TATARCA

BÖYÜK SÖZLÜK

A I Tatar alfavitında bérénçé heréf.

A II ı 1. Nersenédér hetérlevné, kinet bulgan bér hellge gaceplenüvné béldére. 2

Nefretlenüvné yaki kéşé kaygısına söyénüvné béldére. 3. Ömétsézlékné, kaygıdan sıkranuvnı, ükénüvné béldére. 4 Ükénüv katış kıyuvlık, batırlık, tevekkellékné béldére.

AAY ı. Bérer nerseden yaki éşeké isten cirengende çıraynı sıtıp eytéle (kübrek balalar télénde kullanıla).

ABAGA a bot. Ceyénkélenép, tarmaklanıp torgan, çélter sıman zur yafraklı Sporalı üsémlék.

ABAY: abay buluv söyl. — sak (sizgér) buluv, sak toruv, sak éş itüv

ABAYLAV f. 1. Sizüv, sizénüv, çamalav. 2. Kürép buluv, açık kürüv. 3.rev. meg. abaylap. Caylap, uñaylap, sak kına.

ABALANUV f. sir. Aşıguv, kabalanuv.

ABALAV f. dial. Bér alga, bér artka töşép yul birmiçe toruv (étler turında).

ABAV ı. Nindi intonatsiya bélen eytélüvéne karap, soklanuv, kurkuv, gaceplenüv, cirenüv p. b. ş. hislerné béldére.

ABZAR i. Térlék Hem koş-kort yaba yaki asrıy torgan karaltı.

ABZAR-KURA i. Öy hem munçadan başka barlık karaltı.

ABZATS i. 1. mahé. Tékstnıts yaki anıñ ayırım öléşénéñ eçkerek kértép başlangan bérénçé yulı, kızıl yul, yada yul. 2. Tékstnıts iké kızıl yul arasındagı öléşé.

ABZIY i. 1. Üzéñnen olırak ir tugan; abıy.

2. Yeş yagınnan üzénnen olı ir kéşé iséméne kuşıp eytéle.

Abzıy kéşé söyl. — yakınnan tanış bulmagan olırak yeştegé ir kéşége éndeşkende eytéle.

ABIZ i. isk. Ukımışlı.

ABIY i. 1. Üzénnen olırak ir tugan.2. Yeş yagınnan üzéñnen olı ir kéşé iséméne kuşış eytéle.

ABIL-KOBIL rev. Aşık-poşık, bik aşıgıp, éştér-éştér.

ABINA-YIGILA rev. Aşıgıp, kabalanıp, yuldagı nerselerge berélép, sörténép; abına-sörténe.

ABINA-SÖRÉNE rev. sir. k. abına-sörténe.

ABINA-SÖRTÉNE rev. 1. Aşıgıp, yörgende törlé nerselerge berélép, abınıp, sörténép. 2. kuç. Küp törlé yalgışlıklar yasap, yalgışıp, kıyınlıklar bélen, tırışıp-tırmaşıp.

ABINKI s. söyl. 1. Sülpen, süren; dertséz (kéşége karata).2. Abınuvçan, sörténüvçen, abına torgan, sörténe torgan.

ABINMALI s. Tigézséz, tümgeklé, çokır-çakırlı.

ABINUV f. 1. Atlap barganda, yögérgende ayak bélen nersege de bulsa berélép yaki élegép, tigézlékné yugaltuv; sörténüv.

kuç. Éşte, tormışta yalgışuv.

kuç. söyl. Sınatuv.

ABISTAY i. isk. 1. Mulla, mezin yaki bay hatını.

Dini mekteplerde sabak, derés birüvçé hatın, kübésénçe mulla, mezin hatını.

söyl. Gomumen tanış bulmagan hatın-kız.

AVA-YIGILA rev. Aşıgıp, kabalanıp, yıgıla-yıgıla.

2.lingv. Megnesé bélen törlé bulgan süzlerde avazlar yañgıraşınıñ ohşaşlıgı, teñgellégé; omonimiya.

3. Turı kilüv, éçké ohşaşlık, aheñdeşlék.

AVAR i. 1. Dagstanda yeşevçé tép halıknın ataması Hem şul halıknıñ bér kéşésé.

