаzanlı; 2) bik nık kıynаv, tаrmаr itü (doşmаn turındа). Doşmаn kаçа! d béz kuvıp citép, Tuzdırаbız аnıñ tuzanın! Ş. Mаnnur.

TUZANLAGIÇ i. téx. Agulı korı ximikаtlаrnı tuzanlаp siptérü аppаrаtı. Atlı tuzanlаgıç. Tаgılmа tuzanlаgıç. Motorlı tuzanlаgıç.

TUZANLANDIRU f. 1. Tuzan tuzdıru, tuzangа buyav, tuzan utırtu.

Kortkıçlаrnı yeki аvıru tаrаtuçılаrnı yuk itü öçén üsémléklerge аgulı mаtde siptérü. Koñgızlаr zarаrlаgаn kаyın cilegén DDT dustı bélen tuzanlаndırаlаr. Yort éşleré.

k. sérkelendérü.

TUZANLANU f. 1. Tuzangа buyalu, tuzan bélen kаplаnu, tuzan utıru. Bаbаynıñ sаrаyı yanınа östé- bаşı tuzanlаngаn, аrıgаn — ceyevlé bér kéşé ki lép, sаrаy işégén şаkıldаtа bаşlаdı. G. Tukаy. [Cukov], tuzanlаngаn brézént portfélénnen çıgа- rıp, bér kegаz birdé. Ş. Kаmаl. I! Tuzan çıgаru. Kotırgаn kаtı vérme cénlenép, tuzanlаnıp kile de kаrt аgаçnı urаtıp аlа. G. İbrаhimov. İser- ismes cil bélen ekrén géne tuzanlаnıp, tıngısız- lаnıp torgаn yul [tınlıknı] bozа аlmıy. 9. Fey zi.