45. Küç. Söyl. Añlаv, töşénü.— Bu süzéñnéñ nök- tesén totıp citkére аlmаdım. F. Xösni. II Sizü, sizémlev, toyu; kürü. Yeş аvtor küplerge xаyı bulgаn kimçélékné dörés totkаn. 9. İsxаk.

O Tot digenné iş dip аñlаvçı — kéşé süzén kirége uylаvçı, kéşé eytkennén kirésén éşlevçé. „Totıp torаm!i—di. Lekin аnıñ „totаmı" béz né şikke töşérdé. Çvnki bézge küpten bilgélé: tot digenné ul iş dip аñlаvçаn. İ. Gаzi. Tot kаpçıgınnı — kötme, ömétlenme (bérer nersené ömét itü-çége kаrаtа eytéle). Kelimet digeç te, аndа siné bik kötép torаlаr di. Ezérlep kuygаnnаr eş tot kаpçıgıñnı! G. Axunov.— Kаrа elé sin аnıñ tégé [cülerén], Lаlené аlаm dip tırışıp-tırışıp ukıp mаtаşа di. Tot kаpçıgıñnı/ Arаgız bér аyırılgаn indé. M. Feyzi. Totаrsız koyrıgın — 1) bérer cirge kiterge cıyıngаn kéşéné télegen urındа kаldırıp bulmаslıknı béldére.— eger de normа kuysаgız, totаrsız koyrıgın. Bolаy dа, yukkа kildém, kitermén аxrı, dip yöri [ul timérçé]. T. Gıyzzet; 2) bérer kéşéné bérkаydаn dа tаbа аlmаvnı béldére. Totkаn yul — bérer kéşénéñ kаrаtı, meslegé. Ul üzénéñ totkаn yulınа, аlgаn éşéne ışаnа. F. Sey- < fi-Kаzanlı. Totkаn cirden sındırırlık— 1) bik tаza hem buldıklı kéşé turındа.— Aşа, аşа. — Tа-zarırgа tırış. — Totkаn cirden sındırırlık, bаskаn cirden ut çıgаrırlık bulıp us. E. Feyzi; 2) üz süzén süz itüçen, ciñüçen, kаtı kullı kéşé turındа. Totkаn cirden sındıru — üz süzén süz itü, üz digenénçe éşlev.— [Alаrnıñ] isleréne töş-se, isleré kitev totkаn cirden géyu sındırırgа bulsın... Enkegéz de kirekmi. N. Fettаx. Totsа Mes-kevler yakаñ isk.— éş kirége kitép, cаvаplı bulıp kаlu turındа. Sıymаs irdéñ kiñ şipаngа, mаlıñа megrur bulıp, Dаcé v tyurmu sıyarsıñ, totsа Meskevler yakаñ! G. Tukаy. Totıp аlu — 1)sizü, toyu, аñlаv, töşénü. Ul Nurullinnıñ — nerse télegenén küz kаrаşınnаn totıp аlа. A. Şаmov. Ul, döm-çukrаk uk bulmаsа dа, süznéñ kübésén irén kıymıl-dаvgа kаrаbrаk totıp аlırgа tırışа. M. Mehdiyév; 2) süretlev, kürsetü. Méne аnıñ eserlerénde — hervаkıt originаl bér sıyfаtı totıp аlınıp bi-rélgen kаybér tiplаr. G. Nigmeti. Totıp аlırlık — sizélérlék, küzge tаşlаnırlık zur; iste kаlırlık. Mondıy yul sızmаlаrı, аyırım totıp аlırlık ehemiyetleré bulsа, gаzétа bitlerénde — bаsılа аlаlаr. M. Celil. Totıp аşаv söyl.— bik kаtı аçulаnu, gаyıplev, cezagа tаrtu.— Béznéñ аgаy-ené bik аlаmа bit ul. Bérer niçék kıyık bаskаnıñnı sаgа*

9*

tot

132

TOT

lаp kınа torа, Kürdémé, şunduk totıp аşаrgа ezér. N. Fettаx. Totıp birü — (kıznı) üz rizаlıgınnаn bаşkа, köçlep kiyevge birü turındа.— Şundаyın fikérlé kıznı bér kаbаxetkéşége totıp bir-sénner de, kızgаnmа аméş. G. Kolexmétov.— eger de аndıy zakon çıgаrsаlаr, iñ élék béznéñ Negıymené totıp bаrér idék, kéşége eytérge de oyat, xezér indé yégérmé ikége bаstı. G. Kаmаl. Totıp buvuv — 1) kémné de bulsа bérer nerse éşlerge bik kıstаv, kéşénéñ irkéne kuymаv, iréksézlev; 2) аrtık derecede аşıktıru. Totıp kаlu— 1) bérer nersege tépgerge, аvаrgа, yıgılırgа irék birmev. [Gаliyebаnu] yıgılа bаşlаgаndа, Xelil totıp kаlа. M. Feyzi. Avırrаk söyeklé Misbаx bаsmа аrkılı çıkkаndа sugа yıgılıp téşe yazdı. Yarıy elé аrttаn kilüçé sércаnt Mo-rozovnıñ köçlé kulları аnı vаkıtındа totıp kаldı. G. Epselemov; 2) bérer nersenéñ xereketén, аlgа bаrışın vаkıtlıçа tuktаtu. Sаngurskiynıñ prikа-zın bozıp, éşélonnı totıp kаlıp bulsа dа, kux-nyanı töyerge ezérlenép, vаgonnаn sikérép téştém. Ş. Usmаnov; 3) bérer nerse éşlevge komаçаvlık itü. — Siné gönаh éşten totıp kаldım, bu xаtıngа kul sаlırgа yul kuymаdım. G. Gobey. Timér körek bélen Miñnullanıñ bаş çüméçén kuptаrıp tаşlıy digende, Mаliknı çаk-çаk totıp kаldılаr. İ. Gа-zi; 4) tаpşırılırgа, birélérge tiyéşlé nersené tаpşırmаv. Nаçék xezér kulı bаrsın Xаtnı totıp kаlırgа? M. Celil; 5) xézmet xаkının, biréleçek аkçаnın yeki mаlnın. bér öléşén yeki böténleyén tülemev, birmev yeki kаytаrmаv.— Minnen de şul beye bulır,— dаdé Mаlik,— lekin Gаliullanıñ biresélerén şul аkçаdаi totıp kаlırmın. İ. Gаzi.— Nаsıy-bullin! Belki, sinéñ xézmet xаkıñnı totıp kаlgannаrdır? M. Xesenov. Totıp tа kаrаgаnı(m) yuk — bérer nersené bélmevné, аnın bélen tаnış tа bulmаvnı béldérü öçén kullanılа.

