6.4. Дебиторлық берешектерінің есебі

Осылайша, алуға арналған шоттар - тауарлар, жұмыстар, қызметтер сату кезінде тусімдердің құралуынан туындайтын қысқа мерзімді өтімді активтер. Кейде арнаулы әдебиеттерде оларды кәсіпкерлік мақсатта несиеге сату деп атайды. Мұндай несие жиі түрде коммерциялық несие деп аталады.

Бухгалтерлік есепте 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шот бойынша мынадай жазбалар жасалады:

№	Операциялар мазмұны	Дебет	Кредит
1	Шот-фактуралар бойынша тиеліп жөнелтілген немесе сатылған тауарлар, қорлар, жұмыстар, көрсетілетін қызметтер Шарттағы қызметтер ҚҚС сомасына	1210 1210	6010 3130
2	Сатып алушы қарызды (берешекті) аудару арқылы төледі: Есеп шотқа Кассаға Вексель берді Алынған аванстармен төледі	1030 1010 1211 3510, 4410	1210 1210 1210 1210
3	Төлем мерзімінің өтуі бойынша қарыздар (берешектерді) үмітсіз деп танылған жағдайларда	7110, 7330, 7470	1210, 2110
4	Күмәнді талаптар бойынша резерв есебінен қарыздарды (берешектерді) есептен шығару	1290	1210, 2110

Сатып алушылардың дебиторлық берешектер №11 журнал-ордерде есебі жүргізіледі.

Кейбір уақыттарда алдағы сатып алуларға болжам жасау кезіндегі қателіктерден клиенттер шоттар бойынша белгілі бір сомаларды артық төлейді. Егер дебиторлық қарыздарды (берешектерді) тіркеу журналындағы сатып алушылардың аналитикалық шоттары кредиттік сальдоға ие болса, онда бұл баланыстағы 1210, 2110 синтетикалық шоттарының сальдосына әсер етпеуі тиіс. Кредиттік сальдоға ие сатып алушылар шоттарының сомасы қысқа мерзімді міндеттемелер ретінде танылуы тиіс, өйткені компания, олар арқылы төлеген сомалар бойынша сатып алушылар алдында жауап береді.

Сатып алушы ақауы бар екендігін анықтағанда немесе тауар қандай да бір себеппен оны қанағаттандырмаған жағдайда тауарды қайтаруға құқылы. Ұйым сатып алушыға тауардың құнын қайтаруы немесе оны арзандатып беруге ұсыныс жасауы мүмкін. Тауарды әрбір қайтару немесе арзандату жағдайы тиісінше сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге қайтарылған тауарлардың кұнын қайтару кезінде - ақша қаражаттары есебі, қайтарылған тауарлар бойынша берешектің күшін жою кезінде - сатып алушылардың, тапсырыс берушілердің және еншілес (бағыныштағы) серіктестіктер дебиторлық берешегінің есебі шоттарынын кредитінен 6020 «Сатылған өнімдерді қайтару», 6030 «Бағадан және сатудан жасалған жеңілдіктер» шоттарының дебеті бойынша тіркелуі тиіс.

Қайтарылған өнімдердің өзіндік құны тиісінше 1300 «Қорлар» шағын бөлімі шоттарының кредиті бойынша және тиісінше 7010 «Өткізілген өнімдердің және көрсетілген қызметтердің өзіндік кұны» шағын бөлімі шоттарының дебеті бойынша «қызыл сторно» әдісімен көрсетіледі.

Мұнан өзге ұйым тауарларды өткізу кезінде шоттарды мерзімінен бұрын төлегені үшін сатудан жеңілдіктер беруі мүмкін. Әдетте сату талаптары шот-фактураларға ауыстырылатын, сату - сатып алу шарттарында көрсетіледі.

Мысалы, тоңазытқыштар партияларын сату шартының талаптарында, шот-фактура қойғаннан кейін 10 күн ішінде шот бойынша 250 мың теңге төленген жағдайда сатып алушы 2% жеңілдік алатыны, егер шот шартта көрсетілген 10 күн ішінде төленбеген жағдайда, сатып алушы оны 30 күн еткеннен кейін толық сомада төлейтіндігі айтылған. Шот-фактура 2010 жылдың 14 сәуірінде жазылды және осы күні сатушы сатуға мынадай түрде бухгалтерлік жазулар жазады:

1210 шоттың д-т 250 000 теңге

6010 шоттың к-т 250 000 теңге

Сатып алушы жеңілдікті пайдалана отырып, шотты 2010 жылдың 24 сәуіріне дейін төлей алады. Мысалы, ол 2010 жылдың 15 сәуірінде 245 000 теңге сомасында (250 000*0,02) шотқа төлем жасады, ал сатушы ақшаны алған кезде мынадай түрде бухгалтерлік жазбалар жасайды

1030 шот дебеті 245 000 теңге

6030 шот дебеті 5 000 теңге

1210 шот кредиті 250 000 теңге

Осылайша, есепті кезең ішінде 6030 шотта, сатып алушылардан төлемдерді мерзімінен бұрын алумен байланысты сомалар жинақталады. Бұл сомалар кәсіпорын кірістерін қысқартады, сондықтан да кірістер мен шығыстар туралы Есеп жасау кезінде олар өнімдерді өткізуден алған кірістер сомасынан шегеріледі. Әрбір есепті кезең соңында 6020 және 6030 шоттары 6010 шоттың азайтылуына жабылады. Өнімдерді қайтару және сатудан жасалған женілдіктер шоттары сондай-ақ бағадан жасалған жеңілдіктер шоттары кіріс есебінің шоттарына қатынасы бойынша контрарлы (контрарный) шоттар болып саналады және жыл ішінде дебет сальдоға ие болады.