2. tar. VI gasırda Dunay tireséndegé ölkelerné basıp alıp, şunda üz devletlerén oyıştırıp, H gasırgaça yeşegen térki kabileler.

AVAR-AVMAS rev. Avarlık bulıp, kıyşayıp, avarlık helge citép.

AVA-TUNE rev. Alpan-tilpen kilép, yak-yakka çay-kalıp.

AVİA- Kuşma süzlerde tübendegé megnelerné béldére torgan bérénçé kisek: 1) „aviatsiya" megneséne beylenéşlé, meselen: aviabénzin, aviabomba, aviadvigatél, aviazavod, aviamotor, aviapark N. b.; 2) „pava" megneséne beylenéşlé, meselen: aviadésant, aviarazvédka, aviasport, aviatransport h. b.

AVRAL i. 1. herbi. Korablde barlık komanda katnaşı bélen ütkeréle torgan éş. 2. kuç. söyl. Plansızlıktan üz vakıtında ütelmevé sebeplé barlık kolléktiv katnaşı bélen aşıgıç revéşte başkarıla torgan éş.

AŞTOR i. Nindi de bulsa edebi eser, fenni hézmet, proyıkt p. b. ş. icat itüvçé yaki bérer nerse uylap çıgaruvçı, uylap tabuvçı.

AVUV f. 1. Üsép utırgan yaki utırtıp kuyılgan, vértikal helde bulgan nerse yıgıluv, gorizontal helge kilüv.

Bér yakka yantayuv, téz, turı torgan helden kıyıgayıp, yantayıp kitüv.

söyl. Kinet yıgılıp kitüv, yıgıluv. [

4. kuç. Fikéré, karaşı üzgerüv, avışuv; ikénçé bérevnéñ karaşın yaklıy başlav, şul kéşé yagına kuçuv.

5. kuç. Çérép cimérélüv, tarkaluv, yukka çıguv.

6. Uzuv, ütüv, avışuv.

AVIZ i. 1. Öské hem askı kaznalıklar arasınnan yotkılıkka kader kuvışlanıp kitken, söylev hem aşav funktsiyesén başkaruvga yardem ite torgan egza.

2. kuç., gadi s. Sémya terbiyeséndegé kéşé, aşavvçı.

3.|Miç, şalaş, oya h. b. ş. kébék éçé kuvış nerselernéñ algı öléşéndegé tişék.

4« Yanar tav tübesénde lava agıp yaki atılıp çıga torgan tar hem tiren tişék.

5. Vaza, kuvşin, şéşe kébék savıtlarnıñ tarayıp kilgen açık başı.

Atuv koralları képşesénéñ snaryad, pulya atılıp çıga torgan tişégé.

Kapçık, pakét kébék nerselernéñ beylene, yabıla torgan öské yagı.

Urman, eremelék kébék nerselernéñ çité, kırıyı, başlangan yaki bétken urını.

9. Yılga, inéş koya torgan urın, tamak.

AVIZLANDIRUV f. Yana tugan balaga bérénçé mertebe rizık (ballı may) kaptıruv.

AVIZLIK i. 1. At avızına kidérüv öçén yögen kayışına bérkétélgen timér caylanma.

2. kuç. Buysındıruvçı, bil gélé bér kısada totuvçıkéç.

3. söyl. Avız tireleré bozıluvdan gıybaret avıruv.

AVIZLIKLAV f. 1. Avızlık kidérüv. 2. kuç. Üz irkéne buysındıruv, başbaştaklıkka yul kuymav, kul da nık totuv, katı totuv.

AVIZLIKLI s. 1. Avızlıklangan, avızlık kidérélgen.

2. Avızlıgı bulgan, avızlık bérkétélgen.

AVIZSIN i. dial. k. zengéle.

AVIZ-TÉL: avız-tél beylenüv — aptıravdan süzséz kaluv, süz eyte almıy toru.

AVIZÇIK bot. üsémlék yafragı tiréçégénén yeşél töstegé parlı küzenekleré arasındagı yarık.

AVIZ-ŞİGIR şıy. i.: avız-şigır icatı ~ halık şigır icatı eserleré.