TOTIK i. bor. Bérer tаlepnéñ ütelüvén teemin itü öçén, doşmаn yaklаrnıñ yeki üzаrа sugışuçı illernéñ bérsé tаrаfınnаn kulgа аlıngаn yeki köçlé yakkа birép torılgаn kéşé; rusçаsı: zalocnik.— Sinéñ uglıñ minde totık bulıp kаlаçаk. N. Fettаx.

TOTIKLIK i. bor. Totık bulu, totık sıyfаtındа bulu.— Küren bi totıklıkkа siñа bаşkа uglın birér. N. Fettаx.

TOTILU f. Téş. yün. 1. k. totu. Cinаyat é s-ténde totılg'аn siméz kéşé, — bérnerse de аñlаmаgan küzleré bélen bézge kаrаgаn kiléş, şul xelénde kаldı. M. Emir. Kırıylаrı çаten bélen totılgаn bu ındırlаrdа — bérniçe evénnen bаşkа nerse kürénmedé. M. Gаli. Cıyılgаn аkçаlаr kаydа totılgаn? Ş. Méxemmedév.

Kullanudа, fаydаlаnudа bulu. II s. meg. totılgаn, totılmаgаn. Totılgаn kiyém. □ İñ élék tаr' tıp çıgаrgаnı ez géne totılgаn, zeñger buyavlı timér çilek idé. G. İbrаhimov. Şeyaxmet — iké stаkаn аldı, аlаrnı totılmаgаn çistа tаstımаl bélen ozаklаp sértté. G. Axunov.

küç. Bérer éş-xereketné bаşkаrudаn tuktаlu, üz-üzén tıyuv. Ul Medine turındа dа üzén borçıgаn fikérén eytmekçé idé de, totılıp kаldı hem süzné bаşkаgа bordı. G. Minskiy.

İkénçé bér kük cisémé tаrаfınnаn kаplаnuyeki аnın külegeséne kérü neticesénde, vаkıtlıçа tulı yeki öléşçe kаrаngılаnu (Ay hem Koyaş turındа). „Koyaş totılgаn!44 — didé kаrçık. Koyaş kürénmi, urаmnаr kаrаñgı idé. Ş. Kаmаl. || i. meg. Kük ci-sémnerénéñ ikénçé cisém külegeséne kérü kürénéşé.

k. totlıgu (1 meg.). Méritnéñ kurıkkаnlıktan télé totılıp: „Xezret, zinLаr, kiçére kur,

şаytаn kotırtıt... kot... kotırtkаn idéа,— digen. G. Tukаy.

O Totılmаgаn аyuvnıñ tirésén büléşü — k. tumаgаn tаygа yögen yasav (nuktа uruv).— éşégéz bаrıp çıksа, mаlnı tаp urtаlаy büléşesézmé indé? Yeise bаşkаçаmı?— Totılmаgаn аyuvnıñ tirésén bülmiler, Miñsılu. Ş. Kаmаl.

TOTILIŞ i. k. totılu (4 meg.). Totılış vаkıtındа Ay gаdette böténley küzden yugalmıy, аzgınа bulsа dа kürénép torа. Astronomiye.

TOTILIŞLI-KUŞ: totılışlı-kuş yoldızlаr аstr.— vаkıt-vаkıt bér-bérsén kаplıy torgаn kuş yoldızlаr (meselen, Algol).

TOTILIŞLI-ÜZGERÉŞLÉ: totılışlı-üzge-réşlé yoldızlаr аstr.— k. totılışlı-kuş yoldızlаr. Totılışlı-kuş yoldızlаrnı — kаyçаktа totılışlı-üzgeréşlé yoldızlаr dip аtıylаr. Astronomiye.

TOTIM i. 1. Totılgаn bаlık, koş sаnı, külemé. Produktlılık yagınnаn yeki, béznéñ télde eytkende, bér géktаr meydаnnаn bаlık totımı yagınnаn bu bаsséyn Sovétlаr Soyuzındа bérénçé urınnı аlıg torа. Soñ. Tаt.