Вексаль (promissory note.) - бұл талап ету бойынша немесе белгіленген мерзімде белгілі бір ақша сомасын сөзсіз төлеу міндеттемесі. Вексельге қол қоятын және сол арқылы төлеуге міндеттенетін тұлға, вексель беруші болып аталады. Вексель бойынша төлем алатын тұлға ремитент болып аталады. Егер төлеу мерзімі бір жылдан аз мерзімді құраса, ремитент оны баланста, қысқа мерзімді активтер түрінде алған вексель ретінде көрсетуі тиіс, ал вексель беруші, өз кезегінде, оны, қысқа мерзімді міндеттемелер бөлімінде берілген вексель ретінде көрсетеді.

Жасалу үлгісі және төленуі бойынша вексельдер жәй және аударылмалы деп аталатын екі түрге бөлінеді.

Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай – ақ міндеттейтін құжат болып табылады, яғни қарапайым тілмен айтқанда вексель берушінің вексель алушыға ақшалай төлем жасауға міндеттемесін білдіреді. Жай вексель дебитор тұлғаның жазбаша міндеттемесі болып саналады. Вексельде оның берілген уақыты, берешектік міндеттеменің сомасы, төленілетін мерзімі мен жері, төлем төлеуге тиісті кредитордың аты көрсетіліп, яғни вексель берушінің қолы қойылуы керек.

Айналым үдерісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы тіркеліп жазылғаннан кейін ғана беріледі. Табыстау жазбасы вексельдің теріс жағында немесе қосымша парағында жазылады.

Аударылмалы вексель - (тратта) кредитордың берешек тұлғаға белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналады. Яғни оның жай вексельден ерекшелігі, аударылмалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу туралы жазбаша бұйрығын бере алады.

Вексельдерді сонымен қатар пайыздық және пайызсыздық деп екіге бөлуге болады.

Пайыздық вексельдердің атаулы құнында төленетін пайыз сомасы өз алдына бөлек көрсетіледі.

Пайызсыздық вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек көрсетілмейді, бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастырылады.

Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және қазыналық болып үш түрге бөлінеді.

Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол өнімді тұтынушы, яғни сатып алушы кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау мерзімінің кешіктірілу себебіне байланыста беретін коммерциялық несиесі ретінде рәсімделеді.

Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісімшарттарға жатпайтын әр түрлі банктер арасындағы берешектік қатынастар рәсімделеді.

Қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар Мемлекеттің ішкі берешектерін өтеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық вексельдер негізінен дисконтымен бірге номиналынан шегерім жасауды қоса алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдарға сатылады. Ал оларды кері қарай сатып алу толық атаулы құны бойынша жүргізіледі. Қазыналық вексельдер иелерінің табысын атаулы және сату бағасы күшті арасындағы айырмашылық құрайды. Жалпы алғанда қазыналық вексельдер банктер үшін қысқа мерзімге капитал салу нысаны болып табылады. Олар банк арқылы ақша рыногында пайдаланылады.

Мысалы, номиналы 1 млн. теңге 5 айдан кейін өтелетін, жылдық 8% ставка бойынша жоғарыда берілген вексель мынадай түрде есептеліп шығарылады:

1 млн.* 8/100* 5/12 = 33333 теңге - саудалық пайыз.

Өтейтін сома. Вексель бойынша пайыз төленетін жалпы сома өтеу сомасы болып аталады. Ол вексельдің номинал құнынан және ссудалық пайыздан қалыптасады. Біздің мысалымызда:

1 млн. теңге + 33333 теңге = 1 033 333 теңге

Пайызсыз вексель

Вексель есебі және есептік ставка.

Вексельді есепке алу - яғни, аванспен ссудалық пайыз алу. Есептік ставка шегерілетін ссудалық пайыз сомасын білдіреді (біздің мысалымыз бойынша 33 333 теңге).

Есепке алынған вексель бойынша төлемдер.

Егер тұлға вексельге қарызға ақша алатын болса, онда ол номинал құнына тең немесе вексель номиналы бойынша соманы алады. Егер алынған вексельдің есебі жүргізілетін болса, онда заемшы алатын сома, есепке алынған вексель бойынша төлем болып аталады және келесі түрде есептеліп шығарылады:

Төлем = өтеу сомасы - ссудалық пайыз = 1 млн. - 33 333 = 963 667 теңге.

Бухгалтерлік есепте вексельдермен жасалатын операциялар үшін 1210, 2110 шоттарына аналитикалық шоттар ашуға болады: мысалы: 1211 «Қыска мерзімді вексельдер» және 2111 «Ұзақ мерзімді вексельдер».

№	Операциялар мазмұны	Дебет	Кредит
1.	Вексель алу (номинал құны)	1211, 2111	1210, 2110
2.	Вексельді өтеу: ° номиналға ° ссудалық пайызга	1010, 1030 1010, 1030 1210, 2110, субшот төлеуден бас тарту 1210,2110/ субшот төлеуден бас тарту	1211, 2111 6110 1211, 2111 6110
3.	Белгіленген мерзімде вексельді төлеуден бас тарту ° номинал ° ссудалық пайызға
	° оларды қарау кезінде	7340, 7110, 1290	1210, 2110 төлеуден бас тарту субшоты
4.	Векселдер есебі (банкке немесе өзге қаржы ұйымдарына векселдер сату) а) номинал = 200 мың теңге б) саудалық пайыз = 12% мерзімі 90 күнге в) банктің есептік ставкасы 15% мерзімі 60 күнге = 2575 теңге	1030 7310	1211, 2111 1030