AVIL i. 1. Avıl hucalıgı bélen şögıllenüvçé halık yeşiy torgan urın, torak punkt.

2. Avıl da yeşevçéler, avıl halkı.

Avıl agayı — 1) avıl kéşésé.; 2) kims. isk. gramota yagınnan tüben buluvga işare itkende eytéle. Avıl hucalıgı— igénçélék, törlékçélék hem yeşélçeçélék éşleré.

AVILDAŞ i. Kém bélen bulsa da bér uk avıldan bulgan kéşé.

AVILDAŞLIK i. Avıldaş buluv.

AVILLAŞUV f. sir. Avıl ga, avıl tormışına, iyelenüv, avıl kéşésé bulıp kitüv.

AVILÇI s. söyl. öyden öyge éşséz-yomışsız.. yörérge yaratuvçı kéşé; k. bilemçé.

AVINKI s. söyl. Bér yakka taba ava, yantaya töşken, avışıp tora torgan.

AVINKILIK i. Bér yakka taba yantaygan buluv,, yantayganlık.

AVINKIRAV f. söyl. Béraz avışuv, yantayıbrak, avıbrak toru.

AVIR I s. 1. Ülçevge küp tarta torgan, zur ülçevlé; kirésé: cinél.

Kaygılı, hesretlé, borçult.

3.Avır söyeklé, salmak, akrın kıymıldavçan, irénçek.

Katı, citdi.

Zur hézmet, fizik yaki akıl kéçé tügüvné sorıy torgan, meşekat bélen başkarıla torgam.

Küñélge naçar teesir ite torgan, kéşénéñ psihikasına, ruhına gazap kitére, keyéfén boza torgan; kaygılı.

Organizmga naçar teesir ite, sulavnı kıyınlaştıra torgan, tınçuv.

Añlayışsız, butalçık, katlavlı (tél-stil turında).

Tupas, kimsétüvlé, hetérné kaldıra torgan.

10. i. meg. Avır éş.

AVIR II i. Yék, korsak, kémen.

AVIRAYTUV f. 1. Avırlandıruv, avır itüv, avırlıgın, ülçevén arttıruv.

Kıyınlatuv, naçarlatuv. // Kıyınlaştıruv, çiténleştérüv; katlavlandıruv.

kuç. Helséz itüv, helsézlendérüv.

AVIRAYUV f. 1. Avırlanuv, avırlıgı artuv.

2. Avırlaşuv, naçarlanuv.

3. Helsézlenüv, normal hereket itüvden tuktav.

söyl. Yöklé hatınnarnıñ bala tabar vakıtı citüv.

kuç. Naçarlanuv, bozıluv (Nava turında).

AVIRLATUV f. Avıraytuv (1, 2 meg.).

AVIRLAŞUV f. * Kıyınlaşuv; kıyın, çitan helge kilüv.

AVIRLI s. Balaga uzgan, yöklé, kémenlé.

AVIRLIK a. 1. faz. 9ybérnéñ ülçevge salıp bilgélene torgan üzlégé.

Küterüvge, tartuvga avır buluv, ciñél bulmav.

Kıyınlık, meşekat.

Akrınlık, akrın kıymıldavçanlık, irénçeklék.

5. Arıganlık, helsézlék.

Kéşé küñélén borçıy, kaygı-hesretke sala torgan, canına tiye torgan buluv (süz, heber turında).

Küñél tınıçsızlıgı, uy-hesret, poşınuv kébék psihik halet.

Katlavlı, meşekatlé buluv; hel itüvé, çişüvé kıyın buluv.

sport. Küterüv öçén sport cihazı.

10. Cirnéñ tartuv kéçé, ta rtuv üzlégé.

AVIRSI s. dial. Avır, küñélge tiye torgan aşamlık, is turında..

AVIRSIŞUV sr. 1. Avır, kıyın, meşekatlé éşke sanav, çiténsénüv.

Uñaysızlanuv, kıyınsınuv.

dial. Béraz avırıp toruv, keyéf kitüv.

AVIRTTIRUV sr. Berüv, imgetuv p. b. sebep arkasında avırtuv barlıkka kitérüv.

AVIRTUV f. 1. Bérer avıruv arkasında fizik gazap tuvuv.

2. daal. Avıruv.

AVIRTULI s. Avırta torgan, avırtuv hisé sizdére (tuvdıra) torgan.

AVIRUV I f. Hasta buluv, çirlev, çirlé buluv, nindi de bulsa avıruvga duçar buluv, nindi de bulsa egza avırtuv.

AVIRUV Ni. 1. Çir, hasta. 2. Azırgan kéşé, avıruvçı, çirlé kéşé, selametlégén yugaltkan, sırhav kéşé.

AVIRULI s. (Nindi de bulsa) avıruvı bulgan.

AVIRIKSINUV f. daal. \. k. avırsınuv (1, 2 meg.).

2. Béraz avırıp, helsézlenép toru. // Avırga kilüv; béraz avırtuv.

AVIŞ s. Bér yakka avıp tora torgan, bér yakka yantaygan, kıyış.

AVIŞ-KIYIŞ rev. k. avış-tuyış.

AVIŞLIK i. 1. Avış buluv; avış hel. 2. Avış urın, sézek urın, sézeklék.

AVIŞMA i. 1. géom. Birélgen noktadan ikénçé turı bélen kiséşüv noktasına kadergé kisémte. 2. s. meg. Avış.

AVIŞTIRUV f. 1. Nersené de bulsa bér yakka yantaytuv, bér yakka kıyşaytuv.

Uzdıruv, ütkerüv (vakıt turında).

kuç. k. avdaruv (3 meg.).

kuç. söyl. Kénküréşte, bigrek te sevdede éşné osta yörtüv.

söyl. Bér savıttan ikénçé savıtka buşatuv, bér urınnan ikénçé urınga küçérüv.

6. söyl. Tercéme itüv.

AVIŞ-TUYIŞ, AVIŞ-TÖYÉŞ 1. rev. Tertipséz, avıp-kıyşayıp, alpan-tilpen. 2. s. Tigézséz.

AVIŞUV f. 1. Yantayuv, bér yakka kıyıgayuv, avuv. 2. Urını kuçuv. 3. Uzuv, ütüv (vakıtka karata). 4. kuç. Nindi de bulsa * fikérné, karaşnı kabul itüv, tanuv; şul fikérge, karaşka kuçuv, kuşıluv.

AGA i. 1. Yeş yagınnan olı ir tugan, abıy. 2. Üzéñnen olırak, ölken ir kéşé.

AGAGVA i. bot. Süs bire torgan bik éré, katı yafraklı tropik ülen üsémlék.

AGAY i. 1. k. aga (2 meg.). 2. söyl. Avıl kéşésé, kréstyan.

AGAYNÉ i. k. agay-éné (3 meg.)

AGAY-ÉNÉ i. 1. Aga hem éné, agalı-énélé, bértüvgan iké ir kardeş. 2. Üz kéşéler, üzébéznéñ kéşéler. 3. Yat yaki isémé bilgéséz ir kéşége mörecegat süzé.

AGAY-ÉNÉLÉK i. 1. Kardeşlék, tuganlık, tugan-tuvmaçalık.. 2. Koda-kodagıylık, éşneçélék.

AGALAV f. sir. Aga dip iseplev, olılav. Üz agasın agalamagan kéşé agasın agalamas. Mekal.

AGALI-SÉÑÉLLÉ s. Aga bélen séñél, abıy bélen séñél.

AGALI-ÉNÉLÉ s. Aga bélen éné, abıy bélen éné.

AGARTUV f. 1. Aksıl yaki ak töske kértüv, ak itüv.

Akşarlav, akburlav, akka buyav.

Kérden arındıruv, çistartuv, çistartıp yaltıravık helge kitérüv.

kuç. Kulturalaştıruv, añ-bélémlé itüv, gıylém birüv.

AGARUV f. 1. Aksıl yaki ak töske kérüv.

Kérlerden arınuv, kérsézlenüv, çistaruv, aruvlanuv.

dial, Ozak kiyüvden, koyaş aşavdan yaki yugannan soñ eybérnéñ tösé uñuv, tössézlenüv, buyavı kitüv.

Çal töske kérüv, ak töske kérüv, çalaruv (çeç, sakal, mıyık turında).

5._Yıraktan aksıl bulıp kürénüv, aksıllanıp kürénüv

6.Kurkuvdan, kaygıdan yaki avıruvdan tösé yugaluv tösé kitüv, çıray ak buluv, ak töske kérüv.

7.kuç. söyl. Kulturalaşuv, añ-bélém aluv, gıylém oyılen korallanuv.

8. Salkınnan kan tamırları kısıluv sebeplé ak \töskekérüv, bik nık tuvnuv (meselen, borın, kolak, oit, barmak oçı p. b. ş. turında).

AGARINUV f. Artık kurkuv yaki açuvdan tös kitüv, çırandan kan kaçuv.

AGAÇ a. 1. Katı kevselé, botakları yabaldaşlanıp torgan küpyıllık üsémlék.

Tözüge hem eybérler yasavga kite torgan agaç 'matérial; uzagaç.

kuç. gada s. hur. Añsız, añgıra, nadan. — E san şunı da uylamıasın, agaç! Ş. Kamal.

AGAÇLIK i. Agaçlar üsken urın, kéçkéne urman.

AGAÇLANUV f. I. Agaç kébék katılanuv (meselen, üsémlék köpşesé). 2. kuç. hur. Nadan bulıp kaluv, tupaslanuv (kéşége karata).

AGAÇÇIL s. Üzagaçlı; agaç sıman tukımalı.

AGA-CİÑGE şıy. a. Aga bélen cinhe.

AGLAV f. isk. k.yılav.

AGU I i. 1. Téré organizmnı zararlıy, ütére torgaş matde. 2. kuç. Yavızlık, zeherlék, mekér.

AGUV II f. 1. Bérer törlé yüneléşte bér agım bulıp hereket itüv (sıyıklık turında). 2. Tişék yaki yarıktan çıgıp ceyélüv, tügélüv. 3. Küz yeşé, tir, kannıd küplep çıguvı turında.

kuç. şig. Yaktılık bire yaki kaytara torgan eybérden nurnın, agım bulıp taraluvı, sibélüvé turında.

kuç. Salmak kına, aşıkmıyça özlékséz hereket itép toruv, kuçuv.

kuç. Uzuv, ütüv (vakıt, gomér turında). Şulay yıl artınnan yıl İdéldegé su kébék agıp kına tordı. İ. Gazi. Şav da gör kilép akkan bu güzel tormış könnernéñ bérénde az gına yanıp kélge dylenmiçe kaldı. G. Minskiy.

7. kuç. Yukka çıguv, israf itélüv, erem bulıp bétüv.

8. kuç. Bik küp bulıp kilüv, kérüv (aşamlık, baylık. p. b. ş. turında).

AGULAGIÇ mahé. 1. i. Agulıy torgan matde, agu? I (1 meg.). 2. s. Agulıy torgan.

AGULANUV f. Kayt. yün. k. agulav. 1. Üz-üzén ütérüv maksatı bélen agu éçüv.

Agu katnaştırıluv, agu kuşıluv, agu salınuv.

Töş, yün. k. agulav (3, 4 meg).

AGULAV f. 1. Agu éçérép ütérüv. // Agu, agulı? matde kébék zararlav, selametlékné kakşatuv.

Agu katnaştıruv, agu saluv, agulı itüv.

kuç. Kiré yogıntı yasav, naçar yogıntı yasav, zararlı fikér bélen sugaru.

kuç. Tormışnı bozuv, yemén ciberüv, şatlıktan mehrum itüv.

AGULI s. 1. Agulıy torgan. Agu kuşılgan, agu salıngan, aguga manılgan, agu séngen, agu séndérélgen, agulıy torgan. Agulangan, agu sénép bozılgan, agu bélen zararlangan. 2. kuç. Mekérlé, üzénde mekér, yavızlık saklagan.

AGIZUV f. 1. Agarga yul açuv.

Bér savıttan ikénçéséne küçérüv, buşatuv, saluv.

Nersené de bulsa sıyıklık östénnen yaki éçénnen bér yüneléşte agıp barırlık itép ciberüv, hereket ittérüv.